Xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash abdullayev Adbuqayum Abdulxayevich Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti Maktabgacha ta’lim kafedrasi mudiri dotsent

---

XALQ OG‘ZAKI IJODI NAMUNALARI VOSITASIDA MAKTABGACHA 
YOSHDAGI BOLALARNI MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYALASH 
Abdullayev Adbuqayum Abdulxayevich 
Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti 
Maktabgacha ta’lim kafedrasi mudiri dotsent 
 
Rezyume: Maqolada xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha 
yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash hamda nutqini rivojlantirish 
masalasi tahlil qilingan. Zero maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalashda alla-qo‘shiqlarining ijtimoiy-g‘oyaviy mazmuni va tarbiyaviy ta’siri, 
xalq 
ertaklaridan 
maktabgacha 
yoshdagi 
bolalarni 
ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalashda foydalanish mazmuni va xalq maqollari vositasida maktabgacha 
yoshdagi bolalarda dastlabki xulq-atvor madaniyatini shakllantirishda muhim 
ahmiyat kasb etadi. 
Tayanch so‘zlar: xalq og‘zaki ijodi namunalari, ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalash, maktabgacha ta’lim muassasasi. 
 
Davlatimiz rahbari bolalar tarbiyasi jarayonida o‘z ishini puxta biladigan, 
malakali va har bir bolaga individual yondasha oladigan pedagog-kadrlarni jalb 
qilgan holda, ularni go‘daklardan fikr va tafakkurni to‘g‘ri shakllantirib bormasak, 
kelajakda yuksak saviya, bilim va ma’naviyatga ega bo‘lgan barkamol avlodni 
tarbiyalash, yosh avlodni tarbiyalashning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan maktabgacha 
ta’lim tizimini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiliщi lozimligini ta’kidlaganlar.
Zamonaviy maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyachilari ushbu vazifalarni 
hal etish uchun tashkiliy jihatdan ham, mazmuniy jihatdan ham maktabgacha 
ta’limning integrativ xarakterini, o‘zining bo‘lajak kasbiy faoliyatining integrativ 
yo‘nalganligini aniq his qila olishi zarur. Bo‘lajak maktabgacha ta’lim 
tarbiyachilarining kasbiy tayyorgarligida integratsiyalash zarurati unda kasbiy 
kompetentlikni shakllantirish samaradorligini belgilab beruvchi asosiy shartlardan 
biri hisoblanadi. Boshqacha aytganda, integrativ yondashuv nuqtai nazaridan 

---

ko‘rib chiqilgandagina bo‘lajak maktabgacha ta’lim tarbiyachilarining metodik 
tayyorgarligi samarali bo‘ladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda alla-
qo‘shiqlarining ijtimoiy-g‘oyaviy mazmuni va tarbiyaviy ta’siri, xalq ertaklaridan 
maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda foydalanish 
mazmuni va xalq maqollari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarda dastlabki 
xulq-atvor madaniyatini shakllantirishda muhim ahmiyat kasb etadi. 
1). Alla bolalarni ruhiy-hissiy, ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda muhim 
tarbiya vositasi hisoblanadi; 
2). Alla vositasida bola atrof-muhit, ijtimoiy borliq bilan tanishtiriladi; 
3). Allalarda faqatgina ezgu-g‘oyalar kuyga solinadi, bu bolalarda 
tinchlantiruvchi, orom baxsh etuvchi xususiyatga ega bo‘ladi;
4). Alla kuylanganda bolada mehr-muhabbat, samimiyat, umid, ishonch, 
orzumandlikning ilk kurtaklari shakllantiriladi. 
Ertak – xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri, to‘qima va 
uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va maishiy xarakterdagi epik badiiy asar. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarga aytib, o‘qib, hikoya qilib beriladigan ertaklardan 
ko‘zlangan maqsad, birinchidan, bolalarni insoniy fazilatlar asosida tarbiyalash 
bo‘lsa, ikkinchidan bo‘lsa bolalarni dunyoqarashini o‘stirish, ularda diqqat, xotira, 
tasavvur va motivlarni shakllantirishdan iboratdir. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ma’naviy-axloqiy, aqliy, jismoniy, psixik 
rivojlanishlariga mos keladigan, o‘zida ma’naviy-axloqiy sifatlarni jam qilgan 
ertaklar klassifikatsiyalangan. Bu ertaklarda o‘rtoqlik va do‘stlikning olijanobligi, 
kamtarinlik, saxiylik, to‘g‘riso‘zlik, vatanpravarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik 
fazilatlarini targ‘ib qiluvchi jarayonlarni aynan maktabgacha yosh davridan 
boshlash va unga amal qilish zarurligi targ‘ib qilinadi va bolalarni ham shu 
ertakdagi ijobiy obrazlardan namuna olishga undaladi. 
Maqol xalq og‘zaki badiiy ijodining keng tarqalgan janrlaridan biridir. 
Maqollar asosan hayotiy tajribalar asosida maydonga keladi. Asrlar bo‘yi 
og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan maqollarda keng mehnatkash xalq ommasining 

