Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

yerinə  düşər  ki,  ərəb  ölkələrində  yaranmış  respublika 
quruluşları  heç  də  bu  xalqın  milli  ruhuna  uyğun  deyil. 
Ərəb  ölkələrində  Avropaya  məxsus  siyasi  sistem  quruluşu 
həmin  ölkələrin  inkişafının  qarşısını  alır  və  hər  an  xalq 
iradi  və  qeyri-iradi  olaraq  bu  sistemdən  yaxa  qurtarmağa 
can  atır.  “Ərəb  respublika”sı    quruluşlarında  şəxslərin 
dəyişməsi əslində köklü dəyişikliklərə gətirib çıxara bilmir. 
Məsələn,  “Ərəb  baharı”  zamanı  Misir  prezidenti  Hüsnü 
Mübarəkin  devrilməsi  və  onun  yerinə  “Müsəlman 
qardaşları”nın    lideri  olan  Məhəmməd  Mursinin  gəlməsi 
bu ölkədə köklü sabitliyə xidmət etmədi. 2013-cü ilin iyun-
iyul  aylarında  Misirdə  ciddi  hakimiyyət  böhanları  yaşandı 
və  Məhəmməd  Mursi  istefa  verdi.    Bu  baxımdan  qəbul 
etmək  olar  ki,  2010-cu  ildən  başlayan  “Ərəb  baharı”  da 
məhz  saxta  respublika  quruluşunu  tətbiq  etmiş  ölkələrdə 
baş  vermiş  oldu.  Monarxiyaya  (bu quruluş məhz ərəblərin 
milli  mentalitetinə  uyğundur)  malik  olan  dövlətlər, 
məsələn,  Səudiyyə  Ərəbistanı,  Mərakeş  Krallığı,  BƏƏ, 
Qətər,  İordaniya  kimi  ölkələr  isə  bu  inqilab  dalğalarından 
kənarda qaldılar). Ümumiyyətlə, siyasi quruluşu mahiyyətdən 
tamamilə    öndə    yaradıb,  onu  əlçatmaz  etmək  düzgün  deyil. 
Lakin  əsl  xarakteri  əks  etdirən  quruluşu  götürüb,  onu 
təkmilləşdimək  daha  məqsədəuyğundur.  Vahid  qaydalar 
cəmiyyətin  inkişaf  vəziyyətindən  çox  qabaqda  olmamalıdır. 

 
231 
 
Siyasi  hüquq  da  cəmiyyətin  reallığını  əks  etdirməyəndə, 
cəmiyyətin siyasi quruluşu kövrək ola bilər.  
Hüquq  normaları  (qanunvericilik  bazası).  Dövlət  öz 
strukturları  və  vətəndaşları  arasında  olan  münasibətlərini 
(hüquqi  münasibətlər)  rəsmi  hüquq  normaları  ilə  tənzimləyir. 
Bu  hüquq  normaları  zaman-zaman  ortaya  çıxan  ehtiyac  və 
tələbatlara  söykənir.  Hüquq  normalarının  yüksək  səviyyədə 
tətbiq  edilməsi  də  dövlətin  potensialını  meydana  gətirir.  Onu 
da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  dövlət  hüquq  normalarını  qəbul 
edərkən  mövcud  və  ardıcıl  trayektorik  gələcək  zaman amilini 
nəzərə  alır.  Bu  anda  “gələcək  hüquqlar”  anlayışı  meydana 
gəlir.  Bu,  o  deməkdir  ki,  dövlət  vətəndaşlarının  hüquqlarının 
təmin  olunmasının  ardıcıllığını  həyata  keçirmək  məqsədilə  
hüquq  normaları  toplusu  (məsələn,  gələcək  planlar  və 
proqramlar, konsepsiyalar) qəbul edir. Nəzəri əsaslarını yaradır 
və  resurslarını  həmin  istiqamətə  yönəldir.  Dövlət  gələcək 
zamanda  vətəndaşlarına  təqdim  edəcəyi  hüququ  və  onların  
mövcud  hüquqlarını  zaman  ardıcıllığı  ilə  təkmilləşdirməyi  bir 
növ  önə  gətirmiş  olur  və  öz  niyyətinə  və  məqsəd  hədəfinə 
çevirir.  Gələcək  zamanda  hüquqların  təmin  olunması 
məsələsinə  də  iki  prizmadan  yanaşmaq  olar:  birincisi, 
dövlət  öz  resurslarını  nəzərə  alaraq,  həmin  resursların 
gələcəyə yönəlməsi strategiyasını qəbul edir; ikincisi, dövlət 
gələcək  hüquq  normalarını  müəyyən  edir  və  bu  hüquq 
normalarının  icrası  üçün  mövcud  olmayan  resursların 
(indiki  zamanda)  əldə  edilməsinə  çalışır.  Məsələn,  vətən-
daşların kosmik turizm hüquqları formalaşmaqdadır. Bu imkan 
hal-hazırda  hər  bir  dövlətdə  mövcud  deyildir.  Müəyyən  qədər 
imkanlara  malik  olan  dövlətlər  niyyəti  müəyyən  edərək, 
gələcək  fəaliyyətlərində  kosmik  turizmin  yaranmasına  çalışa 
bilərlər. Ümumiyyətlə, hər iki halda gələcək hüququn məqsədi 
sürətli inkişaf  etməkdən ibarətdir.   

