Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
НЯСИМАН ЙАГУБЛУ
ЯBDЦRRЯHMAN
FЯTЯLИBЯYLИ-DЦDЯNGИNSKИ
(Azяrbaycan legionunun komandири,
“Azadlыq” radiosu “Azяrbaycan”
redaksiyasыnыn Baш redaktoru)
ß.F.Dödÿnginskiíèí àíàäàí оëìàñûíûí
100 èëëèéè ìöíàñèáÿòè èëÿ
Bakı 2009
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
Аз
Й 15
Елми мяслящятчиляр:
Маариф Теймур
Рамиз Абуталыбов
Мящяммяд Кянэярли
Елми редактор:
Сабир Мяммядли
Тарих елмляри намизяди
Й 15 Нясиман Йагублу. Яbdürrяhman Fяtяlibяyli-Düdяnginski
Бакы, «Абшерон Няшр» 2009, 262 (64 шякил) сящ. Tякрар няшр
Azяrbaycan legиonunun baшчыsы vя “Azadlыq” radиosu "Azяrbaycan" re-
daksиyasыnыn baш redaktoru olmuш, танынмыш сийаси хадим Яbdцrrяhman
Fяtяlиbяylи-Dцdяngиnskи haqqыnda olan bu kиtab maraqlы tarиxи sяnяdlяr
яsasыnda yazыlmышdыr. Kиtabda Я.Fяtяlиbяylинин fяalиyyяtиnиn mцxtяlиf mяr-
hяlяlяrи юz яksиnи tapmышdыr. Onun tяrcцmeyи-halы, hяrbи mяktяbdя tяhsиlи,
Sovet ordusunda xиdmяtи, mцharиbя иllяrиndя Azяrbaycan legиonunun tяшkи-
lиndяkи rolu, mиnlяrlя иnsanы xиlas etmяsи, сонрадан Азярбайъанын мцстягиллийи
вя азадлыьы уьрунда апардыьы мцъадиля, Гярб дювлятляри иля (хцсусян АБШ-ла)
ъидди сийаси чалышмалары sяnяdlяrlя яsaslandыrыlmышdыr.
Bundan яlavя, kиtabda Я.Fяtяlиbяylиnиn Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndяn
sonrakы fяalиyyяtи, K.Еtlиyя mяшhur mяktubu, tanыnmыш mцhacиr C.Hacыbяylи
иlя yazышmalarы, Almanиyada “Azяrbaycan” jurnalыnы Azяrbaycan vя rus dиl-
lяrиndя nяшr etmяsи dя araшdыrыlmышdыr.
Bu kиtab dяrs vя яlavя oxu vяsaиtи kиmи йалныз mцяllиm, aspиrant vя tяlя-
bяlяr цчцn deyиl, hяmчиnиn genиш oxucu kцtlяsи цчцn vя beynяlxalq яlaqяlяr
sиstemиmиzиn, mцhacиrяt jurnalиstиkasы tarиxиmиzиn, elяcя dя dиaspora tяшkиlat-
larыmыzыn иnkишafы цчцn яhяmиyyяtlи olacaqdыr.
