Xarajatlar haqida

Xarajatlarning yig’ma hisobi va mahsulot tannarxini kalkulyatsiyalash. Alohida turdagi mahsulotlarning haqiqiy tannarxini me’yoriy usuli bilan hisoblash ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma hisobi qaydnomalarida amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan qaydnomaning soddalashtirilgan shakli 8.8-jadvalda keltirilgan.
8-jadval
Xarajatlar yig’ma hisobi qaydnomasi
(ming so’m)

Xarajatlar moddalari	TICh oy boshida		Joriy oy xarajatlari		Yaroqsiz mahsulot xarajatlari joriy me’yorlar bo’yicha	TICh kamomadi (-), ortiqchasi (Q) joriy me’yorlar bo’yicha	Ishlab chiqarilgan mahsulot xarajatlariga olib borildi				TICh oy oxirida joriy me’yorlar bo’yicha
	joriy me’yorlar bo’yicha	o’zgarishlar bo’yicha	joriy me’yorlar bo’yicha	me’yorlardan og’ish bo’yicha			joriy me’yorlar bo’yicha (s.2 + s.4 –s.6 ± s. 7 - s.12)	me’yorlardan og’ish bo’yicha(s.5)	me’yorlardan o’zgarishlar bo’yicha(s.3)	Haqiqiy tannarx (s.8 ± s.9 ± s.10)
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11		12
Materiallar	10 000	-500	100 000	+1000	700	-	98 300	+1000	-500	98 800		11 000
Ishlab chiqarish ishchilarning mehnat haqi va boshqalar	5 000	-300	50 000	-500	400	-	49 600	-500	-300	48 800		5 000
Jami	20 000	-1000	200 000	+800	2000		193 000	+800	-1000	192 800		25 000

Ushbu qaydnomadagi TICh oy boshida (2-ustun) qoldiqlari o’tgan oy qaydnomasidan ko’chiriladi; me’yorlarlar o’zgarishidan og’ishlar (3 - ustun) - TICh qoldiqlarini qayta hisoblash qaydnomasidan (8.6-jadval). TICh qoldig’i oy oxirida (12-ustun) inventarizatsiya yoki operativ hisob va hisobot oyida joriy amal qiluvchi xarajatlar me’yorlariga muvofiq aniqlanadi.

Yaroqsiz mahsulotga to’g’ri keladigan xarajatlar (6-ustun), yaroqsiz mahsulotga oid hujjatlar va hisobot oyida amadagi me’yorlar bo’yicha hisoblanadi; TIChni inventarizatsiya qilishda aniqlangan kamchiliklar yoki ortiqchasi (7-ustun) ham hisobot oyida amadagi me’yorlardan kelib chiqqan holda baholanadi. Jadvalning boshqa ustunlari bo’yicha ko’rsatkichlarni hisoblash tartibi jadvalda ko’rsatilgan.
Korxona xarajatlarining yig’ma hisobi ko’rsatkichlari asosida butun mahsulot bo’yicha va alohida turlar bo’yicha hisobot kalkulyatsiyasi tuziladi. Kalkulyatsion hisob-kitoblarining shakllari, tuziladigan kalkulyatsiyalar soni asosan korxonaning ishlab chiqarish xususiyatlariga bog’liq.

Xulosa
Korxonalar iqtisodiy faoliyatida boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni alohida o’rin tutadi, u yuqori malaka va amaliy tajribaga ega bo’lishni talab qiladi.
Boshqaruv qarorlari qabul qilish korxona oldiga qo’yilgan maqsad va vazifalarni aniqlashdan boshlanadi.
Boshqaruv qarorlari amal qilish davriga ko’ra strategik (uzoq muddatli) va qisqa muddatli qarorlarga bo’linadi.
Strategik boshqaruv qarorlari korxonaning oldiga qo’ygan maqsadiga erishishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Mazkur qarorlar korxona rahbariyati tomonidan istiqbolli rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish maqsadida qabul qilinadi.
Qisqa muddatli qarorlar qo’yilgan maqsadga erishishda qabul qilinadigan tezkor qarorlardir. Ular korxonaning joriy rejalarini tuzish, kadrlar masalasini hal qilishning muhim vositasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qabul qilinadigan boshqaruv qarorlariga bir qancha talablar qo’yiladi. Bu talablar boshqaruv qarorlarining ishonchliligini ta’minlash va iqtisodiy samaradorligini oshirish zarurati bilan izohlanadi.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoniga quyidagi talablar qo’yiladi:
– aniq yo’nalishga ega bo’lishi va korxona manfaatlarini to’liq ifoda etishi. Bunda boshqaruv qarorlarining korxona oldida turgan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga hamda yning foydasini oshirishga yo’naltirilishi nazarda tutiladi;
– ilmiy-amaliy jihatdan asoslanishi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati tahlili natijalari, uning iqtisodiy imkoniyatlari hamda zamonaviy fan-texnika yutuqlarini to’liq hisobga olish zarur;
– aniq muddatlarda qabul qilinishi va amalga oshirilishi. Boshqaruv qarorlarini amalga oshirish davri belgilab olinishi lozim. Bu holat uning o’z vaqtida va oqilona bajarilishini nazorat qilishga ko’maklashadi;
– tezkor bo’lishi. Boshqaruv qarorlari bozor talablari va korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi o’zgarishlardan kelib chiqib zapyr hollarda tezkor qabul qilinishi shart;
– yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo’lishi. Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda unumsiz va ortiqcha xarajatlarni rejalashtirilishiga yo’l qo’ymaslik lozim.
Shuningdek, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda xodimlar manfaatlari korxonaning umumiy manfaatiga mos bo’lishi, moddiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan tejamli foydalanish, korxonaning iqtisodiy, texnikaviy salohiyatini tahlil etish kabi jihatlarga ham alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiq.