Xalq og‚zaki poetik 4420. qxd

Savol va topshiriqlar:
1. «Alpomish» dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lidan yozib
olingan variantini o‘qing.
2. Dostondagi qahramonlarning har biri haqida alohida-alohi-
da so‘zlang.
3. «Alpomish» dostonida o‘zbek xalqining o‘tmish hayotiga
oid qanday belgilar saqlanib qolgan.
4. Dostondagi asosiy g‘oya va asarni yaratishdan xalq nazarda
tutgan maqsad haqida so‘zlang.
5. Dostondan parchalar yodlang.
6. «Alpomish» dostonidan olgan taassurotlarim» mavzusida
insho yozing.
Adabiyotlar:
1. Prezident Islom Karimovning «Alpomish» dostonining
1000 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimda so‘zlagan nutqi.
«Xalq so‘zi» gazetasi, 1999-yil 9-noyabr.
2. Imomov K., Mirzayev T., Sarimsoqov B., Safarov O. O‘zbek
xalq og‘zaki poetik ijodi. T., «O‘qituvchi», 1990. 252—267-betlar.
3. Jirmunskiy V. M., Zarifov X. T. Uzbekskiy narodnûy ge-
roicheskiy epos. M. GIXL. 1947.
4. «Alpomish» — o‘zbek xalq qahramonlik eposi. Maqolalar
to‘plami. T., «Fan», 1999.
5. «Alpomish» (doston). Aytuvchi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li. Yozib
oluvchi M. Zarifov. Nashrga tayyorlovchilar: H. T. Zarifov, T.
Mirzayev, T., «Sharq» nashriyot-matbaa konserni. 1998.
127

---

XALQ BAXSHILARI
ERGASH JUMANBULBUL O‘G‘LI
Ergash Jumanbubul o‘g‘li xalq dostonlarini mahorat
bilan ijro etuvchi ijodkor baxshi edi. Uning yetti ajdodi
shoir o‘tgan va mashhur baxshilar sifatida hamisha ustozlar
qatoridan o‘rin olgan, otasining Jumanbulbul nomiga ega
bo‘lishining o‘zi bu oiladagi iste’dod egalari ko‘p yetish-
ganligidan dalolat beradi. Undan Hodi Zarif, G‘ozi Olim
Yunusov, Muhammad Iso Ernazar o‘g‘li kabi olim va ziyo -
lilar 33 nomdagi asarlarni yozib olishgan. Uning asarlaridan
namunalar va ijodi haqidagi maqolalar soni 200 ga yaqin.
Ayniqsa, o‘zbek folklorshunosligining asoschisi Hodi
Zarifov tomonidan yozilgan maqola, ilmiy tadqiqotlarda
Ergash shoirning ulkan xalq san’atkori ekani asosli tarzda
misollar bilan tahlil qilingan.
Ergash Jumanbulbul o‘g‘li 1868 yilda Nurota tumaniga
qarashli Qo‘rg‘on qishlog‘ida tug‘ilgan Shoir ota-bobolari
shu qadar doston aytishga mohir edilarki, ularning ijro
usulidagi o‘ziga xoslik Ergash tug‘ilgan qishloq nomini
o‘zbek dostonchiligidagi alohida maktab sifatida tan oli 
-
nishiga sabab bo‘ldi. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li esa bu
maktab nomini abadiylashtirishga munosib hissa qo‘shdi.
1875—76 yillarda Jumanbulbul o‘g‘lini qishloq masjidi
huzuridagi maktabga o‘qishga beradi. O‘qishga bo‘lgan
havasini hisobga olgan ota o‘z o‘g‘lini Buxoro madrasasida
o‘qitadi. Natijada, Ergash shoir o‘z davridagi o‘nlab baxshi-
lardan farqli ravishda o‘qish-yozishni o‘rgandi, Nizomiy,
Navoiy, Mashrab kabi shoirlar asarlarini mutolaa qildi,
hatto keyinchalik mirza (kotib) bo‘lib ishladi.
Ergash shoirning shaxsiy hayotida oilaviy musibatlar
ko‘p bo‘ldi. 18 yoshida uning otasi vafot etgan. Ukalari
Abduhalil, Abdujalil, singlisi Mahkamoy yosh paytlarida
dunyodan ko‘z yumganlar. Shuning uchun shoirning ter-
malarida oilaviy baxtsizlik haqidagi misralar ijodining
salmoqli qismini tashkil etadi. Xususan, ukasi Abduhalil
o‘limi bilan bog‘liq aytgan yig‘ida shunday deyiladi:
Emrandi tanimda jonim,
Xazon bo‘ldi gulistonim,
Yig‘lashib yor-yoronim,
Bemahal qurib bo‘stonim,
Qo‘ldan uchdi bo‘z tarlonim,
Eshitinglar qadrdonim,
Yolg‘iz inim, suyanganim,
Shunqorimdan judo bo‘ldim.
128