 
232 
 
Hərbi  və  digər  müdafiə  potensialı.  Hər  bir  dövlət  özünü 
müdafiə  üçün  hərbi  birləşmə  yaradır.  Bu  birləşmə  dövlətin 
strukturları,  eləcə  də  ümumi  şəkildə  vətəndaşlar  arasında 
sabitliyi  təmin  edir,  ictimai-asayişi  qoruyur.  Həmçinin  dövlətə 
olan  kənar  təzyiqlərin  və  zərərverici  ünsürlərin  qarşısını  alır. 
Dövlətin  güc  strukturlarının  potensialı  dövlətin  sabitliyinin 
zəmanətçisi  kimi  çıxış  edir.  Dövlətin  güc  strukturları  dövlətin 
sistemli  fəaliyyətinə  zərər  vuran  daxili  və  xarici  ünsürlərin 
zərərsizləşdirilməsi  ilə  məşğul  olur.  Dövlətin  güc  strukturları 
təzyiq  aparatı  kimi  yox,  müdafiə  və  mühafizə  aparatı  kimi  öz 
işini  qurduqda  sabitlik  və  ictimai-  asayış  yüksək  səviyyədə 
təmin  edilir.  Dövlətin  güc  strukturları  demokratik  dəyərlərin 
qorunması  və  yeni  dəyərlərin  meydana  gəlməsi  üçün  şərait 
yaratmalıdır.  
Dövlətin  müəyyən  məkanlarda  üstünlükləri.  Hər  hansısa 
bir  dövlət  daha  çox  məkanda  iştirak  edirsə,  o  zaman  güc 
toplamış olur. Dövlət quru məkanda, suda və kosmik məkanda 
geniş iştirak edirsə, bu, onların gücünün artmasına xidmət edir. 
Dövlət həmin məkanlarda iştirak edəndə öz resurslarını artırır. 
Dövlətin  daxili  gücü  onun  kənarda,  məsələn,  açıq  dənizlərdə-
neytral  sularda  və  kosmik  məkanlarda  iştirak  etmək 
imkanlarını  artırır.  Super  və  böyük  güc  malik  olan  dövlətlərin 
hərəkətlərini  buna  nümunə  göstərmək  olar.    Dövlət  eyni 
zamanda  həmin  məkanlardan  digər  məkanlara  təsir  etmək 
imkanları  əldə  edir.  Məsələn,  dünya  okeanında  ABŞ-ın  gücü 
okean dövlətlərinə təsirlərlə müşahidə edilir. Dövlətin kənarda 
–sərhədlərindən  kənarda  daha  çox  məkanlarda  iştirak  etməsi 
onun nüvəsinin həm gücünü artırır, həm də nüvəsini qoruyur.  
Xalqın  milli  xarakteri  və  cəmiyyətin  rasionallığı. 
Cəmiyyət  və  dövlət  onun  vətəndaşları,  sakinləri,  ümumilikdə 
isə əhalisi tərəfindən təşkil edilir. Dövlət və cəmiyyət qurumlar 
kimi insanların məişət, sosial, hüquqi və siyasi münasibətlərini 
əks  etdirən  vahidlərdir,  təşkilatlardır.  Həm  cəmiyyət,  həm  də 