---

dunyoqarashi, jamiyat va mehnatga munosabati, ota-onaga hurmat va Vatanga 
cheksiz sadoqat motivlari mujassamlashgan. Shuningdek, maqollarda xalq orzu-
umidlari, insonparvarlik hislari ufurib turadi. 
Maqollar mavzu jihatidan boy, xilma-xil va rang-barangdir.Ularda ona - 
Vatanni sevish, do‘stlik, birodarlik, dushmanga nafrat, ahillik va birdamlik 
g‘oyalari, yaxshilik, halollik, to‘g‘rilik hamda rostgo‘ylik ulug‘lanadi, yomonlik,
yolg‘onchilik va qalloblik esa qoralanadi: 
Maktabgacha 
ta’lim 
muassasalarida 
mashg‘ulotlarda 
maqollardan 
foydalanish bolalarning nutq malakasini shakllantirishi, ularda hayotiy 
tushunchalarning boyitishi, eng asosiysi, har bir maqol mazmunidagi insoniy 
fazilatlar; vatanparvarlik, mehnatsevarlik, ota-onaga hurmat, kichiklarga izzat, 
do‘stlik va uni qadriga yetish, kamtarinlik, rostgo‘ylik, halollikka o‘rgatish va 
aksincha, yomon illatlardan holi bo‘lishga da’vat etilishi masalalari o‘z aksini 
topgan. 
Jumladan, maktabgacha ta’lim muassasalari tarbiyalanuvchilarida nutqiy 
vazifalarni hal etish uchun u yerda turli shartsharoit yaratish muhim zamin 
hisoblanadi. Bunday sharoit bolalarda gapirish, atrofdagilarni nomlash, nutkiy 
muomalaga kirishish istagini tug‘dirishi kerak.
Bola nutqini to‘g‘ri shakllantirishning umumiy vazifalarini aniqlashtirar 
ekanmiz, uning tarkibiy qismlariga to‘xtalishga to‘g‘ri keladi. O‘zaro 
aloqadorlikdagi bunday vazifalarni shartli ravishda yettitaga ajratish mumkin. Ular 
til va nutqning asosiy komponentlariga muvofiq keladi.
1. Lug‘atni o‘stirish. Maktabgacha yoshdagi bolalar tilning asosiy lug‘at 
fondidan so‘z o‘zlashtiradi. Ularni tanlash atrofdagilarning lug‘ati, bolaning atrof 
hayotni mo‘ljal olishi va boshqalar bilan bog‘liq bo‘ladi.
Maktabgacha ta’lim muassasida lug‘at ustida ishlash dasturi mavjud. U 
tarbiyachiga bolalarni so‘z tanlashga o‘rgatish uchun mo‘ljal olishga yordam 
beradi. Tarbiyachi, avvalo, bolaning atrofdagilar bilan normal muomalada bo‘lishi 
uchun muvofiq so‘zlarni tanlaydi. Bunday so‘zlarni bolaning o‘z holicha tanlashi 
qiyin. To‘g‘ri, bola ularni o‘zlashtiradi, ammo kattalarning yordami bo‘lmasa, 

