Xiywa xanlig’i Qon’ratlar dinastiyasi basqariwi da’wirinde

Xiywa xanlig’i Qon’ratlar dinastiyasi basqariwi da’wirinde
Xiva xonligidagi boshboshdoqliklarga hám óz-ara to'xtovsiz ishki urıslarǵa kimdir shek qoyıwı tariyxıy zárúriyatqa ekonomikalıq jaǵdayı, áwele, siyasiy tarqaqqo bolıp tabıladı kúsh retinde maydanǵa aylandı. Sebebi xonlikning likdan hám óz-ara ishki urıslardan, sonıń menen birge, dushpan mámleketlikler hújiminen úlken zálel kórdi. Ekinshiden, xalıq óziniń beomon talanishi, tınımsız urıslar sebepli xanavayron bolıwı áqibetinde tevarak-átirap daǵı jurtlarǵa qashıp ketib jan saqlawǵa májbúr boldı. Nátiyjede, kóplegen jerler batıl jaǵdayǵa túsip qaldı. Bul faktorlar, óz gezeginde, zodagonlar hám qáwimler ortasındaǵı kelspewshiliklami toqtatishga ılayıq bolǵan kúshli oraylıq hákimiyattıń júzege keliw etiliwin talap etpekte edi. Bunday hákimiyattı qurıwǵa ózbeklaming qońırat qáwimi shıqtı. XvIII ásirdiń 60 –jıllarından baslap Xiva xonligida hákimiyattı qońırat qáwimi óz qolın ala basladı. Iri zodagonlar hám ruxaniylar siyasiy gruppasınıń jardeminetayanǵan qońırat qáwiminiń jolbasshısı Muhammad Isenim1761-jılda doslıq lawazımına kóterildi.. turkpen qáwimlerineqarsı gúres alıp bardı. Biraq daslep áwmetsizlikke ushırasıp,Buxara amirligiga — Doniyolbiy otaliq huzuriga ketti. Turkpen qabilalari Xorezmdi iyelediler hám kóplegen, Mıńasp, Xonqa, Urǵanch, Kat, Shohobod qalaların xanavayron etdiler. Asharshılıq hám tırıspatarqalıp, xalıq Aralbo'ylari hám Buxaraǵa ketiwge májbúr boldı.Buxara amirligi jardemine tayanǵan Muhammad Isenim dos1770-jılda Buxaradan qaytıp keldi hám turkpen qáwimin Xivadanquwıp shıǵardıhám jergilikli beklarni da bo'ysundirishga muvaffaqboldı. Nátiyjede Xiva xonligida húkimet onıń qoliga ótti.Muhammad Isenim mámlekette salıstırǵanda siyasiy arqayi’nlik vaziyatini jaratılıwma eristi. Bulaming barlıǵı mámleket ekonomikasınıń eliriwin támiyinledi. Jan saqlaw ushın ózge jurtlarǵa qashıp ketken puqaralar taǵı qaytıp kela basladılar Avaz Muhammad dos dáwirinde Xiva xonligi ekonomikalıq táreptentalay bekkemlandi. Muhammad Isenim (1770-1790 ) da, onıń balası Avaz (1790 -1804) da mámleket hákimiyatın dos ataǵında basqardilar. Tek Avazning balası Eltuzar 1804-jılda ózin xon depelon etdi. Bul sáne xonlik tariyxına qońıratlar úrim-putaǵı húkimranlıǵı rásmiy ornatılǵan sáne retinde kirdi. Úrim-putaq 1920 -jılǵa shekem Xivaxonligini mekeme etdi.Eltuzarxon xonlikda oraylasqan mámleket siyasatı júrgiziw ushın háreket etdi. Biraq ol 1806 -jılda Xiva-Buxara urısında halokMuhammad Rahimxon I,, n,,. dáwirinde Xiva xonligiEltuzarxon opat etgach, taxtga unmgúkesi Muhammad Rahimxon I o'tirdi.Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini siyasiy tárepten birlestiriwgekirdiler. Bul júdá zárúrli, kerek bolsa, ómir hám ólim máselesi edi.Sebebi Rossiya tárepinen bekkemlengen Orenburg liniyasiningpayda bolıwı Xiva xonligiga tikkeley abay salıp qoyıp atır edi.Ekinshiden, Buxara amirligining hújimlerine qarsı tura alıw da zárúr edi. Xonlikni siyasiy tárepten birlestirmasdan hám oraylıq hákimiyattı bekkemlamasdan turıp sırt el mámleketleri abayınıń kúshin kemeytiw qıyın edi. Birlestiriw procesi turkpen qáwimlarini bo'ysundirishdan baslandı. Turkpenlaming túrli qáwimleri qanchalik qattı qarsılıq kórsetpesinlar, birin-ketin bo'ysundirib barildi. Baǵınıwdı istamagan yovmut qáwimi Xurasanǵa kóship ketti.
Biraq Iran húkimetiniń qısıwı astında hám de jaylaw maydanı joqligi nátiyjesinde taǵı Xiva xonligi aymaǵına qaytıp keldiler. Endi olarXiva xoni tárepinen ajıratıp berilgen aymaqǵa jaylasıwǵa májbúrboldı. Sol dáwirden baslap, yovmut qáwiminiń táǵdiri Xiva xonligi menen úzil-kesil baylanıstırndi hám xonlik puqaraları quramına alındı.
Olarǵa da salıq tólew belgilendi. Sonıń menen birge, xon áskerine belgilangan muǵdarda sortkar jiberiw minnetlemesi de júklendi.Olar xon áskerinde sidqidildan xızmet etdiler. Muhammad Rahimxon I ózbekler hám turkpenlerden dúzilgen „xon sortkarlari" depatalǵan úzliksiz áskerge súyene otirip iri zodagonlar hám Aralbo'yiózbekleri qarsılıgın sindirdi. 1811-jılda bolsa qaraqalpaqlar da baǵınıwǵa májbúr etildi. Nátiyjede, Muhammad Rahimxon I davrida xonlik siyasiy tárepten birlestirildi. Usı waqıtta, onıń aymaqlari jáne de keńeytirildi. Bajıxana xızmetihám teńge dúzildi. 