© Нясиман Йагублу, 2007
© Нясиман Йагублу, 2009
ÈÑÁÍ: 978-9952-8020-8-5
–
–
3
МЦНДЯРИЪАТ
Unudulmaz vя sevиlяn иnsan (mцяllиfdяn)
............................4
Ы ФЯСИЛ. ЩЯЙАТ ВЯ ФЯАЛИЙЙЯТИ ............................................... 10
ЫЫ ФЯСИЛ. АЗЯРБАЙЪАН ЛЕЭИОНУНУН
ТЯШКИЛИНДЯКИ ФЯАЛИЙЙЯТИ ..................................... 45
ЫЫЫ ФЯСИЛ. 1943-CЦ ИLИН НОЙАБРЫНДА BERLИNDЯ
MИLLИ AZЯRBAYCAN QURULTAYЫNЫN
KEЧИRИLMЯSИНДЯ ТЯШКИЛАТЧЫЛЫЬЫ ВЯ
ЧЫХЫШЫ .............................................................................. 69
ЫВ ФЯСИЛ. ИНЭИЛТЯРЯНИН БАШ НАЗИРИ КЛЕМЕНТ
ЕТЛИЙЯ ЙАЗДЫЬЫ МЯКТУБ. 23 МАРТ 1946-ъы ил,
ИТАЛИЙА ......................................................................... 81
В ФЯСИЛ. АЗЯРБАЙЪАН ХАЛГЫНА ОНУН ОЬУЛЛАРЫ-
НЫН ИКИНЪИ ДЦНЙА МЦЩАРИБЯСИ ДЮВРЦН-
ДЯ ВЯТЯНИН МЦСТЯГИЛЛИЙИ УЬРУНДА
МЦБАРИЗЯСИ ЩАГГЫНДА ЩЕСАБАТ.......................... 94
ВЫ ФЯСИЛ. ЪЕЙЩУН ЩАЪЫБЯЙЛИЙЯ ЙАЗДЫЬЫ
МЯКТУБЛАР ............................................................... 126
ВЫЫ ФЯСИЛ. “AZADLЫQ” RADИOSUNDA ЧЫХЫШЛАРЫ ................ 147
ВЫЫЫ ФЯСИЛ. «АЗЯРБАЙЪАН» ЖУРНАЛЫНДА ЧАП ЕДИЛМИШ
МЯГАЛЯЛЯРИ ............................................................ 156
ЫХ ФЯСИЛ. РУС ДИЛИНДЯ НЯШР ЕДИЛМИШ
МЯГАЛЯЛЯРИ ............................................................. 205
Х ФЯСИЛ. ДОСТЛАРЫ ОНУН ЩАГГЫНДА................................... 227
ИСТИФАДЯ ЕДИЛМИШ ЯДЯБИЙЙАТ................................................. 250
ЯЛАВЯЛЯР: ФОТОЛАР, СЯНЯДЛЯР............................................ 261
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
4
UNUDULMAZ VЯ SEVИLЯN ИNSAN
(MЦЯLLИFDЯN)
zun иllяr boyu onun haqqыnda чoxlarы ehtиyatla,
bяzиlяrи dя qorxaraq danышыblar. Dцшцnцblяr kи,
bиrdяn “yuxarылар” eшиdяr vя иstиntaqa чяkяrlяr.
U
Onu hяyat verdиyи, qoruyub mцdafия etdиyи mиnlяrlя иn-
san sevиb, dяyяrlяndиrиb. Bюyцk яzиyyяtlяrdяn, tяqиblяrdяn
sonra Vяtяnиnя qayыdan dюyцшчцlяr иmkan dцшяndя, бюйцк
горху вя ещтийат ичиндя onun adыnы чяkиblяr, onu rяhmяtlя
anыblar.
O, bцtцn чяtиnlиklяrиn sыxыntыsыna baхmayaraq doьma
Azяrbaycanыnыn adыnы щямишя uca tutub, цчrяnglи bayraьы-
mыzы иsя uzaq Avropa юlkяlяrиndя gюylяrя dalьalandыrыb.
O, yalnыz bиr mяramla, bиr иstяklя yaшayыb: doьma vя-
tяnи Azяrbaycan azad vя mцstяqиl olsun! Ыnsanlar bu юlkяdя
яsarяtdяn uzaq yaшasыn! Вятяни щяр ъцря басгылардан, режим-
лярдян гуртулсун! Иstяr bиr hяrbчи kиmи dюyцш meydanlarыnda,
иstяrsя dя bиr sиyasяtчи vя jurnalиst kиmи mяtbuatda, radиoda
onun sяrt, kяskиn yazыlarыnы, чыxышlarыnы mиnlяrlя иnsan oxu-
yub vя eшиdиb. Vя hяr dяfя dя bиr hяqиqяtи etиraf edиblяr:
“Mayor elя hяmиn mayordur, qorxmaz, qяtиyyяtlи vя mяь-
rur!”
