Xalq pedagogikasining didaktiv imkoniyatlari

Xalq og’zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi o’rni

O’tmish ajdodlarimizning ta’lim-tarbiya sohasidagi kup asrlar davomida orttirgan boy tajribasini uzlashtirish asosida yosh avlodni respublikamiz tar-tida faol ishtirok etadigan, sog’lom va bilimdon kilib tarbiyalash hozirgi kunda g’oyat muhim va dolzarb masaladir. Shuning uchun ham Respublika Xalq ta’limi vazirligi xalq pedagogikasini hayotga tadbik etishni, ukuvchilarni milliy-madaniy an’analar va umuminsoniy kadriyatlar asosida tarbiyalashni uz oldiga asosiy vazifa kilib kuydi.
Ma’lumki, xalq pedagogikasi deganda xalq og’zaki ijodiyotining barcha janrlarida aks ettirilgan tarbiya borasidagi karashlar, g’oya, urf-odat, rasm hamda an’analar yig’indisi tushuniladi.
Bola tarbiyasi borasidagi an’analar uzbek klassik adabiyotida uz aksini topa borgan. Jumladan, IX-XII asr allomalardan Nizomul mulkning «Siyosatnoma», Nosir Xisravning «Saodat na», «Rushnoma», Yusuf Xos Hojibning «Kutadg’u bilig», Mahmud Kashg’ariyning «Devonu lug’ati turk», Ahmad Yugnakiyning «Hibatul hakoyik», Kaykovusning «Kobusnoma» kabi asarlari jahon olimlarining e’tiborini uziga tartgan va ulardagi pedagogik g’oyalar salmog’li urinni egallaydi.
Hozirgacha nashr kilingan xalq og’zaki ijodi namunalari va folklor materiallarida bevosita bollar ishtirok kilmagan. Bolalar bevosita ishtirok kilgan xalq ijodi namunalarida esa kay darajada bulmasin, xalq pedagogikasining tarbiyaviy an’analari chetlab utilmaydi. Demak xalq og’zaki ijodi kadim zamonlardan buyon jahon xalqlarining, shu jumladan uzbek xalq pedagogikasining ham yagona tarbiya vositasi bulib kelgan.
O’zbek xalq pedagogikasi bola kurish, tarbiya jarayoni va uning jamiyatda tutgan urni, xalq pedagogikasida tarbiyaning tarkibiy asoslari, milliy tarbiyani amalga oshirish usul va vositalari, yoshlarni dastlabki oilaviy odob koidalariga odatlantirish va uni amalga oshirish yullri, yoshlarni dastlabki oilaviy dastyorlik mehnatiga odatlantirish, uni amalga oshirishda foydalanadigan usul va vositalar, xalq pedagogikasida maktab va hunar ta’limi, shuningdek boshka shu kabi tarbiyafiy taddbirlarni kamrab oladi. Bularning hammasi xlk og’zaki ijodida aks etib kelgan. Xalq pedagogikasi xalq og’zaki ijodida namoyon bulishni alohida ta’kidlsh lozim. ma’lum ma’noda uzbek xalq og’zaki ijodi tug’ridan-tug’ri bola tarbiyasiga ta’yor etish vositasi bulib xizmat kilgan va xizmat kilib kelmokda.
Chunonchi, tez aytish-bolalar nutkini ustirishga, topishmok-bolalarning topkirligini tarbiyalashga, maqol-bolalrning odob-ahlok tarbiyasiga, kushik-bolalrning nafasat tarbiyasiga, doston va ertaklar bolaning turli tomonlama tarbiyasiga ijobiy ta’sir kilib kelgan.
Onangga boshingni ham qil,
Otangga gapingni kam qil.
singari maqollarda o’git-nasihat birinchi darajaga kutariladi.