1809 -jılda altın teńgeler soqqı urıw etiw jolǵa qoyıldı. Mámleket basqarıwı salasında ótkerilgen reformaǵa kóre, xonjanında joqarı basqarıw organı - Joqarı Keńes shólkemlestiriw etildi.kepilligi sheklengen bolsa -de, Keńes xon húkimlerin tastıyıqlovchi, atqarıw etiwshi hám sud hákimiyat wazıypasın atqardı. Joqarı Keńesga xonning ózi basshılıq etdi. Joqarı Keńes jumısında xonning jaqın aǵayınları, mehtar, qosbegi, toplambegi, naqib, shayıq ul' islam,bas qazı, dos, otaliq hám biylar qatnasqanlar. Joqarı Keńes jıynalısı háptede bir ret ótkerilgen hám ol jaǵdayda mámlekettiń ishki hám sırtqı siyosatiga tiyisli eń zárúrli máseleler talqılaw etilgen. Usı waqıtta,xonlik turmısına tiyisli kúndelik máselelami sheshiw ushın Kishi Keńes de shólkemlestiriw etildi. Bul keńes jumısında xondan tısqarı mehtar,qosbegi, toplambegi, naqib hám shayıq ul' islam qatnasqanlar.Salıq sistemasında ótkerilgen reformaǵa kóre, salıqlaming úzliksizundirilishi támiyinlendi. Buǵan jerden alınatuǵın salıqtıń jergiliklihákimler tárepinen jıynalısına shek qoyıw, salıqlardıń xon tóbeonidan tayınlanǵan mámleket hámeldarları tárepinen jıynalısı rejiminińornatılıwı arqalı erisildi. Usı waqıtta, jer salıǵınıń talay bólegi pul formasında jıynalatuǵın hám ulaming hámmesi ulıwma mámleketlik ǵáziynesinetapsıriletuǵın boldı. Sonıń menen birge, bajıxana xızmetiniń tashkil etilganligi hám altın teńgeler soqqı urıw etilip mámilege shıǵarılǵanlıǵı davlat ǵáziynesine tushumning kóbeyiwine xızmet etdi. Muhammad Rahimxon I mámlekette ishkilikti qadaǵan etdi. 1809 -jılda soqqı urıw etilgen altın teńge (Xiva)
Xiva xonligi Olloqulixon dáwirinde. Muhammad Rahimxon I 1825-jılda opat etgach, taxtni úlken balası Olloqulixon iyeledi(1825-1842).. mámleket ekonomikasın jáne de kóteriw maqsetinde jańa kanallar qazdirib, suwǵarılatuǵın jer maydonlarini keńeytirdi. Bunnan tısqarı, mámleket abadanchiligi jolında úlken qurılısshılıq jumısların ámelge asırdı. Mısalı, Arabxon hámMuhammad Isenim dos medreseleri qaytaldan qurıldı. Sonıń menen birge,óziniń atı menen atalıwshı medrese, karvonsaroy, tim, 111 bólmehám bo'lmali Toshhovli (Olloqulixon) sarayı hám basqa kóplegen me'moriy ımaratlar qurtirdi. Onıń dáwirinde kafelkorlik kórkem ónerijoqarı shıńǵa shıqtı. Bul kórkem óner, ásirese, Alp Mahmud maqbarasi hám Góne arkni kafel menen bezatishda óziniń jaqtı ifodasini taptı. Sonıń menen birge, Xiva qalası átirapı qorǵaw diywali menen o'raldi. Qalanıńishki bóleginen sırtında jasap atırǵan xalıqtıń qawipsizligin támiyinlew maqsetinde 6250 metrli sırtqı qorǵan qurıldı.q Olloqulixon oraylıq húkimetten ǵárezsiz bolıwǵa háreket qilgan turkpen hám qaraqalpaqlardıń kóterilislerin shápáátsizlik menenbostirdi.. 1842-jılda opat etdi hám turmıslıǵında tayarlab qoyǵan Alp Mahmud mazarına kómiw etildi.Xiva xonligida mámleket basqarıwı Xonlik aymaǵı hám xalqı Xiva xonligi shólkemlesken dáwirde onıń hududi úlken bolmaǵan. Xonlik batısda Kaspi yteńizi, arqada Aral teńizi háwizi, qublada bolsa Atrek dáryası (házirgi Iran hám Turkmenistan daǵı dárya, uzınlıǵı 669 km, Kaspiy teńizine quyıladı ) hám de Saraxs (Turkmenistan daǵı qala ) átirapına shekem bolǵan aymaqlardı óz ishine alar edi.XIX ásirdiń pútkil birinshi yarımı dawamında xonlik aymaǵı áskeriyháreketler nátiyjesinde barǵan sayın keńeytirilip barıldı hám sol ásirdiń40 -jıllarında onıń aymaǵı 19 mıń km2 ni quradı. Xonlik qozoq juzlari, Iran hám Buxara amirligi menen shegara qatar boldı. Áynewaqıtta, XvIII ásirden baslap Rossiya shegarasınıń qublaǵa jıljıbbarıwı nátiyjesinde eki mámleket shegaraları jaqınlasdı. Xonlik aholisining ulıwma sanı 800 mıń kisige jaqın edi. Onıń 65 payızın ózbekler, 26 payızın turkpenler, qalǵan bólegin bolsa qaraqalpaqlar,qazaqlar, bólekan arablar tashkil etardi. Bul nomerler qatań bolmaǵan.Sebebi xonlik aymaǵınıń keńeyip barıwı menen xalıq sanı da artıp bardı. Paytaxt Xiva qalasında 20 mińnen aslam xalıq jasaǵan.Xonlikning pútkil aymaǵı urıw -qáwim principi tiykarında bóliwlangan. Atap aytqanda, Abulg'oziy Batırxon kóship kelgen 32 ózbekqáwimlerin 4 gruppaǵa boldı. Bular : Uyg'ur—nayman, qońırat—qiyot, nukuz-manǵıt, qang'li-qipchoq. Bolıw sıyaqlında qáwimlerdiń úrp-ádetleri, turmıs tárizi hámqarindoshlik baylanısları hám de jaylasqan jeri esapqa alındı. Hár bir qáwimdi dos basqargan. Hár bir qáwimlik gruppadan 4 dana kisi eń joqarı mámleket lawazımlarına tayınlanǵan. Xon dos arqalı qabilalar turmısına tiyisli máselelami hal qılatuǵın edi. Dos xonning eń jaqın máslahátshisi retinde sarayda jasaǵanlar. Xonlik aymaǵı 23 basqarıw birlikke bólingen. Sonnan 20 tasi beklik (wálayat ), 2 tasi járdemshilik edi. Jigirma úshinshisi bolsa poytaxt Xiva qalası jáne onıń átirapındaǵı aymaqlar edi. wálayatlar bolsa qala hám meshit qáwimlerine bólingen. Basqarıwdıń eń tómen basqarıw birligi meshit qáwimleri (awıl ) dep atalǵan. wálayatlardı beklar, járdemshiliklerdi járdemshiler, qalalardı hákimler hám meshit qáwimlerin bolsa aqsaqallar basqarıwǵan. Aqsaqallar meshit qáwimleri tárepinen saylaǵanı hám xon tárepinen tastıyıqlanǵan. Qalǵan basqarıw birlikler basshıları - beklar, járdemshiler hám hákimler xon tárepinen tayınlanǵan. Xiva jáne onıń átirapındaǵı aymaqlardı xonning ózi basqargan. Mámleket basqarıw princpıı hám basqarıw sisteması Xiva xonligi da Buxara amirligi sıyaqlı tolıq monarxiya edi. Joqarı hukmdor - xon
mámleket baslıǵı sánelerdi. Xiva xonligi tolıq
monarxiya bolsa -de, Buxara amirligidan ayrıqsha bolıp esaplanıw xonlikda, avvalgi temalarda aytıp ótkenidck, Joqarı hám Kishi Keńesler iskerlik korsatgan. Joqarı Keńes, usı waqıtta, taxt miyrasxorı máselesin da hal etgan.