Dostlarы ona hяmишя belя mцracияt edиblяr: “Яbo bяy”,
“Mayor”. Bu adы ona иnsanlar sevgиdяn, baьlыlыqdan, dяrиn
hюrmяtdяn bиldиrиb, deyиblяr. Яsl adы “Яbdцrrяhman” olsa
da, hamы onu xиlaskar, cяsur mяnasыnda “Яbo bяy”, “Ma-
yor” deyиb sevиrdиlяr. Юзц ися чох заман рясми сяняддя ол-
маса да, бязян йазыларыны Дцдянэински имзасы иля тягдим едир-
ди. Бу онун доьма кянди Дцдянэяйя олан севэисиндян, баьлы-
лыьындан иряли эялирди.
Сталин она юлцм щюкмц кясмишди.Лакин ону щеч бир юлцм
щюкмц тутдуьу мцгяддяс йолдан узаглашдыра билмяди.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
5
O, bolшevиzmя vя kommunиst rejиmиnя nиfrяt edиrdи. Bц-
tцn varlыьы иlя stalиnиzmи lяnяtlяyиrdи vя bu yolda canыnы qur-
ban vermяkdяn dя чяkиnmяdи.
Sovet dюvlяtиnиn яn yцksяk alи hяrbи mяktяbиndя oxu-
sa da, qabиlиyyяt vя bacarыьыna gюrя ordenlяrlя tяltиf olunsa
da, o, mиllи varlыьы иnkar edяn, иnsanыn azad dцшцncяsиnи ya-
saqlayan bиr quruluшa qяlbяn baьlana bиlmяdи. Onu daha
чox dцшцndцrяn, sыxыntыlar ичяrиsиndя saxlayan bиr mцqяddяs
amal иdи: Vяtяnи Azяrbaycanы mцstяqиl vя azad gюrmяk!. O,
bu arzularla yaшayыr vя hяyatыnы tяhlцkяyя atыb mцcadиlя
edиrdи.
O, Stalиnиn qurduьu rejиmи lяnяtlяdиyи kиmи, Hиtlerиn dя
иdeyalarыnы qяbul etmяdи. Onunla яlaqяlяr qurmaq mяcbu-
rиyyяtиndя qalanda da, daha чox Azяrbaycanы dцшцnцrdц.
Fиkиrlяшиrdи kи, bяlkя bu yolla Vяtяnиnи bolшevиzmdяn xиlas
edяcяk, azad bиr mяmlяkяt halыna gяtиrяcяk.
Elя bu иstяklя dя o, hяyatы daиm юlцm pяncяsиndя olan
hяmyerlиlяrиnи baшыna topladы. Onlarыn fяallыьы иlя mиllи ta-
burlar yaratdы. Vя taburlara da xalqыmыzыn duyьu vя hиsslя-
rиnя uyьun adlaр verdи: “Иgиd”, “Qorxmaz”, “Aslan”, “Dюn-
mяz”, “Cavad xan”. Bu adlarla qяhrяman Azяrbaycan
oьullarы Vяtяnи xиlasa tяlяsdиlяr. Mozdok, Daьыstan sяrhяd-
lяrиnя qяdяr gяlиb чatdыlar. Amma onun bu arzularы real-
laшmadы. Vя onlar yenиdяn Vяtяn hяsrяtи иlя alышыb-yandыlar.
Doьma yurdu xиlas edя bиlmяdиlяr.