 
233 
 
dövlət  rasional  prinsiplərlə  idarə  olunduqda,  tərəflər  arasında 
münasibətlər  pozitiv  qaydada  qurulduqda  cəmiyyət  və  dövlət 
inkişafa  məruz  qalır.  (Qeyd:  insanların  cəmiyyətlərdə  rast 
gəldikləri  ən  çox  qaydalar  əxlaq  qaydalarıdır.  İnsanlar 
əxlaq  qaydaları  (əxlaq  qaydaları,  normalar  və  davra-
nışlarla)  ilə  ailədə  və  cəmiyyətdə  yaşayırlar.  Əxlaqla 
yaşamaq,  əxlaq  qaydalarına  əməl  etmək  insanların 
hüququdur.  Təbii  hüququnun  tərkibidir.  Lakin  bu  təbii 
hüquq  dövlət  tərəfindən  tənzimlənmə  obyekti  deyildir. 
İnsanlar burada sərbəstdirlər. Çəkinmə, utanma və ictimai 
qınaq  kimi  amillər  bu  münasibətlərin  tənizmlənməsində 
əsas  kriteriya  kimi  rol  oynayır).  Qəbul  etmək  lazımdır  ki, 
dünyada  inkişafa  meyilli  olan  və  inkişaf  edən,  həmçinin 
inkişafdan  geri  qalan  (ifrat  müafizəkar)  cəmiyyətlər və xalqlar 
vardır.  Cəmiyyətin  inkişafa  məruz  qalmasında  və  ya 
tənəzzülündə  həm  xalqların  milli  xüsusiyyətləri  mühüm 
əhəmiyyət  kəsb  edir,  həm  də  onların  idarəetmə  rejimlərinin 
mahiyyəti  önəmli  rol  oynayır.  Hakim  qrupun  idarəçilik 
xüsusiyyətləri və idarəetmə forması cəmiyyətin tərəqqisində və 
tənəzzülündə  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir. Rasional xarakterli 
xalqlar (onları təbit bilikləri xüsusi olaraq maraqlandırır)   daha 
çox  inkişafa  məruz  qalırlar.  Digərləri  isə  daha  çox  məhdud 
dairədə  hərəkət  edirlər,  məişət  adətlərindən  asılı  vəziyyətdə 
qalırlar.  Bu  da  onların  inkişafının  qarşısını  alır.  Rasional 
cəmiyyətlər  öz  üzvlərinin  potensialından  səmərəli  istifadə  edir 
və  yeni-yeni  enerji  mənbələrinə  nail  olur.  Buna  görə  də 
dövlətin gücünü artıran elementlərin sayı və kəmiyyəti də artır. 
Dövlət rasionalizmdən inkişaf edir, öz potensialını artırır. 
İ
deoloji  amillər.  Bütün  ideologiya  insan  hüquqlarının 
yüksək  səviyyədə  təmin  olunmasına  söykənməlidir.  Əsas 
ideologiya insanların hüquqlarının inkişafına xidmət etməlidir. 
İdeologiya  cəmiyyətin  üzvlərinin  enerjilərindən  səmərəli 
istifadə  olunmanı  şərtləndirir.  Bütün  hərəkətlər  ideologiya 

