Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risidagi tadqiqot

Mavzu: A.Smit “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to’g’risidagi tadqiqot” nomli asari, feodalizimga munosabat.
Reja:

1. 
   Qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq etish
   
2. 
   Kapital jamg’arilishi va uning shakllari;
   
3. 
   Merkantilizm va fiziokratlarning ta‘limotiga munosabat
   

Adam Smit (1723-1790) klassik siyosiy iqtisodning atoqli namoyandasidir.

Mustaqillik Deklaratsiyasi imzolangan 1776yili Angliyada zamonamizning eng
muhim kitoblaridanbiri Shotlandiyalik buyuk iqtisodchi Adam Smitning «Odamlar
boyligining tabiati va sabablari to’g’risida tadqiqot» asari nashr etildi. Bu asar zamonaviy iqtisodiy fanning boshlanishi hisoblanadi. Shu kitob uning muallifi Adam Smitni «iqtisodiyot otasi» unvoniga sazovar etdi. Smitning nuqtai nazaridan millatning boyligi faqat qishloq xo’jaligi jarayonida emas, umuman ishlab chiqarish jarayonida vujudga keltiriladi. Ishlab chiqarilgan ne‘matlar miqdori inson mehnatining boshqa ishlab chiqarish omillari bilan birlashuvidan tashkil topadi. A.Smit o’z davridagi iqtisodiy bilim va konsepsiyalarni umumlashtirdi va sistemaga tushurdi. Buning natijasida xo’jalik hayotining asosiy sohalarini tavsiflab beruvchi bir butun nazariya yaratdi.
A.Smitning bu asari 5 kitobdan iborat bo’lib,
1-da – qiymat va qo’shimcha daromad muammolari tadqiq etildi;
2-da – kapital jamg’arilishi va uning shakllari;
3-da –kapitalizm taraqqiyotining tarixiy shart-sharoitlari;
4-da – merkantilizm va fiziokratlarning ta‘limotiga munosabati;
5-da – davlat moliya tizimi tadqiq etilgan.
A.Smitni tadqiqotining predmetini – jamiyatni iqtisodiy rivojlanishi va uning
moddiy turmush darajasini oshirish muammolari tashkil etadi. Boylikni ko’paytirish omillari Boylikning manbai mehnat va undagi mehnat taqsimoti hisoblanadi. Muallif bu tezisni to’g’nog’ich ishlab chiqarish ustaxonasi misoli yordamida asoslab beradi.

Ustaxonada 10 kishi ishlaydi. Ular o’rtasida mehnat shunday taqsimlangan: 1- simni tortadi, 2 – uni to’g’rilaydi, 3 – kesadi, 4 – uchini o’tkirlaydi, va h. Bir kunda bu 10 kishi 48.000 to’g’nog’ich, ya‘ni har bir kishi 4.800 donadan mahsulot ishlab chiqaradi. Agar ular bir-birlariga bog’liq bo’lmagan holda ishlaganlarida, ularning hech qaysisi 1 kunda 20dan ko’p to’g’nog’ich tayyorlay olmagan bo’lar edi. Demak, ixtisoslashuv tufayli mehnat unumdorligi 240 baravardan ko’proq oshgan (4800/20). A.Smitning fikriga ko’ra mehnat taqsimoti- milliy mahsulot yaratish jarayonida odamlar o’rtasidagi hamkorlik shaklidir. Shu borada olim qo’yidagi fikrlarni ilgari surdi:

Ixtisoslashuv tufayli kishilarning chaqqonligi ortadi;
Ular vaqtni tejaydilar, chunki bir ish turidan boshqasiga o’tishga hojat bo’lmaydi;
Ishchilar o’z faoliyatlarini takomillashtiradilar;
Ixtiro qilish uchun katta imkoniyatlarga ega bo’ladilar.

Demak, A.Smit fikriga ko’ra jamiyatdagi boylikning asosiy manbai barcha mehnat

jarayonida qatnashganlarning faoliyati natijasida vujudga keladi va mehnat
taqsimoti orqali ortib boradi. Ammo u faqat moddiy narsalarni yaratish va
o’zgartirish bilan bog’liq bo’lgan mehnatni unumli mehnatga kiritgan. Bunga
o’qituvchilarning, yuristlarning, harbiylarning, ma‘muriyatning, yozuvchilarning
va shu kabilarning ko’rsatayotgan xizmatlarini unumsiz deb topgan.
Ikkinchidan, A.Smit iqtisodiyotda qishloq xo’jaligi sohasining ustunligi
g’oyasidan qutula olmagan. U hunarmandlar va savdogarlar mehnatini yer egalari mehnatiga nisbatan kam unumli bo’ladi, deb tasdiqlaydi.
Negaki yer egalariga tabiat «yordam» beradi va «dehqonchilikka qo’yilgan kapital haqiqiy boylikka va daromadga ancha ko’p qiymat qo’shadi». Bunda A.Smitning ta‘kidlashicha, iqtisodiyotning rivojlanib borishi bilan sanoat tovarlari bahosi pasayib borish tendensiyasiga, qishloq xo’jaligi mahsulotlari bahosi esa o’sish tendensiyasiga ega.
A.Smit kapitaldan keladigan daromad sifatidagi foizni inkor etadi, foydani
esa tadbirkorlik riski (tavakkalchiligi) kompensatsiyasi va boshqaruv uchun to’lov
sifatida ko’rsatib beradi. Shuningdek, u boylikni ko’paytirishda pulning roliga
alohida urg’u berib o’tadi. Jumladan, u shunday deydi, «jamiyat uchun
natural ayirboshlashdan ko’ra, pulli ayirboshlash foydali bo’ladi». Odamlarning jamg’armaga bo’lgan tabiiy intilishlari, jamiyatga o’z kapitalini ko’paytirish imkonini beradi, negaki jamg’arma investitsiyaning zaruriy sharti hisoblanadi.
Kapitalning o’sishi – millat boyligini ko’paytirishning uchinchi (mehnat taqsimoti
va puldan foydalanish bilan birga) asosiy omilidir: kapital qancha ko’p bo’lsa, ishchilarni boqish va ularni ixtisoslashtirish imkoniyati shuncha ko’p bo’ladi.
Asosiy rol tejamkorlikka qaratiladi, noo’rin sarf-harajatlar tanqid qilinadi, kapitalni
isrof qilish, ya‘ni harajatlarning daromaddan ortiqcha bo’lishiga qarshi bo’lgan.
Iqtisodiy liberalizm konsepsiyasi
A.Smit ta‘limotidagi asosiy g’oya – bu iqtisodiy liberalizm g’oyasi,
davlatning iqtisodiyotga aralashuvini minimallashtirish g’oyasi, erkin raqobat asosida tashkil topadigan baho yordamida iqtisodiyotning o’zini o’zi boshqarish g’oyasidir. Uning tushunchasi bo’yicha, jamiyatda qachon shaxsiy manfaatlar ijtimoiy manfaatlardan ustun tursa, ya‘ni qachonki jamiyat manfaatlari uning a‘zolari manfaatlarining yig’indisi deb qaralsa, shundagina bozor qonunlari iqtisodiyotga ko’proq ta‘sir ko’rsatadi. Odamlarning o’z moddiy ahvolini yaxshilashga bo’lgan tabiiy intilishi – bu shunday kuchli omilki, agar uning amal qilishiga xalaqit berilmasa, deydi u, unda u o’z-o’zidan jamiyatni farovonlikka olib kelishga qodir.