Shunday qilib, ona tili va adabiy o’qish mashg’ulotlarida o’rganilayotgan mavzu xususiyatlarga karab xalq og’zaki ijodi namunalari ertak va dostonlarda, maqollarda yozuvchilarning asarlarida aks ettirilgan xalqimizning milliy urf-odatlri ustida keng kulamda suz yuritsa buladi. Asardarda tasvirlangan lavhalarning mazmunini bolalarning uzlari bilgan, eshitgan, an’ana va odatlar bilan takkoslab aytib beradilar. Mehnat ta’limi darslarining kizikarli va mazmunan boy bulishini ta’minlash uchun xalq ertaklari va maqollariga tez-tez murojaat kilib turish lozim.
«Mehnat kilishdn uyalma, mehnat kilish
ibodat kilish bilan barobardir»
«Ketmon chopdim-non tishladim»
Xalqimiz yaratgan «Uch og’ayni botirlar», «Sehrli suz», «Tovuk, urdak va sichkon» ertaklari ham bolalarda yoshlikdan mehnatga muhabbat ruhini tarbyalashda muhim urin tutadi.
Ertaklar bolani har tomonlama yetuk kilib tarbiyalashda asosiy omildir. O’zbek oilasida ertak aytib bermay bola ustirgan ota-ona va kattalarni yoki ertak eshitmay ulg’aygan yoshlarni tasavvur kilish kiyin.
Buni tarixda utgan ilm-fan vakillari, shoir va adiblar, jamoat arboblari e’tirof etadilar.
Ertaklarning tarbiya uchun muhim tomoni shundaki, unda xalq og’zaki ijodidagi topshmok, maqol, kushik kabi janrlar jamlangan bulib, ular pedagogik g’oyalarning mukammalrok, ta’sirchan bulishini ta’minlydi. Ertaklarda bola tarbiyasining deyarli hamma tarkibiy kismlari: xis va akliy kamolot, ilm-va hunarga muhabbat, mehnatsevarlik, ma’naviy sifat hamda nafis didlarning tarkib topishga oid kupdan-kup pedagogik materiallarni uchratish mumkin.
Masalan: «Korasoch pari» ertagida Nodir juda yosh chog’ida otadan yetim koladi. Uning oansi - doya Kambar. U Nodirni safarga junatish oldidar «onasi Nodirni bag’riga bosib: Mening uch nasihatimni kulog’ingdan chikarma, birinchi – birovga xiyonat kilma, ikkinchi- birovning dilini og’ritma, uchinchi-kaysi shaharga borsang eng avvalo usha shaharning kariyalari bilan suhbatlashib ish kur!» deb nasihat kildi va bola umrining oxirigacha ona nasihatiga amal kilib, murod-maksadiga yetadi. Shunga uxshash «Erali va Sherali» dostoni, «Zumrad va Kimmat» ertagi, unda Zumradning ochikkungilligi, mehribon va akilligi, donoligi olkishga sazovor. Kimmatning esa erka, tantik, ishyokmas, dangasaligi koralanadi.
Makollar odamlarning hayoti va turmushi jarayonida tuplangan tajribalari, dunyokarashi, uzi yashab turgan ijimoiy hayotga bulgan munosabati, utmish hayoti va uning ibratli saboklri, shaxsning ruhiy holati, umid va orzularini ifodalayd. Shuning uchun ham ular bola tarbiyasiga, xususan axlok va odobga ijobiy ta’sir etishda samarali ta’sir kursatishga kodir.
Makollarning uziga xos xususiyati shundaki, uzbek maqollari asosan ikkinchi shaxs- tinglovchiga nisbatan ugit-nasihat yusinida badiiy uxshatishlar orkali aytiladi.
Yaxshi bola yog’ keltirar,
Yomon bola dog’ keltirar.
Yaxshi bola –turga tortar,
Yomon bola- gurga.
Odob –kishining zebu ziynati
Obod –oltindan kimmat
Suz kishining uzagi
Odob kishining bezagi
kabi maqolalarda odob-ahlokning kimmati hakida gap yuritilsa,
Oltin olma, duo ol,
Duo oltin emasmi.