Mцharиbяnиn sonunda Яbdцrrяhman bяy azяrbaycan-
lыlarыn gerиyя - sovet hяbsxanalarыna qayыtmamasы цчцn bю-
yцk яzиyyяtlяr чяkdи. Иtalиyada, Almanиyada yurddaшlarыnы
baшыna toplayыb, onlarыn Tцrkиyяyя, Мисиря gedя bиlmяlя-
rиnя шяraиt yaratdы. Сонрадан Ватиканда олуб Папаны кюмяйя
чаьырды, Мисиря эедиб щямйерляринин Фялястин ъябщясиня эюн-
дярилмясиня гаршы чыхды, Тцркийяйя сяфяр едиб щюкумятдян
Азяри тцрклярини Совет дювлятиня тящвил вермямяйи хащиш етди.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
6
Юtяn яsrиn 50-cи иllяrиndяn иsя onun “Azadlыq” radиo-
sunda чыxышlarы eшиdиldи. Яbdцrrяhman bяy юz alovlu чыxышlarы
иlя hяmvяtяnlяrиnя mцracияt edяrяк, onlarы mцъaдиляyя,
qяhrяmanlыьa, Sovetlяr Bиrlиyиnя nиfrяtя чaьыrыrdы. Юzцnцn
gцclц tяblиьatи чыxышlarы иlя o, kommиnиst rejиmиnиn иnsana-
zиdd sиyasяtиnи kяskиn tяnqиd edиrdи.
Bu чыxышlar vя belя sяrt fяalиyyяt Sovet dюvlяtиnи nara-
hat etmяyя bиlmяzdи. 1954-cц иlиn noyabrыnda Azяrbaycan-
dan gюndяrиlяn bиr casus vasиtяsиlя onu Almanиyanыn Mцn-
hen шяhяrиndя qяtlя yetиrdиlяr. Qяtlя yetиrяnиn юzцnц иsя иzи
иtиrmяk цчцn sonradan Bakыda aradan gюtцrdцlяr.
Bu qanlы cиnayяtиn цstцnц Almanиya mяhkяmяsи aчdы.
Mцnhendя gedяn bюyцk mяhkяmя prosesиndя Яbdцrrяh-
man bяyи юldцrяn шяxsиn sovet casusu olduьu aydыnlaшdы. Bu
hadиsяdяn sonra Яbdцrrяhman bяyиn щяйат йолдашы Leylи
xanыm vя oьlu Яlи bяy Amerиkaya getdиlяr, orada yaшadыlar.
Юlцmцndяn uzun иllяr юtsя dя, Я.Fяtяlиbяylи fenomenи
Azяrbaycanda hяmишя gяzиb dolaшыrdы. Bюyцk яzиyyяtlяr-
dяn, sцrgцnlяrdяn sonra onun gerиyя-Azяrbaycana qayыt-
mыш dostlarы Я.Fяtяlиbяylиnи hяr zaman yad edиr, xatыr-
layыrdыlar.
1994-cц иldя Я.Fяtяlиbяylиnиn yaxыn dostu, мцщарибядя
мцщафизячиси олмуш Kяррар Яlяsgяrlи иlя onun doьma kяndи
Dцdяngяйя эетдик. Я.Fяtяlиbяylиnиn yaшadыьы evя xatиrя
lюvhяsи vuruldu. K.Яlяsgяrlи yerя яyиlиb torpaьы юpdц vя
dedи: “And ичmишdиm kи, saь-salamat Vяtяnя qayыtsam,
gedиb Яbo bяyиn evиnи zиyarяt edяcяyяm vя onun
doьulduьu torpaьы юpяcяyяm”.
O hadиsяdяn dя иllяr юtdц. Kяrrar bяy dя dцnyasыnы dя-
yишdи. Я.Fяtяlиbяylиyя olan maraьы иsя cяmиyyяtdя hяmишя
hиss edиrdиm. Azяrbaycan mяtbuatыnda bu mюvzu иlя baьlы
yazыlarыm чap olunanda, televиzиyaларdaкы verиlишlяrdя чыxыш-
ларым оланда, сонрадан чoxlarы maraqlanыr vя Я.Fяtяlиbяylи
haqqыnda suallarla mцracияtlяr edиrdиlяr.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
7
Artыq hиss edиrdиm kи, onun fяalиyyяtи haqqыnda ayrыca
bиr kиtab hazыrlanmalыdыr. Baxmayaraq kи, 2002-cи иldя
“Azяrbaycan legиonerlяrи” mюvzusunda kиtab nяшr etdиrmиш
vя Я.Fяtяlиbяylиnиn fяalиyyяtи иlя baьlы genиш mяlumatlar
vermишdиm, lakиn cиddи araшdыrma ишиnя ehtиyac vardы.