---

tartibsiz ravishda, sekinlik bilan, qiyinchilik va xatolar bilan o‘zlashtiradi. 
Tarbiyachi maxsus usullarda yo‘nalish beradi. Natijada u bola zarur so‘zlarning 
ma’nosini bilib va tushunibgina qolmasdan, balki ularni o‘z nutqida faol qo‘llay 
olishiga, bolalarda so‘zga qiziqish va e’tibor oshishiga ham erishadi. “Nega 
shunday deyiladi?”, “Shunday deyish mumkinmi?”, “Shunday qilib yaxshiroq, 
aniqroq aytish kerak?” kabi usullar shular jumlasidandir.
Og‘zaki nutq madaniyatiga o‘rgatib, tarbiyalay borib, bolalarni qo‘pol 
iboralar va oddiy so‘zlashuvdagi so‘zlardan qochish, ularni adabiy tildagi 
muqobillari bilan almashtirishga o‘rgatadi. Lug‘at ishi bolalarni atrof-muhit bilan 
tanishtirishga bog‘liq ravishda amalga oshiriladi. Qaysi bir narsa va hodisani 
bildiruvchi so‘zlar to‘g‘risidagi xabar o‘sha ob’ektlar bilan tanishtiruvchi umumiy 
o‘kuv-tarbiyaviy jarayonda beriladi.
2. Nutkning grammatik tomonini shakllantirish. Lug‘at til uchun qurilish 
materiali hisoblanadi. Grammatika so‘zlarning o‘zgarishi va ularning gapda 
ko‘shilish yo‘llarining me’yorlarini o‘rgatadi. Byndan tashqari, tilning konstruktiv 
modellarini (so‘z yasash, so‘z o‘zgartirish) belgilaydi.
Bola atrofdagilardan grammatik shakllangan nutq eshitadi. Eshitganlarini 
fikr qilib, grammatik qurilishni o‘zlashtiradi, til modelini anglaydi. Tarbiyachi 
bolalar bilan xilma-xil nutqiy amaliyotlar tashkil etadi. Til o‘rgatish tizimiga turli 
mashqlar kiritadi. Bu mashqlar bolalar e’tiborini ancha murakkab, shu bilan birga, 
ular uchun zarur jumla yoki birikma, ibora tuzilishlariga tortadi. Shuningdek, bu 
mashqlar ular nutqida ona tilining morfologiyasi va sintaksisiga oid ma’lum 
qoidalarni mustahkamlaydi. (“Biz orzuga erishsak ... ”-nutqda istak maylini 
qo‘llash mashqi. “Karim Ahmadning kitobini so‘radi ” - bosh va qaratqich 
kelishiklaridagi otlarni qo‘llash mashqi. “Men boshlayman, sen esa tugalla”- sodda 
yoyiq gaplarni, bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarni qo‘llash mashqi va boshqalar.) 
Tarbiyachi bolalarni ular uchun yangi bo‘lgan grammatik shakllar bilan 
tanishtiradi, ancha qiyin shakllarni to‘g‘ri qo‘llash ko‘nikmalarini mustahkamlaydi, 
oxir oqibatda, grammatik jihatdan to‘g‘ri gapirishga odatlantiradi.

