Xorazm makomlari

XORAZM MAKOMLARI


REJA:

1. 
   Xorazm makomining paydo bulishi
   
2. 
   Xorazm xalk ashulalarining makom shu’balaridagi urni
   
3. 
   Xorazm makom tarkibi
   
4. 
   M.Xarratov va M.Yusupovlar. Xorazm makomlari xakida
   
5. 
   Panjgox shu’basi
   
6. 
   Faxtiy
   

M.Xorratovning fikricha – "Xorazm musikiy tarixchasi" kitobida makomlarni XX asr boshlarida tanikli musikachi iyozxon Xuja – Buxorodan urganib kelib Xorazmga tarkatilganligini aytdi. Boshka manba’lar xam shuni tasdiklaydi. Xorazm makomlari xalk ashulalari asosida yaratilgan. Xorazm makomlarining lad, usul va boshka jixatdan tuzilishlari shashmakomning deyarli aynan uzi.
Xorazm makomlarining tuzilishi:
Rost
Navo
Segox
Dugox
Buzruk
Irok
Xorazmliklar bu tarkibga Panjgox deb atalgan yettinchimakomni xam kushishgan. U fakat cholgu yullaridan iborat bulganligi uchun uni yarim makom deb xisoblashadi. Demak Xorazm makomlari 6,5 makomdan iborat.
Mansur – cholgu yullarining nomi (mushkilot urnida)
Manzum – umumyullarining nomi (nasr urnida) yoki
"Chertim yuli" – cholgu kismi
"Aytim yuli" – ashula kismi
Xorazm makomlarida namudlar va avjlarga katta uzgartishlar kiritilgan va bu asosan xofizlar va bastakorlar tomonidan yaratilgan. XX asr urtalarida mashxur vdib va musikachi Komil Xorazmiy tanburga moslangan 18 katorli nota sikli uylab topgan va makomlarni shu asosda notalashtirgan. Uning ugli Mirzo makomlarni yozishni nixoyasiga yetkazgan. V.Uspenskiy, V.Belyayev va I.Akbarovlar Xorazm makomlarining undan xozirgi nota yozuviga kuchirdilar. Makomda: Komil Xorazmiy notani ixtirochisi nomi bilan "Muratbai Komil", uning ugli Mirzo "Muxammasi jadidi Feruz" 1-makomni Xorazmga targib kilgan Niyozjon Xuja nomi bilan "Sakir Niyozxuja" kabi kuplab yangi shu’balar paydo buldi.
Makom shu’balarining nomlari xam uzgartiriladi: Peshrav, Suvora, Naksh, Faryod, Sayrigulshan, Zarbulftux, Foxtiy va boshkalar (Foxtiy-yovvoyi kaptar – arabcha suz "Foxtiy Zarb") Xorazm makomlarining tuzilishi.
Rost chertim yuli – Makomi Rost, Tarki’, Peshrov Gardun, Muxammas, I-II, Muxammas Ushshok, Sakili Vazmi Ufor. Aytim yuli Makom Rost, Targib, Suvora, Naksh, Talkin, Firyoz, sabo, Ufor.
Buzruk – Ch.yuli: Makom, Buzruk, Peshrov, Muxammas, Sokili Niyozxuja, Sokili Sulton Ufor. A.yuli: Makom Buzruk, chorgox, I-II-III talkin, Nasrulloyi Suvori, Ufori.
Navo. Ch.yuli: Makom, Navo, Peshrov, I-II-III-IU, Peshrov, Zanjiriy, Sokil, Nimsokil, Katta Muxammas. Mux.Bayot, Ufor. A.yuli: Makom-Navo, Tarona, Suvora, Talkin, Firyoz, Naksh, Oraz.
Dugox. Ch.yuli: Makom-Dugox, Peshrov, Zarbul, Sak.Ashxullo, Muxammas, Samoiy, Paxta Zarb, Ufor.A.yuli: Makom-Dugox, Tarkin, Chorgox, Suvori, Naksh,Bayoti Ufor.
Segox. Ch.yuli: Makom-Segox Sokili Bastakorlar. Muxammas I-II. A.yuli: Makom-Segox,Tarona, Talkin, Sabo, Navruzi Xoro, Suvoriy, Naksh, Mukaddima, Nasri Ajam, Ufor.
Irok. Ch.yuli: Makomi Irok, Tarji’, Peshrov, Muxammas.
ADABIYOTLAR:

Makom masalasiga doir I.Rajabov. T: Uzb.Davlat badiiy adabiyotlar, 1963, 244-255 b.

Shashmakom. Y.Rajabiy. 1-kism.T: gofur gulom, 1987, 5-14 b.
Makom asoslari. I.Rajabov.T: Uzb.Vadaniyat vazirligi, madaniyat bulimi, 1992 , 90-b.
www.uzmaqom.uz
www.ziyonet.uz