Xarajatlarning mutanosib taqsimlanishi usuli. Bu usulda ishlab chiqarish xarajatlari mahsulot turlari o’rtasida biron-bir bazisga mutanosib ravishda taqsimlanadi (ayrim turdagi mahsulotlarni natural holda ishlab chiqarish hajmi, sotish bahosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar qiymati va boshqalar). Kompleks ishlab chiqarishlarda kalkulyatsiyalash xususiyatlarini tasvirlashda bu usulning mohiyati batafsilroq ko’rib chiqiladi.
Umumiy ishlab chiqarish xarajatlaridan yo’lodosh mahsulotlar tannarxini istisno qilish usuli. Xom ashyoni bir texnologik jarayonda kompleks qayta ishlaydigan tarmoqlarda bir necha turdagi mahsulotlar ishlab chiqariladi va odatda chiqindilar hosil bo’ladi. Bunday ishlab chiqarishlar kimyo, tog’-kon, neftni qayta ishlash, oziq-ovqat sanoati, rangli metallurgiya, chorvachilik va boshqa tarmoqlarda kuzatiladi. Xom ashyoni qayta ishlash jarayonida olingan mahsulotlar tannarxini hisoblash uchun ular asosiy mahsulotlar, bog’liq va chiqindilarga tasniflanadi.
Mahsulotlarni asosiy va bog’liqga tasniflashda asosiy belgilari sifatida, dastlabki xom ashyo va materiallardan qayta ishlash natijasida olingan mahsulotlarni maqsadli foydalanishi, ijtimoiy ahamiyatiga qarab, qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Ularni qiymati ko’p holatlarda, dastlabki xom ashyo va materiallarni qaysi qismi ishlab chiqarilgan mahsulotlar tarkibiga kirishi bilan belgilanadi.
Ana shu xususiyatlarni hisobga olgan holda asosiy mahsulot deyilganda yuqori iste’mol sifatlari xom ashyo va materiallarni qayta ishlashning asosiy maqsadini belgilab beruvchi va tannarxining katta qismini o’z ichiga oluvchi mahsulotlar tushuniladi.
Yo’ldosh mahsulotlar asosiy turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida yaratiladi, bu xildagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda texnologik jarayonning chiqindilaridan foydalaniladi.
Dastlabki xom ashyo va materiallardan olingan mahsulotlarni asosiy, bog’liq va chiqindilarga tasniflash, mahsulot tannarxini rejalashtirish, hisobga olish va kalkulyatsiyalash bo’yicha tarmoq yo’riqnomalarida mavjud.
Yo’ldosh mahsulotlar tannarxini istisno qilish usulida asosiy mahsulot tannarxi quyidagicha: yo’ldosh mahsulotlar qiymatini belgilangan narxlarda baholab umumiy xarajatlar summasidan chiqarish yo’li bilan aniqlanadi.