 
234 
 
ətrafında  qurulur.  Burada  ideologiya  dedikdə,  insan  hüquq  və 
azadlıqlarına  xidmət  edən  kompleks  ideyalar  nəzərdə 
tutulmaldır.  Kompleks  ideyalar  çoxməzmunlu  olur  və  çoxisti-
qamətdə  inkişaf  cərəyanlarını  meydana  gətirir.  İdeologiya 
(sağlam və inkişafa xidmət edən) ünsürlərin hərəkətə gəlməsini 
zəruri  edir  və  nəticədə  yeni-yeni  elementlər  ortaya  çıxır. 
İdeologiya  yeni-yeni  inkişaf  cərəyanlarını  ortaya  çıxarır  və 
elementlər arasındakı əlaqələrdə səbəb və nəticə kimi vasitə və 
vəziyyətləri şərtləndirir.  
Dövlətin  xarici  siyasətdə  (beynəlxalq  münasibətlərdə) 
iştirak  səviyyəsi  və  xarakteri.  Dövlətin  gücünü  artıran  amillər 
içərisində  dövlətin  beynəlxalq  hüquq  normalarına  söykənən 
ədalətli  davranışı  da  mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Belə  ki, 
dövlət  beynəlxalq  aləmdə  etibarlı  əməkdaş  və  tərəfdaş  kimi 
tanınır.  Bu  kriteriyalar  dövlətə  beynəlxalq  münasibətlər 
sferasında güclü sərmayə cəlb edən subyekt kimi ad qazandırır. 
Dövlət beynəlxalq hüquq normaları ilə əlaqələr qurduqda və öz 
maraqlarını  da  buna  müvafiq  olaraq  təmin  etdikdə  özünü 
beynəlxalq  aləmdə  müdafiə  etdirmiş  olur.  Digər  dövlətlərin 
hərbi təcavüzlərinə məruz qalma ehtimalları az olur.  
Kiçik  dövlətlər  böyük  dövlətlərlə  yaxınlıq  etdikdə  də  öz 
potensiallarını  artıra  bilirlər.  Kiçik  dövlətlər  öz  resurslarının 
istifadəsində böyük dövlətlərin iştiraklarını təmin edilər. Eləcə 
də  böyük  dövlətlərin  ərazilərindən  və  digər  potensiallarından 
istifadə edirlər. Böyük dövlət-kiçik dövlət münasibətlərində və 
əlaqələrində  böyük  siyasət  cərəyanları  (məsələn,  transmilli 
korporasiyaların  sərmayələrinin  yaratdıqları  axınlar)  kiçik 
dövlətlərin  resurslarına  təsir  göstərir  və  bu  məkanda  siyasət 
cərəyanlarının böyüməsinə xidmət edir. 
Dövlətin  gücünü  formalaşdıran  sahələr-baza  sahələr: 
iqtisadiyyat  sahələri  və  iqtisadiyyatın  səmərəli  təşkil  edilməsi 
üçün  yüksək  idarəetmənin  təşkili;  köməkçi  sahələr-sosial, 
eləcə  də  səhiyyə  sahələri-əhalinin  maddi  vəziyyətinin 

 
235 
 
yaxşılaşdırılması;  elm  və  maariflənmə  sahələri;  ideoloji-
təbliğat  sahələri-azad  fikrin  və  ideyaların  tez-tez  meydana 
gəlməsi  üçün  şəraitin  yaradılması  və  lazımi  resursların  təşkil 
edilməsi;  insan  hüquqları  ilə  əlaqədar  olan  sahələr-  insan 
hüquqlarının  təmin  edilməsini  və  müdafiəsini  yerinə  yetirən 
qurumların  işinin  təşkili;  hüquq-mühafizə  və  müdafiə-
təhlükəsizlik sahələri; mədəniyyət və incəsənət sahələri; dövlət 
idarəetmə strukturlarının işinin təşkili-dövlət idarəçilik sahələri 
(bu  sahələr  bütün  sahələrdə  mövcuddur  və  hər  bir  vasitə, 
predmet  idarəetmə  sayəsində  müəyyən  məzmun  və  formaya 
malik olur); xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər sahələri-
buraya  diplomatik  əlaqələrdən  tutmuş  dövlətin  daxili  siyasəti 
ilə  uzlaşan  və  daxili  siyasətlə  əlaqəli  olan  bütün  sahələr  aid 
edilməlidir.  
 
Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətin gücünün 
yaranmasının əsasları 
 
Bir  məsələni  xüsusi  olaraq  qeyd  etmək  olar  ki,  dövlətin 
gücünü təşkil edən kompleks elementləri dərəcələndirsək, onda 
hesab etməliyik ki, bu elementlər içərisində ərazi (böyüklüyü) 
və  əhali  (çoxluğu)  amili  birinci  yerdə  qərarlaşmalıdır.  Digər 
komponentlər  (gücün  tərkibini  formalaşdıran  komponentlər) 
isə bu tərkibdən formalaşır. Qeyd olunduğu kimi, dövlət siyasi 
və  ictimai  qurum  olaraq  vahid  bir  güc  subyektidir  və  enerji 
mərkəzidir. Güc qüvvə tətibiqi sayəsində müəyyən hərəkətləri 
yaradan,  dinamikanı  təmin  edən  enerjini  meydana  gətirir  və 
enerji  də  öz  növbəsində  gücün  formalaşmasını  zəruri  edir. 
Dövlətin güclənməsi ilə onun hakimiyyətinin (hərəkət nöqteyi-
nəzərdən)  həm  daxildə,  həm  də  beynəlxalq  aləmdə  gücü  artır. 
Gücün  artması  dövlətin  resurslarının  həcminə  bağlı  olur.  Bu 
baxımdan  da  zəif  dövlətlə  inkişaf  etmiş  və  inkişaf  etməkdə 
olan dövlətin də gücü eyni səviyyədə olmur. (Qeyd: coğrafi və 
siyasi,  eləcə  də  iqtisadi  anlamda  inkişaf  etmiş,  inkişaf 

