Xələfli A. A

XVI FƏSİL. FİZİKİ-KİMYƏVİ MƏNŞƏLİ
ÜSULLAR 
 
§62. Təbii elektrik sahəsi üsulu 
Təbii elektrik sahəsi üsulu Yer qabığının səthinə yaxın sulfidli, 
kobaltlı, qrafitli, maqnetitli, nikelli, antrasitli, piritli, pirrotinli və 
kömürlü süxur layları ətrafında yaranan yerli elektrik sahəsinin 
öyrənilməsinə əsaslanıb. 
Təbii elektrik sahəsi yerdə insan müdaxiləsi olmadan elektrik 
hərəkət qüvvəsi sayəsində kimyəvi, süzulmə və diffuziya prosesləri 
zamanı baş verir. 
Təbii elektrik sahəsi eyni zamanda məsaməli laylarda suyun 
dövriyyəsi nəticəsində, filiz kütlələrinin sərhədində, yaxud da müxtə-
lif keçiricili iki layın sərhəddində, həmçinin yer altında süni 
yaradılmış qurğuların ətrafında (su, qaz boruları, dəmir yolu relsləri) 
yaranır. 
Təbii elektrik sahəsinin yaranmasının əsas səbəbi fiziki-kimyəvi 
proseslərdir, bu sulfid yataqlarında aşınma nəticəsində oksidləşmə və 
bərpaolma reaksiyaları zamanı filiz kütləsinin iştirakı ilə baş verir. 
İstənilən elektrik hərəkətverici qüvvəsi tərəfindən filiz kütləsində 
polyarizasiya baş verir, onda həmin ərazi üzərində təbii elektrik 
sahəsi müşahidə olunur. Kəsilişin üst qatı oksigenlə zəngin olur. Filiz 
kütləsi su ilə oksidləşmə reaksiyasında iştirak edir, öz elektronlarını 
ona verərək müsbət yuklu potensial əldə edir, bu kütləni özündə 
yerləşdirən mühit isə yüklənərək mənfi potensiala malik olur (şəkil 
70).
Kəsilişin alt hissəsində bərpaolunma reaksiyası nəticəsində filiz 
kütləsi elektronları özünə birləşdirir və mənfi potensial yaradır, 
kütləni özündə saxlayan mühit isə müsbət yüklü potensiala malik 
olur. Yüklərin belə paylanması elektrik sahəsinin yaranmasına səbəb 
downloaded from KitabYurdu.org

---

191 
olur. Ona görə də filiz yataqları üzərində mənfi potensiallı elektrik 
sahəsinin yaranmasına səbəb olur və müşahidə edilir. Mənfi 
potensiala malik olan anomaliya filiz kütləsinin yerləşdiyi 
dərinlikdən və onun ölçülərindən asılıdır. 
Təbii elektrik sahəsi üsulu hidrogeoloji və dağ mühəndis 
tədqiqatlarında, torpaq sularının axma istiqamətinin təyini, torpaq 
layları altında çat suların çıxdığı yerin, su quyularında suyun süzülüb 
yığılmasının və s.-nin öyrənilməsində ən geniş istifadə olunan 
sahədir. Bundan başqa bu üsul faydalı qazıntıların yüksək keçirici 
süxurların xəritəyə alınmasında geniş istifadə olunur. Təbii elektrik 
sahəsinin ölçülməsi Yerin səthində, quyuda, yeraltı dağ mədən 
istehsal yerlərində aparılır. Elektrodlar arasında potensiallar fərqinin 
qiyməti M elektrodunun yerləşdiyi məntəqənin potensialı adlanır. 
(şəkil 71 a 1,2,3 məntəqə).
Şək.
70. Sulfid yatağı üzərində təbii elektrik sahəsinin yaranması.
Potensial üsulla görülən iş qəbuledici elektrodlardan M birinin 
yerini dəyişməklə aparılır, ikinci elektrod N ana xətt üzərində 
tərpənməz yerləşdirilir və potensialın qiyməti həmin nöqtədə sıfır 
qəbul olunur. Potensialın qiyməti əyri və bərabər potensial xəritəsi 
kimi göstərilir (bax şəkil 72 a,b). 
Potensialın izoxəttinin xarici görünüşü filiz kütləsi haqda ümumi 
təsəvvür yaranmasına imkan verir. Layın oxunun kiçik qiyməti 
downloaded from KitabYurdu.org

---

192 
axtarılan hədəfin yerləşdiyinə uyğun gəlir. Mənfi anomaliyalar bir 
qayda olaraq sulfid yataqları, kömür layları, antrasit və qrafit layları 
üzərində əmələ gəlir.