Taxt otadan úlken ulga miyraslar bolıp ótken. Qońıratlar dáwirinde de boTajak xonni aq kiyiz (kiyiz) ga o'tqazib, onıń tort uchidan xonlikning eń joqarı mártebeli belgili adamları taxtgacha ko'-tarib aparıw dástúrı saqlanıp qalǵan. Bas ministr hámeline tayınlanǵan hámeldar mehtar dep atalǵan. Bul lawazımǵa otırıqshı xalıq wákilleri arasından tayınlanǵan. Sonıń menen birge, ol ministri eń úlken, programması húrmetli, qaǵıyda al-múlk sapaları menen uluglagan. Keyingi mártebeli lawazımlı qosbegi bolsa xonlikda toplantuǵın salıqlardıń mámleket ǵáziynesine túsiwin támiyinlegen hám de finans jumısları ushın, sonıń menen birge, áskerdiń jaǵdayı ushın juwapker boTgan. Barlıq áskeriy háreketlerde qatnasqan.. ámir, „sohibi toplamı a'lo sapaları menen ulugTeńgen. Qosbegi kóshpelinchi qáwimler wákilleri arasından tayınlanǵan. Oraylıq hákimiyattıń kusheytiwi nátiyjesinde ilgerileri xonlikda kútá úlken orınǵa iye boTgan inoqlaming poziciyayi XIX ásirdiń birinshi yarımınan baslap tómenlep bardı. Muhammad Rahimxon I saray daǵı hámeldarlar sanın 360 danadan 100 danaǵa túsirdi. Biy, otaliq hám dos hámellerin biykar etdi. Xonlikda 3 toplam (ministrlik) iskerlik kórsetdi. Bular xojalıq, sociallıq-siyasiy hám áskeriy jumıslar menen shuǵıllanatuǵın toplamlar edi. Olardıń faoliyatiga toplambegi basshılıq qılatuǵın edi. Xonlik quramındaǵı qazaq hám qaraqalpaqlar bolsa ózleriniń biylari, turkpenler bolsa olardıń wákili tárepinen basqarilardi. Olardıń lawazımı áwladdan áwladqa miyraslar bolip Medicina o'tsa-de, kandidatin xon tastıyıqlawı shárt edi. Joqarı Keńes aǵzası jasawılboshi xonlik qawipsizlik xızmetin basqargan. Xonning qoriqlanishi hám jasırın mámleket hújjetleriniń saqlanıwı ushın juwapgar boTgan. Urıs háreketleri waqtında áskerge komandirlik qilgan hám de turkpen qáwimlerinen dúzilgen áskeriy bólekti de boshqargan. Xonlikda murap, tún gúbelegishi, qutvol, shug'ovul (sırt el mámleketleri elshilerin qabıl etiwshi hám ulaming támiynatı ushın juwapker hámeldar ), máhrem (xonning jasırın máslahátshisi, bólek tapshiriqlarini orınlawshı, zárúrat boTganida elshi etip jónetiletuǵın lawazımlı shaxs ) sıyaqlı lawazımlar da bar edi.. Xonlikda sud jumısları islam dini yuristleri qol iyis hatte hár bir beklikte 1 danadan 4 danaǵa shekem qazı bolgan. Qazılıqqa islam huqıqınıń eń bilgir wákilleri arasından imtixan ótkeriw jolı menen saralap alınǵan. Jeńimpazlar xon pármanı menen táǵdirlanganlar. Jeńimpazdıń qazı etip tayınlanǵanı to'g'risida olarǵa xon jarlıǵı („Jarlıǵı xumoyun-ol ali“) berilgen. Muftiy qazı hukmining sháriyatqa qanshellilik sáykes keliwi haqqında fatvo shıǵarǵan. Sud sheshimi muftiy oǵan óziniń muhrini qoyǵanınan sońǵına rásmiy mártebege iye bolǵan. Xiva qalasında 7 dana muftiy iskerlik júrgizgen. Olarǵa islam huqıqınıń eń abroylı wákilsia'lam basshılıq etken.. muftiylar bergen juwmaqtı kórip shıǵıp onı yamasa tastıyıqlaǵan, yamasa qaytarǵan. Sud jumısı boyınsha shaǵımlar Xiva qalasındaǵı 2 dana Joqarı qozilar tárepinen úyrenip shıǵılǵan. Olarning biri qazı kalon, ekinshisi bolsa qazı orda edi. Usı waqıtta, qazı xoss hámeli de bolıp, ol xon shańaraqı aǵzaları ortasındaǵı máselelerdi kórip shıqqan. Qazı askar bolsa áskerde júz bergen islam nızamlarınıń buzilishi menen baylanıslı jumıslar ústinen húkim shıǵarǵan. Naqiblar - payg'ambar áwladları jámááti wákilleri bolıp, jámiettiiń diniy turmısı tarawı ushın juwapker edi. Olar xonning eń isenimli adamlarınan sanalgan hám áskeriy háreketler sıyaqlında mudami oǵan joldaslıq etken. Sonıń menen birge, olar taTim tarawı jumısları ushın da juwapker edi. Baslıq (qazı baslıq) bolsa jámiyette sháriyat nızam -qaǵıydalarına qanshellilik ámel qılınıp atırǵanlıǵı jaǵdayın, sonıń menen birge, ata-analaming balaların maktabga jiberayotganligini gúzetip barǵan. Harbi jumıs Xiva xonligida Muhammad Rahimxon I dáwirinde úzliksiz ásker tuzildi. Usı ásker xon sortkarlari dep ataldı. Onıń ulıwma sanı 2 mıń askardan ibarat edi. Áskerdiń Bas komandiri jasawılboshi dep atalǵan. Tınıshlıq waqtında xon sortkarlari xon jáne onıń shańaraǵın da qoriqlagan. Ásker hám áskeriy hámeldarlar Xiva qalasına jaqın atrofdan málim muǵdarda jer maydanı hám de is haqı menen támiyinlangan. Xonlikda, sonıń menen birge, nomuntazam ásker — xalıq lashkari da bar edi. XIX ásir ortalarında olardıń sanı 9 -10 mıń kishini shólkemlesken. Biraq Buxara áskerinen ayrıqsha túrde Xiva xonligi turaqlı áskeri arnawlı áskeriy kiyim-boshga iye boTmagan. Áskerler, tiykarınan, hár túrlı chopon kiyiwgen. Xonlikda mámleket shegarasın qorǵaw ushın da ásker ajıratılǵan. Shegara qoshiniga qarawılbegi komandirlik etken. Jer xonlikning tiykarǵı baylıǵı edi. Barlıq jer mámleket múlki sanalgan. Iyelik formasına kóre Xiva xonligi jerleri de mámleket (patshah), múlk (jeke jerler) hám -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerlerine bólingen. Mámleket jerleriniń bir bólegi xon jáne onıń úrim-putaqlarına hám de joqarı mártebeli ruxaniylarǵa tiyisli Xonga tiyisli jerler múlki qalıs, múlki qasiyet, amloki qasiyet, múlki arnawlıa atları menen atalǵan. Xonga tiyisli jerlerden mámleket ǵáziynesine salıq tólenbegen. Iri mártebeli hámeldarlarǵa mámleket aldındaǵı xızmetlerin ushın tarxon jerleri berilgen. Tarxonni miyraslar qaldırıw, basqaǵa ótkeriw qadaǵan etilgen. Odan tek waqtınsha paydalanıw múmkin edi. Mámleket jerleriniń bir bólegi jeke menshik formasında sotilgan. Nátiyjede, jer egaligining múlk (jeke jerler) forması payda bolǵan. Jerdiń jeke menshik etip sotilganligi haqqında mámleket atınan pitim imzolangan. Sonnan keyin jerdiń satıp alınǵanlıǵı haqqında múlk iyesine jer-múlk sawdası boyınsha dúzilgen rásmiy hújjet berilgen. Mámleket jerleriniń taǵı bir bólegi mayda dıyxan xojalıqları qolında bolǵan. Mámleket ǵáziynesine dáramat, tiykarınan, áne bulmanlardan tushgan. Mısalı, 10 tanobdan artıq jer berilgen xojalıqlar 3 altınnan, 5 tanobdan 10 tanobgacha jer berilgenler 2 altınnan, 5 tanobgacha Jer berilgenler jılına 1 altınnan salıq tólegenler. Mámleket jerin kireyge alıwshılar biywatan, jeke jerlerdi kireyge alıwshılar ónimniń bir bólegin alıp islewshi diyqan, -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerlerin kireyge alıwshılar bolsa vaqfchi dep atalǵan. Kireyge alınǵan 15 tanob jerge ishlov beretuǵın yersiz dıyxanlar 