---

3.Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. Bola, eng avvalo, tilning tovush 
qurilishini, tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish ko‘nikmasini egallashi kerak. Nutqning 
tovush tomoni ustidagi ish o‘zbek tili fonetikasi va orfoepiyasi ma’lumotlariga 
asoslanadi. Bola taqlid qilib va odatlana borib, kattalarning ta’sirida so‘zlarda 
ypg‘y tizimini, ona tilining intonatsion (ohang) qurilishi, so‘zlarning talaffuzini 
mo‘ljalli ravishda o‘zlashtirib oladi. Bolaning nutqiy muomala chog‘ida fe’l-atvor 
madaniyatiga o‘rgatish ham muhimdir. U so‘zlaganda, samimiy ohang, 
so‘zlovchiga diqqat bilan qarash, yangi jamoada o‘zini tuta bilish va boshqalarga 
odatlanishi kerak.
Nutqning eng muhim xususiyati uning ifodaliligidir. Bolalarda bu fazilatni 
tarbiyalash ularning ertangi kuni uchun zarurdir. Chunki bunday bolalar ulg‘ayib, 
ko‘pchilik oldida so‘zlashda chechan bo‘ladilar, notiqlikda o‘zini ko‘rsata oladilar. 
Shuning uchun bolalarda tabiiy ifodali nutqni tarbiyalash lozim. Ularning nutqi 
ifodalarga boy, so‘zlashganda ko‘zlari charaqlab, yuzlarida va harakatlarida fikri 
va his-hayajonlari aks etib tursin.
Maktabgacha yosh ana shunday odat va ko‘nikmalarni hosil qilishga eng 
qulay davrdir.
4. 
So‘zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish. Bolalarda o‘zlariga 
qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, suhbatni qo‘llab-quvvatlash, savolga javob 
berish va so‘rash ko‘nikmalarini hosil qilish lozim. Bog‘lanishli so‘zlashuv 
nutkining darajasi bolaning lug‘at boyligi va tilning grammatik kurilishini qay 
darajada egallaganligi bilan bog‘liqdir. So‘zlashuv nutqi suhbatdosh bilan 
muomala sifatida suhbat chog‘ida o‘zni tuta bilish, odobli bo‘lish, madaniyat 
saqlash kabilarni ham taqazo etadi. Tarbiyachi bolalar suhbatining mazmundor 
bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi, bir-birlaridan yangiliklarni bilib olish xohishlarini 
rag‘batlantiradi. Shuningdek, tarbiyachi bolalarga, agar ular kattalardan mehnatlari, 
dam olishlari va boshkalarni so‘rasalar, ko‘p narsalarni bilib olishlari mumkinligini 
ham aytib qo‘yishi kerak.
5. 
Hikoya qilishga (monologik nutqqa) o‘rgatish. Monologik nutqni 
egallash bolalarni maktabga tayyorlash uchun muhimdir. Maktabda esa bu fazilat 