Qeyd edim ki, 18 ilя yaxыn иди ki, onun haqqыnda araш
-
dыrmalar aparыr, hяyatы, fяaliyyяti ilя baьlы sяnяdlяr topla-
yыrдыm. Bu mцddяtdя Tцrkiyяdя, Polшada, Rusiyada olub,
onun haqqыnda imkanыm чatan materiallarы яldя etмишdim.
Bu, яlbяttя, asan deyilди. Azяrbaycan tarixindя iшlяnilmя-
miш bir mюvzunu araшdыrыb tяqdim etmяk, sistemlяшdirmяk
чox bюyцk zяhmяt tяlяb edirди. Lakin bu чяtinliklяrin ha-
mыsы artыq arxada qaldы. Vя инди Я.Fяtяlibяyli-Dцdяnginski
шяxsiyyяti, onun Azяrbaycanыn mцstяqilliyi uьrunda apardы-
ьы mцbarizя bцtцn geniшliyi иля xalqыmыza ilk dяfя olaraq
tяqdim edilir. Bu tяqdimatы xalqыmыzыn razыlыqla qяbul edя-
cяyinя inanыram. Bu шяxsiyyяtlя tanыш olacaq xalqыmыz юzц-
nцn yetirdiyi daha bir fяdakar, gюrkяmli insanы ilя fяxr
edяcяk vя duyьulanacaq.
Ялавя edиm kи, legиonerlяr mюvzusu иlя baьlы araшdыrma-
larым Azяrbaycan cяmиyyяtиndя heч dя mяmnunluqla qar-
шыlanmayыb. Xatыrlayыram kи, hяlя 1991-cи иldя M.Я.Rяsul-
zadяnиn вя Я.Фятялибяйлинин Almanиyada legиonerlяrlя baьlы
fяalиyyяtиnи яks etdиrяn bиr mяqalяm hяtta, Azяrbaycan Alи
Sovetиnиn иclasыnda mцzakиrя mюvzusuna чevrиlmиш vя cиddи
tяnqиd edиlmишdи.
Eynи sиtuasиya “Azяrbaycan legиonerlяrи” kиtabыmыn nяш-
rиndяn sonra oldu. Mцяyyяn adamlar hяm qыsqanclыqdan,
hяm mюvzunu dцzgцn anlamamaqdan, tarиxи hadиsяlяrя yenи
yanaшa билмядикляриндян hяmиn kиtabыmla baьlы Prezиdent
Aparatыna, Mиllи Tяhlцkяsиzlиk Nazиrlиyиnя, Dюvlяt Arxиv
Иdarяsиnя, ишlяdиyиm Bakы Dюvlяt Unиversиtetиnя шиkayяt
mяktublarы yazdыlar. Bu mюvzunu doktorluq иши olaraq
mцdafия etmяyиmя maneчиlиk tюrяtdиlяr.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
8
Lakиn bu ишlяr hamыsы юtцb keчdи vя belя tяzyиqlяr, hц-
cumlar mяnи heч zaman legиonерlяr vя Я.Fяtяlиbяylи mюv-
zusundan uzaqlaшdыrmadы. Иmkanыm dцшdцkcя, daha da yenи
faktlar topladыm vя axtarыb, araшdыrdыm.
Dцшцnцrяm kи, Я.Fяtяlиbяylи haqqыnda hяlя чox araшdыr-
maлар, tяdqиqatlar aparmaq lazыmdыr. Tяbии kи, maddи вя-
зиййят иmkan versяydи ABШ-da, Almanиyada daha genиш araш-
dыrmalarla mяшьul olardыm. Vя иnanыram kи, gяlяcяkdя шяраит
олдугъа bu юlkяlяrиn arxиvlяrиnи araшdыrыb, daha yenи faktlarын
цzя чыxarылмасы мцмкцн олаъаг.