34, 10 tanob jerge 23 hám 5 tanob jerge bolsa 12 gúmis teńge muǵdarında salıq tólegen. Xonlikda keń tarqalǵanı -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri edi. Onıń kólemi sug'oriladigan hám xalıq jasaytuǵınlıq jerlerdiń 40 procentke jaqinın tashkil etgan. -diniy mekemege berilgen mal-múlk jerleri de joqarıda aytılǵanı sıyaqlı, kireyge berilgen. Xiva xonligida shártli (waqtınsha ) jer egaligining basqa eki ózbek mámleketlerinde ámeldegi bolmaǵan atlıq dep atalǵan forması da bar edi. Xiva xonlari áskeriy júriw shaqlarında, tiykarınan, turkpen qáwimleriniń atlıqlerine tayanǵanlar. Áskeriy hárekettiń qanday natija menen tawısıwı kóp tárepten olarǵa baylanıslı edi. Sol sebepli de hár bir atlıq esabına paydalanıw ushın 30 -50 tanob jer múlki berilgen. „Atlıq“ alǵan jer iyesi xon talap etken waqıtta bir atlıq askarni qurallantirib xon huzuriga jibergen. Jerler hár úsh jılda bir ret qayta xatlovdan ótkerilgen. Asa qolaysız tábiy sharayatta egisliklerge suwlandırıw hám dıyxanshılıq qılıw xonlikda talay mashaqatlı miynet talap etardi. Miynetkesh xalıq bul qıyınshılıqlami mártlershevor jeńip ótken. Miynetkesh xalıq awıl xojalıǵı ónimlerin júdá salmaqli tábiy sharayatta jetiwtirganlari ushın ádalat maydanınan ijaradorlaming úlesijetiwtirilgan ónimdiń 75% ini shólkemlesken. Barlıq mámleketlerde bolǵanı sıyaqlı, Xiva xon Salıq hám maiburiyatlar. ..,, ,., ligida da xalıq tap laydigan salıqlar hám olar oteytuǵın minnetlemeler belgilep qoyılǵan. Xonlikdagi tiykarǵı salıq jer salıǵı bolıp, ol salg'ut dep atalǵan. Ónermentler, tashqi sawda menen shuǵıllanatuǵın sawdagerler, sharbadorlar zakot tolashgan. Onıń muǵdarı múlk ma`nisiniń 2, 5% ini shólkemlesken. Birpara jaǵdaylarda barlıq salıq jıldıń basıdayoq yamasa bir neshe jıllıq salıq aldınan undirilishi múmkin edi. Salıqqa tartıwdıń bul shakli barot dep atalǵan. Bunnan tısqarı, xalıq begar dep atalıwshı rásmiy 12 kúnlik mámleket minnetlemeine qosılǵan. Begar sıyaqlında awıldıń hár bir shańaraqınan bir kisiden adam qosılǵan. Olar hár jılı kanal qazıwda, suwǵarıw imaratların qurıwda yamasa remontlawda, jollardı ońlawda hám túrli ımaratlar qurılısında miynet etkenler. Ámirlik dúzildi. Ámir Ma'mun ibn Muhammad qalasındaǵı Xorezmshohlar hákimiyattı ag'dardi hám húkimdarı - Xorezmshoh dep járiyaladı. Gurganj Xorezm mámleketiniń paytaxtına aylandı. ShaGurketa shayur (UrXorezm mámleketi (keyinirek Xiva xonligi) tariyxında Góne Urǵanch, ministr, Jańa Urganch hám Xiva paytaxt mártebeine iye bolǵan qalalar bolıp tabıladı. Góne Urǵanch (túp atı Gurganj, eramızǵa shekemgi I asirdegi dereklerde ushraydı ) X ásirdiń ekinshi yarımında Xorezmde orayı Gurganj qalası bolǵan 995-jılda Kot ózin Xorezm Nátiyjede, hár tez pát penen rawajlandi. Ilim joqarılıqqa kóterildi. Xorazmshoh ma'muniylar shólkemlesken ilim orayı (Ma'mun akademiyasi) de dáwiriniń Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino sıyaqlı o'nlab oqımıslıları sol ılım mákanında iskerlik yuritdilar. Góne Urǵanch Ullı Xorezmshohlar mámleketiniń de paytaxtı bolǵan. Biraq qala Chingizxon basshılıǵındaǵı mo'g'ul áskeri tárepinen wayran etildi. Amudarya óz ózenin ózgertirip Kaspiy teńizine emes, Aral teńizine quyila baslawı sebepli ǵáziyne qalası suwsız qaldı. Nátiyjede, adamlar hár tárepke kóship basladı. Xiva xoni Abulg'oziy Batırxon 1646 -jılda basqa hár - Jańa Urǵanch qalasın qurdirdi. Awara -sergizdan bolıp gan xalıqtı sol qalaǵa kóshirtirib keldi. Aldınǵı Gurganch hájje) qalası endi Góne Urǵanch dep atalatuǵın boldı. Abulg'oziy Batırxonning balası Anushaxon húkimranlıǵı dáwirinde Jańa Urǵanch qasında Shohobod atı berilgen úlken kanal qazıldı. Kanal qala abadanchiligida úlken áhmiyetke iye boldı. Xiva Xorezmdiń eń ataqlı hám eń áyyemgi Xiva qalası bolıp tabıladı.. mil. avv. v asirde qurılǵan. Onıń pútkil tariyxı Xorezm tariyxı menen bekkem baylanıslı bolıp keldi.
Xivaning ataqlılıǵı qurılǵan dáwirlerdanoq ol arqalı Shıǵıs bilan Batıstı baylaw sawda jolı ótkenligi menen anıqlama bernedi. Xiva XVII ásirdiń birinshi shereginen 1920 -jılǵa shekem xonlikning paytaxtı bolıp keldi. 1997-jılda (xalıq aralıq YUNESKO shólkeminiń sheshimi bilan) Xiva qalasınıń 2500 jıllıǵı úlken shodiyona hám maqtanısh menen nishonlandi. Qala dúnyada „Mıń gúmbez qalası“ atı menen de ataqlı bolıp tabıladı. XIX ásirdiń birinshi yarımında Xiva qalasında eki xon sarayı, on jetew meshit hám jigirma eki medrese ámeldegi bolǵan. XIX asirde Xiva qalası bir birinen diywal menen ajralıp turıwshı eki bólekga - Ichan qorǵan (Ishki qala ) hám Dishan qorǵan (Sırtqı qala ) ga bolındı. Tchan qorǵan Ichan qorǵan babalarımızdan qalǵan Orta Aziyadaǵı iri hám kem ushraytuǵın arxitekturalıq estelik bolıp tabıladı. Ichan qorǵan Xiva qalasınıń ishki qorǵan (Qalasıston) bólegi bolıp tabıladı. Ichan qorǵan Dishan qorǵannan diywal menen ajralıp turadı. Oǵan Bog'cha, Polvon, Tas hám Áke dep atalǵan tórtew dárwaza arqalı kirilgan. Xorezm úlkesi arxitektorchiligining ájayıp ótmishten qalǵan estelikleri - medrese, meshit, xon sarayı, basqarıw ımaratlar, bas maydan hám minarlar Ichan qaTada jaylasqan. Muhammad Rahimxon, Olloqulixon hám Muhammad Aminxon ústemlikleri dáwirinde Ichan qorǵanda keń kólemli bunyodkorlik jumısları ámelge asırıldı. Sawlatlı saray, medrese hám mazarlar qurıldı. Góne arkdagi saray qurılısı tamamlandi. Muhammad Aminxon Ichan qorǵandıń batıs bólegindegi Góne qorǵan-saray janına Kalta minor atı menen ataqlı bolǵan minardı qurdirdi. Ichan qorǵandı qurıwda Xiva arxitektorları Orta Aziyada áyyemginen dawam etip kiyatırǵan dástúr - imaratlardı qarsısındama -qarsısında qurish usılınan paydalanıwǵan. Bul usıl „qo'sh“ dep ataladı. Bunnan tısqarı, ımaratlardı bólek ansambl jaǵdayında qurıw dástúrlerinege de ámel etilgen. Mısalı, Polvon dárwazası aldındaǵı bir neshe meshit, medrese, juwınıw bólmesi, gúmbez, pátiktegi naǵıs oyılǵan wóreler, karvonsaroy hám xon sarayı áne sonday ayriqsha ansambldı quraydı. Kem ushraytuǵın arxitektorshılıq ótmishten qalǵan esteligi bo'lgan Ichan qorǵan 1961-jılda arxitekturalıq estelik retinde bólek muhofazaga alındı hám muzey-qorıq jerge aylantırildi. Onıń maydanı 26 ǵa. ni quraydı. Ol jaǵdayda 54 tariyxıy -arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelik jaylasqan. 1969 -jıldan muzey-qorıq jer „Ichan qorǵan muzey-qorıq jeri“ dep ataldı. 