 
236 
 
etməkdə  olan  və  zəif  inkişaf  etmiş  dövlətlər  məfhumu 
işlənilir.
1
 Onu  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  bu  yanaşmalar 
nisbidir və müqayisə predmeti və obyekti xarakteri kəsb edir. 
İ
nkişaf  sonu  olmayan  və  daima  yüksəkliyə  doğru  cərəyan 
edən  hadisələr  zənciri  ilə  hərəkəti əks  etdirən bir vəziyyətdir. 
İ
nkişaf  trayektoriyası  davamlı  şəkildə  sonsuzluğa  doğru 
uzandığından,  “inkişaf  etmiş  dövlətlər”  sözünün  işlədilməsi 
də bir qədər düzgün deyil. Belə dövlətləri “inkişafın nisbətən 
yüksək  mərhələsində  olan  dövlətlər”  kimi  adlandırmaq  daha 
məqsədəuyğun olar).  
Dövlətin  siyasət  istiqamətlərini  də  onun  gücü  yaradır. 
Gücün  artması  prosesləri  bir  tərəfdən  istiqamətlərin  sayını 
çoxaldır,  baza  istiqamətlərin  tərkibini  zənginləşdirir,  digər 
tərəfdən  də  yeni  istiqamətlərin  yaranmasını  zəruri  edir. 
Məsələn,  dövlətin  iqtisadi  və  elmi  potensialının  artması  onda 
kosmik  sənayenin  və  digər  nəhəng  elmtutumlu  sahələrin 
inkişafı  üçün  şəraiti  yaradır.  Dövlət  resurslarını  zəngin-
ləşdirdikcə  daha  çox  elmtutumlu  sahələrin  inkişafında  maraq 
nümayiş  etdirir.  Məsələn,  Azərbaycanda  elmi  innovasiya 
sahəsində    texnoparkların  yaradılması  prioritet  məqsədlərə 
çevrilmişdir.      Elmtutumlu  sahələrin  inkişafı  zərurətdən  irəli 
gəlir.  Elmi-texniki  vasitələr  ardıcıl  olaraq  tətbiq  edilmək 
prinsipləri  əsasında  böyük  dəyişikliklər  yaradır.  Elmi-texniki 
vasitələr  zaman  və  imkanlar  baxımından  resursları  daha  da 
çoxaldır,  vasitələr  üzərində  təsir  keyfiyyətini  və  kəmiyyətini 
artırır.  Böyük  dəyişikliklər  yeni  vasitələri  və  yeni  müna-
                                                 
1
 Dünya Bankının Atlas metodundan istifadə etməklə ölkələrin 2010-cu il 
üçün hesablanmış Ümumi Milli Gəlir göstəricisinə əsasən qruplaşmasına 
görə Adambaşına düşən ÜMG-i 1005 və daha az ABŞ dolları olan ölkələr-
aşağı gəlirli, 1006-3975 ABŞ dolları olan ölkələr-aşağı orta gəlirli, 3976-
12275 ABŞ dolları olan ölkələr- yuxarı orta gəlirli, 12276 və daha çox ABŞ 
dolları olan ölkələr isə yüksək gəlirli ölkələr qrupuna aid edilir. 
“Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış” inkişaf konsepsiyası. Azərbaycan 
Respublikası Prezidentinin 2012-ci il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq 
edilmişdir.  