Bu kиtabы nяшrя hazыrlayarkяn bир чox иnsanlarыn sяmи-
mиyyяtиnиn, xeyиrxahlыьыnыn шahиdи oldum vя инди onlara юz
tяшяkkцrlяrиmи bиldиrmяk иstяyиrяm. Иlk юнъя xeyиrxah иnsan
olan, Я.Fяtяlиbяylиnиn fяalиyyяtи иlя baьlы mяnя чoxlu sя-
nяdlяr vermиш, mяslяhяtlяr etmиш dяyяrlи zиyalыmыz Ramиz
Abutalыbova tяшяkkцrцмц bиldиrиrяm.
Araшdыrdыьыm bu mюvzuya cиddи mяnяvи dяstяk olmuш,
С.Мцмтаз адына Азярбайъан Республикасы Дювлят Ядябиййат
вя Инъясянят Архивинин Директору Maarиf Teymurun adыnы
mиnnяtdarlыqla чяkиrяm.
Мювзуну юйрянмяйимдя щямишя мяня дяйярли билэиляр
вермиш бюйцк мцъащид, кечмиш legиoner, ютян ил Тцркийядя
дцнйасыны дяйишмиш Мящяммяд Кянэярлинин адыны щюрмятля
анырам.
Sяnяdlяrиn, materиallarыn toplanыlmasыnda kюmяklиk gюs-
tяrmиш иnsanlardan bиrи dя, иndи dцnyasыnы dяyишmиш, Я.Fяtяlи-
bяylиnиn bacыsы oьlu rяhmяtlиk Abиd Qayыbov olmuшdur.
Mяhz Я.Fяtяlиbяylиyя gюrя bюyцk mяhrumиyyяtlяr yaшamыш,
uzaq Sиbиr sцrgцnцndя olmuш, sonradan иsя bцtцn hяyatыnы
dayыsы haqqыnda mяlumatlar toplamaьa hяsr etmиш bu иnsanы
heч zaman unutmayacaьam.Тяяssцf kи, bюyцk иntиzarla gюz-
lяdиyи bu kиtabыn nяшrиnи o, gюrя bиlmяdи.
Kиtabыn nяшrиnя dяstяk vermиш bиr шяrurlu dostumun
adыnы иsя ayrыca qeyd etmяk иstяyиrяm. Televиzиyalarыn bиrиn-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
9
dяkи чыxышыmdan sonra mяnя zяng edяn Mяmmяdqulu Sцley-
manov цrяkdяn bu ишя qoшulmaьa hazыr olduьunu bиldиrdи.
Cavan olmasыna baxmayaraq, mиllи tarиxя, mиllи mяdяnиyyя-
tя, tarиxи шяxsиyyяtlяrиmиzя чox sayьыlы olan bu иnsan mяndя
xoш tяяssцratlar oyatdы vя belя gяnclяrиn Azяrbaycan cя-
mиyyяtиndя olmasыna чox sevиndиm.
Dиgяr bиr шяrurlu dostumun - Abаsяt Ялийевин adыnы da
mиnnяtdarlыqla чяkmяk иstяyиrяm. О, бюйцк щявяс вя сями-
миййятля Я.Фятябяйли щаггында мялуматларын топланылмасында
адамлары мянимля эюрцшдцрцр, таныш едирди.
Нахчыванын щюрмятли зийалыларындан олмуш, бюйцк пе-
дагог рящмятлик Яли Ялийевин нявяси, тарих елмляри намизяди
Наил Ялийевин бу китабын няшриня вердийи дястяйи айрыъа гейд
етмяк истяйирям.
Vя tяbии olaraq bu ишиmиzя dяstяk olmuш “Zeyvя–Dц-
dяngя” Хейриййя Cяmиyyяtиnя, bu cяmиyyяtиn aьsaqqal-
larындан olan Бейдулла мцяллимя, kitabın təkrar nəşrinə
kömərk etmiş Azər müəllimə tяшяkkцrümü vя dяrиn hюrmяtи-
mи bиldиrиrяm.