---

Oilaviy qiyinchilik va tashvishlar baxshining umr bo‘yi
Samarqand, Zarafshon atrofida qishloqma-qishloq doston,
terma aytib yurishga majbur qildi. Ammo shu bilan birga bu
muttasil safarlar uni odamlarga tanitdi, mashhur baxshi
sifatida nom qozonishga olib keldi, baxshilik san’atining
mukammal egasi, ustoz shoir bo‘lib yetishishiga sabab ham
bo‘ldi. Ergash shoir umri davomida yana o‘qituvchilik,
dehqonchilik bilan shug‘ullandi. Hayotining so‘nggi yillari-
da asosan folklorshunos olimlarga dostonlar yozdirdi, dos-
ton aytdi, termalar yaratdi.
Har bir baxshi o‘z ijodi davomida bir-ikkita dostonni
alohida mehr bilan ijro etadi. Unga butun vujudini, iste’do-
dini bag‘ishlaydi. Ergash Jumanbulbul o‘g‘li «Ravshan»,
«Kuntug‘mish» dostonlarini ana shunday muhabbat bilan
ijro etgan. Shuningdek, baxshi «Alpomish», «Qunduz bilan
Yulduz», «Dalli», «Xushkeldi», «Avazxon», «Hasanxon»
kabi o‘nlab dostonlarni maroq bilan kuylagan. Shoir ijodiga
xos xususiyatlardan biri ijrosidagi dostonlarning syujet va
kompozitsiyasidagi mukammallik edi. Yozma adabiyot
namunalaridan yaxshi xabardor bo‘lgani sababli baxshi
Alisher Navoiy dostonlaridagi mukammallikni og‘zaki
ijodga tatbiq etadi. Shuning uchun «Ravshan»,
«Kuntug‘mish» dostonlaridan biron lavhani olish ham, unga
qo‘shish ham mumkin emas. Ma’lum bo‘ladiki, har bir
ishga ijodiy yondashishga o‘rgangan Ergash shoir madrasa-
da olgan bilimlarini o‘zi ijro etadigan dostonlarga tatbiq etdi
va xalq dostonlarining badiiy jihatdan mukammallashuviga
munosib hissa qo‘shdi. Ustoz olim Hodi Zarifov bu fikrni
tasvir vositalaridan omonim so‘zlarni qo‘llashdagi shoir
mahoratini dalillab shunday ko‘rsatadi: «Shu jihatdan biz
bilgan xalq shoirlari orasida so‘zga boy Ergash Jumanbulbul
o‘g‘lining tajnis so‘zlari diqqatni jalb etadi. Biz uning tajnis-
li to‘rtliklaridan bir nechtasini qayd etmoqchimiz:
Tog‘ning adiri o‘radi,
O‘raga qo‘ylar o‘radi.
Uch tol qilib sanamlar,
Chochini mayda o‘radi».
Ustoz olim birinchi misradagi «o‘radi» ko‘tariladigan
balandlikni, ikkinchi misrada oralab yurishni, to‘rtinchi
misrada soch o‘rishni anglatishini ta’kidlaydi.
Muhimi shundaki, shoir o‘zbek tilidagi bunday go‘zal
imkoniyatni alohida mashqlarda, ya’ni terma aytishlarda
129
5—Xalq og‘zaki poetik ijodi

---

emas, balki qulay sharoit kelgani zahoti xalq dostonla rida
ko‘rsatishga uringan. Masalan, Ravshan dostonida Hasan
safarga otlangan o‘g‘liga nasihat qilib shunday deydi:
Qo‘lingdan kelgancha chiqar yaxshi ot,
Yaxshilik qil, bolam, yomonlikni ot.
Nasihatim yodingda tut, yolg‘izim,
Yolg‘iz yursa chang chiqarmas yaxshi ot.
Ergash shoir butun hayoti davomida o‘z vatanini, ona
yurtini sevdi, e’zozladi. Shuning uchun u qalbidagi bu
muhabbatni ijro etayotgan dostonlaridagi qahramonlar
xatti-harakati orqali ifodaladi. U kuylagan Go‘ro‘g‘li turku-
midagi doston qahramonlari mardligi, halolligi, to‘g‘ri
so‘zligi bilan tinglovchilarni o‘ziga maftun etardi.
«Ravshan» dostonida Hasanxon dorga olib kelinayotgan
o‘g‘lini shu zahoti qutqarmoqchi bo‘lganida, Jaynoq
masxaraboz unga avval Ravshanni sinash kerakligini masla-
hat qiladi. Hasanxon rozi bo‘ladi. Qoraxon podshohning
mulozimlari Rav 
shanga o‘z yurtidan, Go‘ro‘g‘lidan voz
kechsa, Zulxumorni unga berishlarini, shu yurtga —
Shirvonga Ravshanni podshoh bo‘lib qolishini aytadilar.
Shunda yosh yigit dor ostida mag‘rur turib:
«Sen aytgan odaming, zolim, men emas,
Bir nechalar o‘z holini tenglamas,
Men o‘lmasam, o‘z elimdan kechmayman!
Aziz boshing oyog‘imga teng emas!»
— deydi.
Bunday misralar doston ijro etilayotgan hududlardagi
yuzlab mard o‘g‘lonlarning tarbiyasiga ta’sir qilgan. Shoir
yurt mehri haqida ularga ortiqcha nasihatlar qilmay yurak-
lariga ona diyor qimmati naqadar ulug‘ ekanini singdirib
qo‘yaqoladi.
Professor Hodi Zarifov shoir hayotining so‘nggi davri
haqida hikoya qilib, baxshi o‘z yurtiga borib, bir qator
qo‘lyozmalarni topmoqchi bo‘lganini, yangi-yangi ter-
malar, dostonlar aytib berishga va’dalar qilganini yozadi.
Biroq og‘ir kasallikdan shoir 1937-yil 12-may kuni vafot
etadi. Zukko baxshidan qolgan badiiy meros bugungi kunda
yurtimiz kelajagi uchun xizmat qilmoqda.