 
237 
 
sibətləri, əlaqələri ortaya çıxarır. Yeni əlaqələr və vasitələr yeni 
gerçəklikləri  təzahür  etdirir  və  bu  da  nəticədə  inkişafı  ortaya 
çıxarır.  Bu  baxımdan  da  güclənmə  daima  şəbəkələşmə, 
şaxələnmə və mərkəzləşmə proseslərini özündə əks etdirir.  
Hər  bir  dövlətin  gücünü  yaradan  kriteriyalar  mövcuddur. 
Bu  kriteriyalara  həm  sahə  və  istiqamətlər,  həm  də  sahələrdə 
təsir  edən  və  təsirlərə  məruz  qalan  resurslar  (vasitələr)  aid 
oluna  bilər.  Dövlətin  güclü  olması  (burada  kompleks 
əhəmiyyət  kəsb  edən  elementlər  nəzərdə  tutulmalıdır)  onun 
daha  çox  beynəlxalq  münasibətlər  sferalarında  yüksək 
səviyyədə təsir etmək iştirakını yaradır. Məsələn, ABŞ, Rusiya, 
Çin  kimi  böyük  dövlətlərin  iştirak  etdikləri  beynəlxalq 
münasibətlər  sahələri  digər  kiçik  dövlətlər  üçün  iştirak 
imkanları  baxımından  mövcud  olmaya  bilər  və  ya  da  məhdud 
əsaslarla ola bilər. Güc dövlətin iştirak səviyyəsini (burada həm 
öz  daxilində,  həm  də  beynəlxalq  aləmdə)  və  sferasını  yaradır. 
Lakin  beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlətlər  ona  görə  bərabər 
hüquqlar  əldə  edirlər  və  bərabər  hüquqlara  sahib  olurlar  ki, 
subyektlərin  (əsas)  subyektlərin  hər  biri  “dövlət”  adlanan 
formadır.  Dövlət  formasına  görə  tərəflər  arasında  qarşılıqlı 
razılaşmalar,  qarşılıqlı  vahid  iştirak  məzmunu  və  forması 
meydana  gəlir.  Burada  (beynəlxalq  münasibətlər  sferasında) 
rəngarənglik  var  və  bu  rəngarəngliyin  itməməsi  üçün  və 
müxtəlif  tərkibli  hissələrdən  ümumi  vahidin  (beynəlxalq 
münasibətlərin)  mövcudluğunun  təmin  olunması  baxımından 
vahid  qaydalar  yaradılır  və  xalqların  hüquqlarının  təmin 
edilməsi məsələsində də “insanlıq” dəyərindən baxılır. Hər bir 
şəxs,  -hansı  xalqa  və  dövlətə  məxsus  olmasına  baxmayaraq,- 
insandır.  Burada  böyük  dövlətlərin  böyük  gücləri  böyük 
potensiala  malik  olan  ərazilərin  tənzimlənməsi  üçün  vacib 
elementə  çevrilir.  Böyük  güc  müdafiə  və  təminetmə  üçün 
xüsusi  önəm  kəsb  edir.  Böyük  güc  həm  də  məxsus  olduğu 
tərəflər  üçün  məsuliyyəti  əmələ  gətirir.  Bu,  ideal  bir 
yanaşmadır. Reallıq isə ondan ibarətdir ki, böyük güc daima öz 

 
238 
 
maraqlarını  gücləndirmək  və  əhatə  dairəsini  genişləndirmək 
kimi  funksiya  daşıyır.  Bu  ardıcıl  böyümə  onların  daxili 
məzmunlarındadır, 
xassələrindədir. 
Maraq 
sferalarının 
genişlənməsi  beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlətlərin  müdafiə 
funksiyasını  böyüdür.  Dövlət  böyüdükcə  (burada  resursların 
çoxluğu  baxımından)  məsuliyyət  sferası  da  böyüyür  və 
dövlətin  ərazilər  (birbaşa  özünə  aid  olan  ərazilər  və 
maraqlarının  əks  olunduğu  başqa  dövlətlərin  əraziləri)  üzrə 
müdafiə  məsuliyyəti  də  artır.  Böyük  dövlətlər  üçün  dünya 
məkanı sahib olmaq baxımından dərəcələnir. Dövlətin daxili və 
xarici  geosiyasət  maraq  sahələri  meydana  gəlir.  Bu  baxımdan 
da  beynəlxalq  münasibətlər  sahələri  şəbəkələnir,  ittifaqlar 
yaranır,  birliklər  ortaya  çıxır  və  dövlətlərin  qrup  şəklində 
hərəkətləri  meydana  gəlir.  Beynəlxalq  münasibətlərdə  dövlət-
lərin  fərdi  qaydada  hərəkətləri,  eləcə  də  ittifaqlar  daxilində 
koalisiya şəklində olan hərəkətləri ortaya çıxır. Böyük dövlətlər 
daha  çox  böyük  problemlərin  həllində  şəbəkələşmiş  güclə 
hərəkət  etməyə  üstünlük  verirlər.  Məsələn,  1968-ci ildə SSRİ-
nin  “Çexoslavakiya  baharı”na  qarşı  ittifaq  şəklində  (VMT-nin 
üzvlərindən  ibarət)  hərəkətini,  ABŞ-ın  İraq  və  Əfqanıstan 
əməliyyatlarını  (beynəlxalq  koalisiya  qüvvələri)  və  s.  buna 
nümunə göstərmək olar.  
Dövlətin  ərazisinin  böyüklüyü,  əhalisinin  say  çoxluğu 
(burada  maddi  vasitələrin,  məsələn,  məhsuldar  qüvvələrin-
işləyənlərin,    çoxluq  təşkil  etməsi  amili  əsas  götürülməlidir. 
Maddi  vasitələrin  çoxluq  təşkil  etməsi  material  vasitələrə  də 
təsir  göstərir  və  nəticə  etibarilə  material  vasitələrin  istifadə 
olunmasında  səmərəlilik  meydana  gəlir.  Bununla  yanaşı, 
maddi  vasitələrin  çoxluğu  istehlak  vasitələrinin  sayını  da 
artırır.  İstehlak  və  istehsal  vasitələrinin  çoxluğu  və  onlar 
arasında  münasibət  və  əlaqə  vasitələrinin  çoxluğu  da  öz 
növbəsində  iqtisadi  sistemlərin  böyüməsinə  və  potensialın 
artmasına  xidmət  edir.  İqitisadi  sistemlər  o  zaman  daha  da 
böyüyür ki, sistemi təşkil edən ünsrülərin, vasitələrin sayı çox 