1990 -jılda Ichan qorǵan Pútkil dunya estelikleri dizimine kirgizildi. Ishki hám tashi sawda Dishan al'a Dishan qorǵan — Sırtqı qorǵan Xiva qalasınıń rabod bólegi esaplanadı. Ol jaǵdayda sawda hám ónermentshilik dúkanları, máhelleler jaylasqan. 1842-jılda Xiva xoni Olloqulixon Xiva qalasın sırtqı dushpanlar hújiminen saqlaw maqsetinde qalanı uzınlıǵı 6250 metr, bálentligi 7-8 metr, qalıńlıǵı bolsa 5 — 6 metr bolǵan diywal menen oratǵan. Ichan qorǵan 4 dárwazalı bolsa, Dishan qorǵan 10 dárwazalı bolgan.Xonlikning ishki hám sırtqı sawdası barǵan sayın rivojlanib bardı. Ishki sawda-satıqta Xivaning ústi jabıq bazarı bólek áhmiyetke iye bolgan. Xonlikdan, tiykarınan, qorako'1 teri, ǵalı, ónermentshilik ónimleri Iran, Indiya, Kitay hám Osmanlı sıyaqlı mámleketliklerge kirip etilgen. Xiva xonligining Buxara, Iran hám Afganistan menen sawda etiwshi sawdagerleri „buxorochi“ dep atalǵan. Xivaliklar Iranǵa jipek, qorako'1 teri, jumsaq qozı teri, kunjut, biyday hám turkpen atların aparıwǵan. Xiva sawdagerleri Irannan burısh, imbir sıyaqlı hind buyımları menen birge jipek shúberek, pıruza, salla ushın isletiletuǵın kirmonshoh láńleri alıp kelgenler. Rossiya menen boTgan sawda-satıq Xiva xonligining ekonomikalıq turmısında úlken áhmiyetke iye edi. Xiva Rossiyaǵa paxta, jún, jipek shıǵarardı. Rossiyadan bolsa sabaq, gezleme, mawıtı, qant-qumsheker, metall buyımlar, temir, mıs, shoyın keltiretuǵın edi. Sawda-satıq tegis barmasa-de, lekin ósip barar edi. 1844-jılda Xiva Rossiyaǵa 137 mıń rublli, 1867-jılda 1, 5 million rublli tavar ek Port etdi. Rossiyadan tiyisli túrde 270 hám 486 mıń rublli tovar keltirildi. Bul Xivaning tavar shıǵarıwı 23 jıl ishinde 10 baravar, tavar keltiriwi bolsa 1, 5 teńdey kóbeygenin hildiradi. Rossiya, usı waqıtta, Xivani jáhán bazarı menen baylanıstıry alatuǵın súyenishine da aylandı. Sol sebepli de sawdagerler bul baylanıstı jáne de bekkemlewge intildilar. Xonlikning Aziya mámleketleri menen baylanısları XIX ásir birinshi yarımında Xiva xonligining Buxara, Qo'qon, Afganistan, Iran, Indiya hám Osmanlı sıyaqlı mámleketlikler menen sawda -ekonomikalıq hám elshilik baylanısları rawajlandi. Buǵan, bir tomondan, Xiva xonligi aymaǵınıń Orta Aziya sawdagerleri hám Haj saparına baratuǵınlardıń Kaspiy teńizi arqalı múqaddes Makka hám basqa qalalarǵa ótiw mákan-jayına aynalǵanlıǵı, ekinshiden bolsa shet mámleketlikler menen sawda-satıqtı rawajlandırıw mámleket ǵáziynesine daromad keltirayotganligi sebep boldı. Aldınǵı temalardan Bilgenińizdey, Xiva-Buxara munasábetleri mudamı da tegis kechmadi. Bul jaǵday keyinirek de dawam etdi. Mısalı, olardıń mápi Marv wálayatında da to'qnash keldi. Sebebi Marv Orta Aziya mámleketlerin Iran menen baylaw zárúrli sawda jolı ústinde jaylasqan edi. Sol sebepli de XIX ásirdiń birinshi yarımında bul eki mámleket ortasında bir neshe márte óz-ara urıslar júz berdi. Mısalı, Muhammad Rahimxon I 1822-jılda Marvni Buxaradan qaytarıp aldı. Sonnan keyin de Marv ushın gúres toqtamadı. Eki mámleket ortasında bir neshe márte júz bergen Urıslardan keyin, aqır-aqıbetde, 1845-jılda Xiva xonligi Marvni úzil-kesil ózine qosıp aldı. Biraq munasábetler qanshellilik keskin bolmaydıin, óz-ara sawda baylanısları toqtap qalmadı. 1812-jılda Xivaga Iran hám qazaqlardıń Orta juz xonligidan elchilar keldiler. Olar menen mámleket shegaraları qawipsizligi hám sawdasotiq máselelerinde shártlesiwge erisildi. XIX ásir baslarında Xiva hám Afganistan ortasında elshilik munasábetleri o'matildi. Muhammad Rahimxon I hátte Afganistanda húkimet ushın gúresip atırǵan shoh Mahmudning ekinshi márte húkimet tepasiga keliwinde járdem de berdi. Bunıń ornına Afganistan Xiva xonligi sawdagerlerine Kobul bazarında erkin sawda etiw huqıqın berdi.
Xiva xonligi Qo'qon xonligi menen de óz-ara munasábetlami
bekkemlewge háreket etdi. Mısalı, 1843-1844-jıllarda Xivaga Qo'qon xonligi elshileri keldi. Ózara kelisiwler dawamında eki davlat ortasında óz ara doslıq hám óz-ara sawda baylanısların jáne de rawajlantirishga keliwildi. Tuwrısıda, ol yamasa bul mámleketke sırt ellerden
sawdagerlerdiń úzliksiz keliwi olarǵa jaratılatuǵın qolay sharayatga da baylanıslı. Sol sebepli de Xiva xonlari sırt ellik savdogarlarga sonday sharayat jaratıw máselesine úlken itibar bergenlar. Mısalı, Olloqulixon ájayıp arxitekturalıq ótmishten qalǵan estelik, xonlik ustaları
joqarı sheberliginiń aynalarınan biri bolǵan Karvonsaroy majmuasini qurtirdi. Bul kompleks 14 gúmbezli tim (jabıq bozor), karvonsaroy hám telekten ibarat etip qurılǵan. Bazarda
Indiya, Kitay, Iran, Rossiya, Buxara hám Qo'qon sıyaqlı mámleketlerden
keltirilgen buyımlar sotilardi. Karvonsaroy eki qabatlı bolıp, 105 hujrali edi. Xiva xonligining anori, qawını, júzimi, nashvatisi, ánjiri hám
o'rigining shıyrınlıǵı sırt ellerde de ataqlı bolǵan.
Xiva-Rossiya munasábetlerinde zárúrli tárep
sonda ediki, óz-ara sawdadan hár eki davlat da birdey mápdar edi. Xiva sawdagarlari ushın Rossiyaǵa baratuǵın sawda
jolları qawipsiz edi. Sonıń menen birge, Xiva xonligida Rossiya sanaatınıń
tayın tutınıw ónimlerine mútajlik bálent edi. Usı waqıtta, Rossiya Xiva xonligiga óz ónimlerin sotadigan bazar dep qarar
edi. Rossiya ónimleri Evropanıń aldıńǵı mámleketleri tovarları menen
báseki ete almay atırǵan bir dáwirde bul júdá zárúrli edi. Ekinshiden,
Xiva xonligi Rossiya sanaatı ushın zárúr shiyki zat ónimlerin
arzan baxalarda jetkezip beretuǵın úlke de esaplanardi. Xivadan
Rossiyaǵa paxta, jipek, boz, ǵalı, ónermentshilik ónimleri.
qurıtılǵan mıywe hám basqa ónimler alıp barılǵan. Xiva sawdagerleri
Nijniy Novgorod qalasında ótkeriletuǵın yarmarkalarda qatnasqanlar.
Rossiyadan bolsa Xivaga metall, toqımashılıq ónimleri, túrli reńli
boyawlar, teri terilari, qural -sayman keltirilardi.
Biraq hár eki mámleket ortasında jaqsı qońsılasshılıq munasábetlarining qáliplesiwine hár eki táreptiń Kishi juz qazaqların hám
qaraqalpaqlami óz puqaraları dep esaplawları, sonıń menen birge, hár eki
táreptiń óz-ara sawdadan alınatuǵın boj kólemi máselesinde uzaq
waqıt bir toqtamǵa kela almaǵanlıqları da tosqınlıq jasap atır edi.
Maqseti Orta Aziyanı iyelewden ibarat
bolǵan Rossiya ózbek mámleketlerine, atap aytqanda,
Xiva xonligiga túrli sıltawlardı sıltaw qilib, basım ótkeriwdi kúsheytip bardı.