Qeyd edim ki, Я.Fяtяlиbяylи-Dцdяngиnskиnиn anadan
olmasыnыn 100 иllиyиnə həsr olunmuş bu kitab təkrar nəşr edilir.
Инанырам ки, она щяср едилмиш bu китабы охуйанлар, ХХ ясрдя
Азярбайъан халгынын йетишдирдийи чох эюркямли бир шяхсиййятля
таныш олаъаг, онунла гцрур дуйаъаглар.
Рuhu шad olsun!
Нясиман Йагублу
Тарих елмляри намизяди
е-маил: насиман_йаqублу@маил.ru
Bakы, 05 sentyabr 2009
www.
dudanginski
.com
E-mail: Abo@dudanginski.com
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
10
Ы ФЯСИЛ
Щ
Щ
Я
Я
Й
Й
А
А
Т
Т
В
В
Я
Я
Ф
Ф
Я
Я
А
А
Л
Л
И
И
Й
Й
Й
Й
Я
Я
Т
Т
И
И
Цмуми мялумат
Ябдцррящман Яли оьлу Fяtяlиbяylи (Або Дцдянэин-
ски) 1908-ъи илин ийун айынын 12-дя Нахчыванын Шярур району-
нун Дцдянэя кяндиндя анадан олуб.
Тифлисдяки щярби-пийада мяктябини битириб, сонра
Азярбайъан дивизийасында хидмят едиб.
Москвада Щярби Академийада тящсил алыб. Минбашы
(майор) рцтбясиндя олмушдур.
Ленинград щярби даирясинин гярарэащында хидмят
етмиш, 6-ъы шюбянин ряиси олмушдур.
Совет ордусунда баъарыглы щярби хидмятиня эюря
«Гызыл Улдуз» ордени иля тялтиф едилиб.
Икинъи Дцнйа мцщарибясиндя Азярбайъан леэионунун
башчысы олуб.
АБШ конгресинин малиййяляшдирдийи «Азадлыг» радио-
сунун Азярбайъан редаксийасынын, ейни заманда «Азярбай-
ъан» журналынын (Ъ.Щаъыбяйли иля бирликдя) баш редактору
олуб.
АБШ-ла, Гярб дювлятляри иля ъидди ялагяляр гуруб,
Азярбайъанын мцстягиллийи уьрунда бюйцк мцбаризя апарыб.
1954-ъц илдя ССРИ ДТК-сынын (КГБ) щярби кяшфиййаты
тяряфиндян гятля йетирилиб.
Мязары Алманийанын Мцнщен шящяри йахынлыьындакы
Нйу-Улм гябирстанлыьындадыр.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
11
ЩЯРБЧИ, СИЙАСЯТЧИ, ЖУРНАЛИСТ
Я
бдцррящман Fяtяlиbяylи-Dцdяngиnskи яslяn Naxчы-
vanыn Шяrur rayonundandыr. O, 1908-cи иl иyunun
12-dя Шяrurun Dцdяngя kяndиndя anadan olmuшdur. Ata-
babalarы mяшhur Sяfяvи nяslиnя mяnsubdur. Нахчыванын
танынмыш зийалысы Яли Ялийев юзцнцн «Яlиncя yaddaшы, Naxчы-
van, 1914-1992» kиtabыnda bu haqda maraqlы mяlumatlar
vermишdиr: «Arpaчayыn sol sahиlиndя mяskunlaшan sяfяvиlяrя
(Sяfиyevlяrя) gяldиkdя, bu tayfanыn nцmayяndяlяrи dя dюv-
lяt aparatalarыnda mюvqe sahиblяrи olmuшlar. Qяza rяиslяrи-
nиn яksяrиyyяtи sяfяvиlяrdяn иbarяt иdи. Sяfяvиlяr nяslиndя