 
239 
 
olur  və  hərəkətdə  olan  və  hərəkətə  gətirən  və  hərəkətə 
gətirilən  vasitələrin  sayı  üstünlıük  təşkil  edir.  Bu  anda 
istehsal  və  istehlak  münasibətlər  də  daxildən  (sistemin 
daxilindən)  zənginləışir  və  xaricdən,  yəni  məkanı  əhatə 
ertmək  baxımından  böyüyür),  iqtisadi  amillər,  o  cümlədən 
material  və  maddi  amillər;  siyasi  sistemin  rasional  əsaslarla 
təşkili,  siyasi  sistemin  sabitliyi  və  möhkəmliyi,  iqtisadi 
inkişafın davamlılığı, siyasi sistemin çoxlu sayda yarımsistem-
lərdən  təşkil  olunması  və  yarımsistemlər  arasında  təkmil 
əlaqələrin mövcudluğu və bu əlaqələrin bütövlüyə-tam sistemə 
xidmət  etməsi;  milli  valyutanın  dəyərliliyi,  inflyasiyanın  aşağı 
səviyyəsi,  istehsalın  artması  və  istehsal  vasitələrinin-maddi 
resursların  tarazlı  qaydada istifadə olunması; insanların sosial-
psixoloji  vəziyyətləri,  cəmiyyətin  sağlam  durumda  olması; 
dövlətlçiliyin  inkişafı  və  hüquqi  dövlətin  mövcudluğu  və  s. 
kimi  amillər  üstünlük  təşkil  edir.  Dövlətin  güclü  olmasında 
onun  əmlakının  (daşınmaz,  daşınar)  sayı  (əmlak  dövlətin 
milli-daxilində  olan  və  başqa  ölkələr  ərazisində  olan  və 
daxili əmlakını  əhatə  etməlidir) və həcmi mühüm əhəmiyyət 
kəsb  edir.  Əmlak  təsiredici  mərkəz  kimi  böyük  rol  oynayır. 
Əmlak  insanların  maddi  maraqlarını  formalaşdıran  ünsürlər 
kimi  əhəmiyyət  kəsb  edir  və  iqtisadi  münasibətlərin 
istiqamətlənməsinə  müsbət  təsirini  göstərir.  İnsanlar  arasında 
olan  münasibətlərin  bazasında  əmlak  münasibətləri  dayanır  və 
əmlak  münasibətləri  də  digər  maraqların  təmin  olunmasına 
müsbət  təsirlər  göstərir.  Əmlak  münasibətlərdə  və  əlaqələrdə 
uyğunlaşdırıcı, koordinasiyaedici əhəmiyyət kəsb edir.  
Beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlər güclərinə görə iştirak 
edirlər  və  güclərinə  görə  də  sistemi  təşkil  edirlər  və  sistemin 
formalaşmasında  iştirak  edirlər.  Belə  bir  əqli  nəticədən  çıxış 
etmək  olar:  hərəkət  olmadan  güc  yoxdur,  güc  olmadan 
dövlət  yoxdur.  Dövlət  yoxdursa,  beynəlxalq  münasibətlər