Rossiya 1822-jılda Orta juz hám 1824-jılda bolsa Kishi juz xonliklarini bo'ysundirdi. Endi Rossiya shegarası tikkeley Xiva xonligi
shegarasına jaqınlasıp qaldı. Bunday sharayatta Xiva xonligi qazaq
shólining eki mámleket ortasında bir-birin ajıratıp turıwshı aymaq
bolıp qalıwı ushın háreket etdi. Biraq Rossiya bunı istamadi. Oqibatda, eki mámleket ortasındaǵı munasábet keskinlasha bardı.
Bul orada Ullı Britaniya razvedkasi ózbek mámleketlerine suqilib
kirey basladı. Ullı Britaniya tovarlarınıń xonliklar bazarın to'ldirish qáwipl da payda boldı. Sonday sharayatta Rossiya hukumati Xiva xonligiga salıstırǵanda óz talapları kólemin barǵan sayın kengaytirib bardı. Mısalı, ol Xivadan Amudaryada Rossiya sawda
kemeleriniń júziwine ruxsat beriliwin da talap etdi. Bara-bora Rossiya Xiva menen munasábetti áskeriy kúsh arqalı tártipke solish jolin tańladı. Sol maqsette 1839 -jılda v. Perovskiy áskeriy
ekspediciyası dúzildi. Biraq Ústúrtning qattı sovug'i, azıqovqat hám ot-jemdiń jetiwmasligi áqibetinde ekspediciya shıǵın
kórdi. Aqıbette, v. Perovskiy keyin basıp qaytıwǵa májbúr boldı. Lekin
ekspediciya izsiz ketmadi. v. Perovskiy ekspediciyası Xiva xonini
Rossiya menen shártlesiw jolin izlewge májbúr etdi.
Rossiya húkimeti endi Xiva xonligiga óz
„Majhuriyatlar akti“
májbúran 0maqsetke erisiw ushın G. Danilevskiy basshılıǵındaǵı elshilik missiyasini jiberdi.
Ózara kelisiwler juwmaǵında Rossiya basımı astında 1842-jıldıń 27-dekabrida Xiva-Rossiya ortasında „Minnetlemeler akti“ dep atalıwshı
shartnamaǵa qol qoyıldı. Shártnamada Xiva xonining Rossiya menen
tınıshlıq, bekkem doslıq munasábetinde bolıwı daǵaza etildi. Xiva
xoniga, bunnan tısqarı, Rossiyaǵa salıstırǵanda dushpanlıq háreketleri
júz etpeslik, sawda karvonlarining talanishiga jol qoymaw, Rossiya puqaralarina jeke hám múlkshilik qawipsizligin ta'mmlash sıyaqlı
minnetlemeler júklendi.
Bular tiykarınan Rossiyanıń óz qálew-tileklerin májbúran atqartirishidan basqa zat emes edi. Sonıń menen birge, eki mámleket ortasındaǵı
sawda baylanıslarına da úlken itibar berildi. Usı máselede de
Rossiya óz qálew-qálewin májbúran qabılladırdı. Mısalı, boj
tólewleri Rossiya tovarları ma`nisiniń 5 procent muǵdarınan aspawı
belgilep qoyıldı. Biraq Rossiya shártnamanıń áne sol bandini da
ámelde atqarmadi. Aqıbette, óz-ara munasábetler barǵan sayın keskinlesip
bardı.
1847-jılda Rossiya xonliklarga júrgizetuǵın jolda áskeriy istehkomlar qurdi. Bul istehkomlar Rossiya siyasatında Orta Aziyanı
áskeriy jol menen basıp alıw tárep búklem júz bergenligindediń
tastıyıǵı edi. Bul hal ózbek mámleketlerin uwayımǵa salıp qoydı.
Ózbek mámleketleriniń Rossiyaǵa qarsı turıwda Ullı Britaniyaǵa
súyeniwi múmkinligi múmkinshiligı da ózin oqlamadi. Buǵan Rossiya-Ullı Britaniya munasábetlerinde ózgeris júz bergenliginde sebep
boldı. Afganistanǵa qarsı urısda jeńiliwge dus kelgen Ullı
Britaniya Rossiya menen kelisiwge qarar etdi. Bul shártlesiwge qaray
Rossiya Orta Aziya menen sheklenetuǵın boldı. Usı waqıtta, Hindistonga shıǵıw niyetinen waz keshti. Ullı Britaniya bolsa Rossiyaning ózbek mámleketlerine salıstırǵanda tutatuǵın siyasatina qarsılıq qilmaydigan boldı. Afganistan bolsa Ullı Britaniya hám Rossiyanıń
Aziyadaǵı koloniyaları ortasında olardı ajıratıp turıwshı aymaq sifatida tán alıw etildi.
Ózbek mámleketleri keleside jalǵızlanıp qaldı. Olardı tek óz-ara
birliklerigina saqlap qalıwı múmkin edi. Ókiniw menen aytamız, óz-ara qarama-qarsılıqning kúshliligi hám de Rossiyanıń áskeriy qudıreti aldındaǵı panasızlıqtan
payda bolǵan qáweter sebepli olar birlesa almadı.
28-§. Xiva xonligida materiallıq turmıs
Xiva xonligida basqa eki ózbek mámleketi -
Buxara amirligi hám Qo'qon xonligiga qaraǵanda
ekonomika hám mádeniyattı rawajlandırıwǵa intiÓytkeni Xiva xonlarining maqseti menen
Materiallıq turmıs
tábiyat kórinisi
lish kúshlilew edi.
anıqlama bernedi. Xonlarning maqseti bolsa Xorezmdiń aldınǵı salawatın
qayta tiklew hám Orta Aziyanıń orayı bolıw edi. Góne Xorezm -
bul ózbek mámleketshiliginiń tiykar tamaqtası qoyılǵan úlke. Bul úlkede
ma'muniy Xorezmshohlar dáwirinde birinshi ilim orayı - Xorezm
Ma'mun akademiyası islengen. Sonıń menen birge, Xorezm dúnyanıń
eń iri hám qúdiretli saltanatlaridan biri - Anushtegin Xorezmshohlar
saltanati payda bolǵan jurt.
Tuwrı, Xiva xonligida ilim dárejesi ma'muniy Xorezmshohlar
dáwiri ilimi dárejesi menen teńlesa almaydı. Biraq mámlekettiń
ekonomikalıq múmkinshilikleri jetkilikli boTmasa-de, xonlikda qala qurılısına,
kanallar qazilishiga, eń bay kitapxana jaratılıwına kútá úlken mab-
Lag' sarplanganligi sol maqset menen anıqlama bernedi. Maqset qanday
bolıwınan qaramastan ol jaqsı islikke xızmet etdi. Babalarımızdan biz
áwladlarǵa dúnyanı lol qaldıradigan arxitektorshılıq úlgileri miyraslar
qaldı.
Ádebiyat
Bul dáwir xonlik ádebiyatında Ámir Avazbiy balası
Shermuhammad (laqapı Munis Xorezmiy) hám
onıń jiyeni Erniyozbek balası Muhammad Kelisim (laqapı Ogahiy)
lar bólek ajralıp turadılar. Murtis Xorezmiy jaslıq chogflaridan
ádebiyat hám tariyx pánine miyir qoydı. 1800-jılda ákesi opat etgach,
saray xatkeri etip tayınlandi. 1804-jılda birinshi qosıqların óz ishine
alǵan toplam - „Toplamı Munis“ni jarattı. Munisning „Aslamlar dosi“
toplamı 20 mińnen aslam qosıqtıń bir qatarınan ibarat.. sulıw jazatuǵın adamlar tárepinen ko'-
chirilib, ájayıp kitap holiga keltirilgen.
Bul dáwir ádebiyatınıń taǵı bir
1809 -jılda Qiyot awılı daǵı murap
larida ılım aldı. Arab hám parsı tillerin
Navaiy ijodini qunt menen úyrendi.
fot etgach, Olloqulixon onı ámekisiniń ornına murap hámeline
tayınladi. Onıń shayır retinde jaratqan dóretpeler kompleksi „Aslamlar
tumari“ dep ataladı hám ol 19 mıń qosıqtıń bir qatarınan ibarat. Onıń ǵázzelleri
„Shashmaqom“dıń hámme namalarına túsedi. Ogahiy óz dáwirdiń
sheber awdarmashıı da edi.. Sa'diy Sheroziyning „Gúlistan“, Abdurahmon Jomiyning „Yusuf hám Zulayho“ hám de Qaǵıydaiy Ganjaviy „Xamsa“sining birpara dástanların ózbek tiline awdarma etdi.