Nяso xanın atası tanыnmыш Иsmayыl xan bиr qayda olaraq qя-
zanыn mиrabы seчиlяrdи. 1914-1915-cи иllяrdя onu bиr neчя dя-
fя шяxsяn gюrmцшdцm, boy-buxunlu, saqqallы kишиydи. Sяfя-
vиlяr 1920-cи иldяn etиbarяn xeylи zяиflяmиш, mцlklяrи daьыl-
mыш, юzlяrи dя pяrяn-pяrяn dцшmцшlяr. Sяfяvиlяrиn nцmayяn-
dяsи Teymur bяy юmrцnцn sonunadяk Шяrur Qяza Иcraиyyя
Komиtяsиnиn katиbи vяzиfяsиndя ишlяmишdиr. Taьы bяy Baш
Noraшen natamam orta mяktяbиndя rus dиlиnи tяdrиs etmиш-
dиr. Allah rяhmяt elяsиn, mяn dя ondan dяrs almышam. Sяfи-
evlяrdяn Яbdцrrяhman (Abo) Fяtяlиbяyov Иsmayыl xanыn (Nя-
so xanыn) nяvяsи иdи. Qяrяz, Иsmayыlыn юvladlarы-Bяhlul xanы,
Beytulla xanы, Rяшиd xanы sovet hюkumяtи zцlmя dцчar etdи,
axыrыna чыxdы. Beytulla xandan baшqa, hamыsы mяhv oldu.
Sяfяvиlяrиn hяm dя Dяrяlяyяzdя yaшayan Vяkиlovlarla qo-
humluьu vardыr. Sяfиyevlяr sцlalяsиndя qalan nяslиn az bиr
qиsmи hazыrda Baш Noraшendя-Cяlиlkяnddя mяskundur. Bu
sцlalяnиn gюrkяmlи шяxsиyyяtlяrиndяn bиrи dя uzun иllяr иctи-
maиyyяtиmиzя Vяtяn xaиnи kиmи tяqdиm olunan Яbdцrrяh-
man (Abo) Dцdяngиnskиdир Mяn Abonu цч dяfя gюrmцшяm.
Kяlbalы xan ona oxшayыrdы. Olduqca cяsur, mяrd adam иdи.
Hakиmиyyяtя gяlmиш yenи tяhsиl gюrmяyяn, amma vяzиfяdя
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
12
olan adamlarы иncиdяrdиlяr. 1929-cu иldя Abonu (Яbdцrrяh-
manы) komsomol sыralarыndan xarиc edяndя, gяnc Яbdцr-
rяhman ona amansыz mюvqe tutanlar qarшыsыnda яsяblяrиnи
cиlovlaya bиlmяyиb aьlayыr vя deyиr kи, mяnи atama gюrя cяz-
alandыrыrsыnыz, axы, mяn onu gюrmяmишяm, Allahыn hиmayя-
sиndя bюyцmцшяm. Tяnяlяrя, tяhqиrlяrя dюzmяyяn yenиyet-
mя kяndи gиzlиncя tяrk edиb Tиflиsя gяlиr. Tиflиsdя hяrbи mяk-
tяbdя oxuyan Яbdцrrяhmanla tez-tez gюrцшяrdиk. Zaqafqa-
zиya Kommunиst Unиversиtetиndя oxuyan naxчыvanlы tяlяbя-
lяrиn yanыna vaxtaшыrы gяlяrdи, tяlяbя dostum Hцseyn Mah-
mudovla dostluq edяrdи. Gюzцndя daиm kяdяr var иdи, doь-
ma kяndиndя verиlяn mяnяvи яzablar ona rahatlыq vermяzdи.
Zavallы bиlmиrdи kи, qohumlarыnыn qarшыlaшacaьы mцsиbяtlяr
hяlя иrяlиdя иdи. Aчыq danышmaьы sevиrdи, dцz sюzцn aшиqи иdи.
Qяtиyyяtlя deyиrяm: o heч zaman el-obasыna, doьma xalqыna
Dostları ilə paylaş: |