---

mustahkamlanadi. Bog‘lanishli nutq tafakkurning, uning turli xususiyatlarining 
shakllanishiga yordam beradi. Bundan tashqari, hikoya bolaning so‘z boyligini 
hosil kilishiga, jumla tuza olishiga, mazmunni kompozitsiyaga sola olishiga 
yordam beradi. Bunda bolada ko‘rgazmali bo‘lmagan har qanday og‘zaki hikoyani 
tinglay olish, ularni tushunish, so‘ng esa tinglaganlariga taqlid qilish, ya’ni o‘ziga 
ham qayta hikoya qilish ko‘nikmalari hosil bo‘ladi.
Shuningdek, maktabgacha yoshdagi bolalarga o‘zlari ham oddiy hikoyalar 
tuzish o‘rgatiladi. Ularning mazmunida ham, shaklida ham bolaning mustaqilligi 
va ijodiy faolligi ifoda topishi kerak.
Maktabgacha ta’lim muassasida shoshilmasdan, o‘z fikrini o‘ylab, 
tinglovchilarga murojaat qilib hikoya qilish ko‘nikmalari tarbiyalanadi. 
Shuningdek, notanish davrada, masalan, bayramlarda, kattalar ishtirokida, boshqa 
guruhlarda so‘zlashga ham odatlantiriladi. Bu esa nutkning takomillashuviga 
yordam beradi, topqirlikni, jamoada o‘zini tuta bilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
6.Badiiy adabiyot bilan tanishtirish. Maktabgacha ta’lim muassasasidagi 
tarbiyalanuvchilar bolalar adabiyotining eng yaxshi asarlari bilan tanishtiriladi. 
Tarbiyachi bolalarda ayrim oddiy ko‘nikmalarni tarbiyalaydi. Bular badiiy asarni 
tinglash va tushunish, uning qahramonlari to‘g‘risida mulohaza bildirish kabilardan 
iboratdir. Bolalar ayrim mazmunan sodda va oson she’rlarni eslab kolishlari, 
ifodali o‘qishlari, yod aytishlari lozim. Bu vazifalarning barchasi bolada axloqiy 
qiyofa va estetik tuyg‘ularni tarbiyalash bilan chambarchas bog‘liq. Tarbiyachi har 
bir bolada suratlarni tomosha qilish va o‘qishga qiziqish uyg‘otishi, kitob bilan 
to‘g‘ri muomala qilishga, o‘z bilimlarini o‘rtoqlari bilan baham ko‘rishga 
o‘rgatishi kerak. Shunga erishish kerakki, bog‘chada badiiy so‘z bolalarning 
doimiy hamrohiga aylansin. U kundalik so‘zlashuv nutqida yangrab tursin, 
tantanali, bayramona kayfiyat baxsh etsin, inssenirovkalar, dramalashtirilgan 
o‘yinlar, kinofilmlar orqali jonlanib, bolalar bo‘sh vaqtini to‘ldirib tursin.
7.Bolalarni 
savodxonlik 
ta’limiga tayyorlash. Maktabgacha ta’lim 
muassasida bolalar nutqini o‘stirish bo‘yicha butun pedagogik ish ularni maktabda 
o‘qishga tayyorlashga xizmat qiladi. Maktabda esa bolaning to‘g‘ri og‘zaki nutqi, 

---

boshqalarni tinglash, ularning suhbatiga aralashib, fikr va munosabat bildirish, 
zarur bo‘lganda, o‘rtog‘ining javobini to‘lg‘azish yoki tuzatish ko‘nikmalari 
darkordir. Nutq bolalarga tahlil predmet bo‘lib qoladi. Bu esa ularga katta 
qiyinchilik bo‘lib tuyuladi. Maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun quyidagi sifatlar 
muhim ahamiyat kasb etadi: pedagog tomonidai aytilganlarni tinglay olish, o‘z 
fikrini yoyiq sodda gaplarda, uncha katta bo‘lmagan bog‘lanishli hikoyalarda, aniq, 
ochiq-oydin, grammatik jihatdan turli ifodalay olish.
Bu ko‘nikmalar bolalarda, asosan, yuqori va tayyorlov guruhlarida 
maqsadli-mo‘ljalli yo‘nalishda hosil qilinadi. Shu bilan birga, olti yoshli bolalarga 
savod o‘rgatish ishlari ham olib boriladi. Bolalar nutqning tovush tahlili bilan 
shug‘ullanadilar, uch so‘zdan gap tuzadilar va boshqalar.
Shunday qilib, biz bolalar nutqini o‘stirishning yettita asosiy vazifasini 
ajratamiz. Bu vazifalarning ko‘pchiligi maktabgacha ta’lim muassasining barcha 
yosh guruhlarida hal etiladi. Faqat ularning aniq mazmuni hap xil bo‘ladi. Chunki 
u bolalarning yosh imkoniyatlariga bog‘liqdir. Ko‘rsatilgan vazifalarning har biri 
ham ta’limiy, ham tarbiyaviy jihatga ega. Nutq o‘stirish jarayonida shaxsning aqliy 
sifatlari shakllanadi, axloqiy, estetik tarbiyaning muhim vazifalari hal etiladi.