Xorezm tariyxnavislik mektepke tiykar salǵan shaxs
Abulg'oziy Batırxon bolıp tabıladı. N da hukmdor, da
tariyxchi alım retinde tariyxda at qazandı. Óziniń „Shejireyi turk
hám mo'g'ul“ shıǵarması menen tariyxda at qaldırdı. Miynettiń „Taqi Shaybonxon áwladidin Xorezm mámleketinde patshalıq qilg'onlaming
zikri“ dep atalǵan I bapı Xorezmdiń 1512-1663-jıllardaǵı tarixiga arnalǵan. Abulg'oziy Batırxon jazǵan bul miynettiń qimmati taǵı sonda, ol ózbek tilinde jazılǵan.
„Programma ul-amal“ shıǵarması Abulg'oziy Batırxonning tapsırig'i menen
jazılǵan. Ókiniw menen aytamız, bul dóretpe avtorınıń atı anıqlanǵan emes. Usı
shıǵarmada Sahıpqıran Ámir Temurdan tartıp, Zahiriddin Muhammad
Boburga shekem Temuriylar shejiresi qısqasha túsindiriwlengen. Hár bir
Hukmdorga qoTyozmaning bir bólimi arnalǵan. Xorezm tariyxı
boyınsha eń gáziynelerden biri „Firdavs ul-ıǵbal“ („Jánnet
baǵı“) shıǵarması Munis qálemine tiyisli bolıp, ol jaǵdayda Xorezmdiń qadimgi dáwirinen 1825-jılǵa shekem bolǵan tariyxı aytılǵan. Biraq
Munis shıǵarmanı jazıp tugata almadı. Miynettiń qalǵan bólegi jiyeni
Ogahiy tárepinen jazıldı. Usı waqıtta, Ogahiyning ózi de „Davlatning jánnet baǵı“, „Tariyxler sarasi“, „Sultan waqıyalarınıń majmuasi“ hám de „Mámleketlikler gulshani“ sıyaqlı tariyx pánine tiyisli dóretpeler
jazıp qaldırdı. Ogahiy „Mámlekettiń jánnet baǵı“ („Riyoz ud-davla“)
shıǵarmasına 1825-jıldan 1842-jılǵa shekem, „Tariyxler sarasi“de („Zubdat uttavorix“) 1843 -1846 -jıllarǵa shekem, „Sultan waqıyalarınıń kompleksi“
(„Jomi ul-waqıyati sultanıy“) shıǵarmasında bolsa 1846 -1855-jılǵa shekem bolǵan
Xorezmdiń tariyxın aytdı.
XvI asirde Xiva xonlari kitapxanalarında xatQo lyozma kitap dámlik, sulıw jazıw mektep qáliplesti. Ataqlı
sa. n~a. ti
■
sulıw jazatuǵın adam Hamadoniy 1556 -jılda Eshmuhammadxonga „Shohnoma“ni miniaturalar ushın aytaqır qaldırıp kóshirip
berdi. XvII—XvIII ásirlerde Xivada Muhammad Yusuf Roziy, Babajon
Sanoiy, Muhammad Kelisim Oxund sıyaqlı usta sulıw jazatuǵın adamlar dóretiwshilik etdiler. Olar
qosıqiy dóretpeler, awdarma hám tariyxıy kitaplardı úlken uqıp menen ko'-
chirdilar. Mına nárseni ayrıqsha atap ótiw kerek, bir kitaptı sulıw jazıw menen
jazıw bir kisiniń miyneti emes edi. Sol sebepli hár bir kitaptı
bezewde bir neshe tarawdıń ustaları, atap aytqanda, qaǵaz qirquvchi, xatkerxattot, muzahhib (altın suwı jurgiziwshi), lavvoh (bas bet bituvchi),
miniaturachi súwretshi hám túplewshi (muqabalaytuǵın ) lar qatnasıwǵan.
Xonlikda tálim sisteması Xiva ^onligida da taTim eki basqıshlı
edi. Tómen basqısh - baslanǵısh mektep
bolıp, ol jaǵdayda oqıwshılar oqıw -jazıwdı úyrengenler. XIX asirde xonlikda 1, 5 mıńǵa jaqın baslanǵısh mektep iskerlik kórsetken. Madrasalar sanı bolsa 103 teńi shólkemlesken. Sonnan 22 tasi Xiva qalasında
jaylasqan. Munis bilimlendiriw tarawı rawajlanıwına óziniń 1804-jılda jazǵan
„Sawatı tálim“ shıǵarması menen úles qosdı. Bul qosıqiy qoTlanma sawat
shıǵarıwdı jeńillestiriwge, sonıń menen birge, sulıw jazıwdı rawajlandırıwǵa
moTjallangan edi.
Medrese taTimning joqarı basqıshı boMedicina, ol jaǵdayda diniy ılım menen birgalikda arab tili grammatikası, logika, sóylew mádeniyatı, matematika
Geografiya, tariyx pánleri oqıtılǵan. Medreseni bitirganlar qazı, onıń
járdemshisi, meshit imomi lawazımlarında islegenler. Ayırımları mudarrislik da etiwgen. Tálimdiń harcha ǵárejetleri, medrese oqıtıwshısı hám
studentlerdiń támiynatı -diniy mekemege berilgen mal-múlk múlki dáramatları esabınan ámelge
asırılǵan.
Arxiv hújjetleri Mana' Siz Xiva xonligining XvI-XIX ásir
birinshi yarımı tariyxı menen tanısıp boTdingiz.
Al, Siz úyrenip alǵan tariyxıy maTumotlar qayerlardan alınǵan? Olar,
birinshi náwbette, tariyxıy hújjetlerdi úyreniw nátiyjesinde tóplanǵan.
Xiva xonligi Rossiya imperiyasi tárepinen basıp alınǵannan keyin, 1873-jılda
xon toplamında saqlanıp atırǵan hújjetler de Peterburg qalasına alıp
ketildi. Alıp ketilgan hújjetler tek 1962-jıldaǵına Tashkent degi
Ózbekstan Mámleket arxivına alıp kelindi. Xiva xonligi hújjetleriniń
maTum bólegi Abu Rayhon Beruniy atındaǵı Shıǵıstanıw institutı
ǵáziynesinde de bar.
Arxiv hújjetleri Xiva xonligining mámleket basqarıw princpıı, salıq hám májbúriyatlar, pul mámilesi, mámlekettiń aymaqliq boTinishi, aholining xojalıq shınıǵıwı, sawda-satıq jumısları sıyaqlı máseleler haqqında
qımbatlı maTumotlar beredi.
XvII asirde jasaǵan Hasanbek Rumluning „Eń gózzal tariyx“
dıń birinshi
arnalǵan.
Abulg'oziy Batırxonning (1603 — 1664)
ásirese, úlken áhmiyetke iye esaplanadı. Shıǵarmada
Jergilikli tariyxchilarning
Xiva xonligi tariyxı
tuwrısındaǵı dóretpeleri
shıǵarması XvI asryarmidagi Xiva tariyxına
Xiva xoni, tariyxchi alım
„Shejireyi turk“ shıǵarması,
kútá úlken tariyxıy dálil-
Lar tóplanǵan. Dóretpe turkiy qáwimler shejiresi haqqında qımbatlı ma'-
lumotlar beredi.. kıtapxandı Xiva hám xivaliklar, sonıń menen birge, Abulg'oziy Batırxonning óz-ara urıslar áqibetinde bóleklenip ketken
mámleketti birlestiriw jolında alıp barǵan kúshli gúresi menen de
tanıstıradı. Miynettiń 1512-1663-jıllardaǵı Xiva sociallıq-siyasiy tarixiga, Xiva-Buxara munasábetlerine arnalǵan IX bapı tariyx páni
ushın úlken áhmiyetke iye.
Jergilikli avtorlar arasında Munis hám Ogahiylammg tariyxıy dóretpeleri
da tariyx ushın zárúrli derek esaplanadı. Munisning „Firdavs uliqbol“ dep atalıwshı tariyxıy shıǵarmasınıń áhmiyeti sonda, ol jaǵdayda Xorazmning 300 jıllıq tariyxı (1572-1825) pútin, tariyxıy izbe-izlilikde
aytılǵan.
Munis opat etgach, xonlik tariyxın jazıw jumısın Ogahiy dawam
ettirdi. Onıń tariyx páni boyınsha jazıp qaldırǵan dóretpeleri haqqında oldingi temada maǵlıwmatqa iye boldıńız.
Xudoyberdi Avaz Muhammaddıń 1831 -1832-jıllarda jazılǵan
„Dili g'aroyib“ shıǵarması da Xiva xonligi, onıń qalaları haqqında muhim maǵlıwmatlar beredi.
„.. ..., ..
Rossiya
elshisi I. D. Xoxlov 1620 -1622-yilXiva
tariyxı
boyınsha,, Rossiyalıq avtorlarni™ larda Buxara hám Xlva xonhklanda bo ldi.
dóretpeleri
Oǵan eki xonlik hukmdorlarini Rossiya bilan doslasıwǵa, sawda hám elshilik baylanıslarini keńeytiwge ko'ndirish, olardı Rossiyanıń qúdiretli mámleket
ekenligine ishontirish, tábiyǵıy baylıqları hám áskeriy qudıretin anıqlaw
sıyaqlı wazıypalar júkletilgen edi.
Onıń elshiligi nátiyjeleri Rossiya patshasına jiberilgen ma'-
lumotlarda jazıp qaldırilgan. Maǵlıwmatlar onıń ózine júkletilgen
wazıypanıń úlken bólegin atqarlıǵin tastıyıqlaydı. Mısalı, ol
Xiva hám Buxara munasábetleriniń suwıq ekenligin, Xiva hám Iran
munasábetleri de jaqsı emesligin, bajıxana tólewleri sawdanı
rawajlandırıwǵa tosıq bolıp atırǵanlıǵı, mısalı, boj bir mámleketten
ekinshisine ótkendagina emes, bálki bir mámlekettiń ózinde bir
wálayattan ekinshisine ótkende de alınıwın belgilegen.
1725-jılda Xivaga Rossiya elshisi bolıp kelgen Florio Beneveni
eskertkishlerinde ilimiy tárepten zárúrli maǵlıwmatlar jazıp qaldırilgan.
Rossiya imperatori Pyotr I oǵan júdá zárúrli wazıypalardı júklegen.
Mısalı, ol Buxara xoniga Xivaga qarsı birlespe dúziwdi usınıs
etiwi kerek edi. Beneveni óz esdaligida, atap aytqanda, tómendegilerdi belgilengenler
etken:, jtgar Xiva xoni Sherg'oziyxon joǵatılsa, bul jerde tınıshlıq
ornatıladı hám hámme jollar ashıq boladı. Rossiya Sherg'oziyxonga
qarsı kúshlerdi qollap-quwatlawı paydalı boladı".
Rossiya elshisi retinde Xiva xonligiga 1819 -jılda kelgen N. I. Muravyov da jazıp qaldırǵan eskertkishler eń qımbatlı derekler qatorida turadı. „Eskertkishler“ Xiva tuwrısında, áyyemgi ótmishten qalǵan estelikler, mámleket
basqarıwı sisteması, ónermentshilik hám sawda-satıq tuwrısında tolıq
maǵlıwmatlardan ibarat. Sol sebepli de bul kitap fransuz hám nemis
tillerine awdarma etilgen edi. Avtor shıǵarmasında ózbek xalqiga tán
ayrıqshalıqlar haqqında toqtalıp, ózbeklerdi „aql-zeyinli, sáwbeti jaǵımlı
hám ótkir, qafiyatli, shıdamlılıqlı, úrp-ádeti ápiwayı, ótirik hám aldovdan
jerkenishleniwshi, áskeriy ishda hormay-tolmaydigan márt hám batır kishilarf dep tariyplagan. N. LMuravyov óz pikirin dawam ettirib, taǵı
tómendegilami belgilegen: „Xiva xalqı o 'zining mashaqatlı miyneti
menen cho 'l-ol biyobonni zúráátli o 'Ikaga aylantırǵan. Átirap egislik
maydan - biydayzor, salıpoya, júzim baǵı hám shıyrın -qumsheker bog'“.
1842-jılda Xiva hám Rossiya ortasında „Minnetlemeler akti“ shártnomasining imzolanishiga erisken elshi G. Danilevskiy ózi menen
Xivaga kelgen tábiyatshi alım R. Baziner teń avtorlıǵında „Xiva
hám xonlikning basqa qalaları hám de awılları sawda -sotig'i hám
sanaatı" atlı dóretpe jazıp qaldırdilar.
1858-jılda Xiva hám Buxaraǵa jiberilgen diplomatik missiya rahbari N. Ignatyev jazıp qaldırǵan eskertkishler de Xiva tariyxı boyınsha
zárúrli derek esaplanadı.
Belgili shıǵıstı izertlewshi alım N. vasilevskiyning „Ózbekler Xorezmda“,
„Dos hukmdorligi“ hám „Qońırat úrim-putaǵı“ dóretpeleri Xiva xonligining XvI ásir hám odan keyingi ásirler tariyxına arnalǵan. Bunnan
tısqarı, Xiva menen Rossiyanıń XvIII-XIX ásirler degi óz-ara aloqalari taǵı bir shıǵıstı izertlewshi alım S. Jukovskiyning „Rossiyanıń keyingi 300 jılda Buxara hám Xiva menen baylanısı“ shıǵarmasında óz ańlatpasın
tapqan.
Evropa sayaxatshıları hám
ilimpazları jazıp qaldırǵan
derekler
haqqında zárúrli maTumot
Evropa mámleketleri sayaxatshıları hám ilimpazları
jazıp qaldırǵan dóretpeler ishinde ingliz sawda
hám diplomatiya wákili A. Jenkinsonning esdaliklari Xiva xonligining XvI ásir tariyxı
beredi. Bul estelik „Jenkinsonning Rossi
Yadagi Moskov qalasından Baqtriyadagi Buxara qalasına sayaxati“ dep
atalǵan. Evropa sayaxatshıları ishinde belgili venger shıǵıstı izertlewshi olimi X. vamberi jazıp qaldırǵan,, 0'rta Aziya boylap sayaxat“ dep
atalıwshı dóretpe Xiva tariyxı boyınsha da eń qımbatlı dereklerden
esaplanadı. Bul estelik ózbek tilinde de baspadan shıǵarılǵan.
Ózbekstan ilimpazları da Xiva xonligi tariyxın úyreniw jumisına úlken úles
qosdılar. Olar arasında akademikalıq I. Mo'-
minov basshılıǵında jaratılǵan „Xorezmhozirgi kunge shekem bolǵan tariyxı“ (1976 -jıl )
Sonıń menen birge, akademikalıq Y. G 'uiomovning „Xotarixi“ (Áyyemgi zamanlardan házirge shekem),
Xiva
xonligida feodal jer egaligi hám
etilgen „O'ztilida) kitapı,
■ hám 12-jildmuhim áhmiyetke
dıń áyyemgi dáwirden
bólek qımbatqa iye.
razmning sug'orilish
akademikalıq M. Yamasa 'Idoshevning „.
mámleket dúzilisi“ hám de D. Alimova tahri
bekiston tariyxı“ (XvI-XIX ásirdiń birin
sonıń menen birge, Ózbekstan milliy ensiklc
laridagi Xiva xonligi tariyxına tiyisli maqo.
iye.
Xorezmdiń eń áyyemgi dáwirden tap házirgi kunge shekem, sol jumladan, XvI—XIX ásirler birinshi yarımı tariyxı haqqında Xiva qalasınıń
2500 jıllıq yubileyi munasábeti menen baspadan shıǵarılǵan „Xiva - mıń
gúmbez qalası“ kitapı da tariyxıy dálillerge júdá bay shıǵarma bolıp tabıladı (1997-jıl ).