– –
232
Mцnhенdя tяsиs edиlmиш “Qurtuluш radиosu”нун Azяrbaycan
Шюbяsиnиn башчысы олду.
Bolшevиzmя qarшы mцcadиlя edяn Amerиkan Komиtяsи,
mяrhumun шящид олмасы mцnasиbяtи иlя yayыnladыьы мялумат-
да, onun баъарыглы bиr radиo тяблиьатчыsы olduьunu bилdиrди.
Bolшevиklяr юзlяrиnя xas олан xaиn bиr цсулla mцxalиflя-
rиnи сырадан чыхана гядяр hяr ъцря vasиtяlяrlя aradan gюtцr-
mяk vя mяhv etmяyя чalышыrlar. Onlarыn vяhши tяcavцzlяrиnя
qurban gedяnlяrиn sayы sayыlmaqla bиtmяz. Fяqяt файдасыз-
дыр!.. Mиllи hяrяkat bu kиmи tяdbиrlяrlя susdurula билмяз. Иs-
tиqlal vя hцrrиyyяt yolunun qяhrяmanlarы, hяr ъцrя tяhlц-
kяnи gюzя alaraq, mцcadиlяlяrиnя davam edяcяk, юзlяrиnя
иlham qaynaьы olan bюyцk иdeal tam bиr zяfяrя чатмайынъа
mцqяddяs savaшdan яsla йан keчmяyяcяklяr.
Qurtuluшу hяyata keчиrиlяcяk hцrr vя mцstяqиl vяtяndя
adlarы шan vя шяrяflя anыlacaq qurbanlar arasыnda иndи xatи-
rяsиnи andыьыmыz Mяrhum da оlacaqdыr (1).
ТАНЫНМЫШ МЦЩАЪИР SЦLEYMAN TЯKИNЯR:
“ Hamыmыza яzиz vя qиymяtlи mцcahиd Fяtяlиbяylиnиn
яzиz xatиrяsиnи anmaq цчцn buraya toplanmышыq. Bиzlяrи dя-
rиn tяяssцfя qяrq etmяkdяn baшqa, azad dцnya adamlarыnы
da kяdяrlяndиrяn bu cиnayяt hяr шeydяn яvvяl qыzыl иmperиa-
lиzmиn, иstиqlal vя hцrrиyyяtlяrиnя susamыш mяhкum mиllяtlя-
rиn mцcadиlя яzmи qarшыsыnda лянятлянмясиdиr.
Bu cиnayяtя qurban gedяn dяyяrlи mцcahиd Fяtяlиbяylи,
1908-cи иldя Naxчыvanыn Dцdяngя kяndиndя bиr яsgяr aиlя-
sиndя doьulmuшdur. Ушaqlыqdan bяrи яsgяrlиyя olan meyl vя
иstedadы mцяyyяn yaшa чatdыqda bu mяslяkя xиdmяtиnя иmk-
an vermишdиr. Яsgяrlиk sahяsиndяkи qabиlиyyяtи иlя zяka vя
чalышqanlыьы onu qыsa bиr zamanda yцzbaшыlыьa qяdяr yцksяl-
mиш vя 1940 tarиxиndя dя гярарэащ mayorу rцtbяsи иlя
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
233
Moskva Qыzыl Hяrb Akademиyasыndan mяzun olmuшdur. O
zamanlar Baltиk boyu юlkяlяrини ишьal etmяkdя olan qыzыl
ordunun mцharиbя яrяfяsиndя ишlяrиnи иcraya mяmur edиlяn
Fяtяlиbяylи aиlяsи иlя bиrlиkdя Lиtvada yerlяшmишdи.
22/6/1941 tarиxиndя baшlayan Rus-Alman hяrbи иlя
Alman ordularыnыn Baltиk boyu юlkяlяrиndяkи anи qяlяbяsи
цzяrиnя, ordu башчысы olmasы иlя, Alman яsиrlиyиnя keчmяsи
mяrhumun ulduzlu Rus rцtbя vя nишanlarыna deyиl, mяmlя-
kяtиnиn qurtuluш иdeyalarыna baьlы bиr vяtяnpяrvяr olduьunu
gюstяrmишdиr.
Иkиncи Cahan Hяrbи bцtцn шиddяtи иlя davam edиr, hяrb
texnиkasыnыn яn цstцn sиlahlarы иlя tяchиz edиlmиш Alman
ordularы zяfяrlя cяbhяlяrdяn-cяbhяlяrя keчиrdиlяr. Xцsusяn,
Rus-kommunиst kюlяlиk rеjиmиnиn bцtцn facияlяrиnи yaшamыш
olan qeyrи-rus яsиr mиllяtlяr bu юlчцsцz zяfяrlяrиn bacarыl-
masыnda bцtцn иmkanlarы иlя чalышыrdыlar. Bunun цчцndцr kи,
Rus-kommunиst иmperиalиzmи цzяrиndя qazanыlacaq zяfяrиn,
qeyrи-rus mиllяtlяrиn yardыmы иlя daha asan saxlanacaьы
Alman sиyasи vя яsgяrи heyяtиncя tяqdиr edиlmиш, qurtarыlmыш
vя ya яsиr dцшmцш qeyrи-ruslardan яsgяrи bиrlиklяrиn (legиon-
larыn) tяшkиlи fиkrи yaranmышdы.
Fяqяt, “цstцn иrqя hяyat sahяsи” vя “Avropaya yenи
nиzam” xцlyalarы иlя mяшьul olub, dиgяr mиllяtlяrя “hяyat
haqqы” tanыmaq иstяmяyяn Nasиst Almanиyaсы sиyasи vя яs-
gяrи эцъц иlя hяr шeydяn яvvяl “hяyat” vя “hюkmranlыq”
haqlarы tяlяb edяn mяhkum mиllяtlяrиn mцhacиrяtdяkи sиya-
sи гцввяляри arasыnda gedяn mцzakиrяlяrдя, Alman ordula-
rыna гошулараг, onlarla bиrlиkdя savaшmaq иstяyяnlяrиn mц-
cadиlяsиnя mиllи bиr иstиqamяt vermяk vя pяrишan bиr
durumda olan яsиrlяrиn qurtarыlmasы иши иlя dя иmkan nиsbя-
tиndя mяшьul olmaq zяrurяtини щисс етди.
Бах mцcahиt Fяtяlиbяylи bu zaman meydana чыxmыш,
чox чяtиn vя mяsulиyyяtlи bиr vяzиfяnи иcra etmишdи.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
234
Alman Sиlahlы Qцvvяlяrи o zaman tяшяkkцl etmиш olan
Azяrbaycan legиonuna daxиl олан bиrlиklяrlя, Alman
Komandanlыьы arasыnda яlaqя tяmиn edяcяk яsgяrи-texnиk
mahиyyяtdяkи Azяrbaycan "Rabиtя Hеyяtи” nиn tяшkиlиnи
saxlamыш vя ряhbяrlиyя dя mayor Fяtяlиbяylиnи gяtиrmишdи.
Almanlarыn Azяrbaycan "Rabиtя Hеyяtи”nя вердийи
mяhdud sяlahиyyяtlяrя бахмайараг, Fяtяlиbяylиnиn qeyrяtи
sayяsиndя qыsa bиr zamanda Azяrbaycan legиonunun orqanы
olaraq nяшr edиlян “Azяrbaycan” qяzetиnиn yanыnda “Elmи
шюbя”, “Mиllи Bиrlиk” mяcmuяsи kиmи Azяrи kюnцllцlяrиnиn
mиllи tяlиm vя tяrbиyя mяsяlяlяrи иlя mяшьul olan qurumlar
da fяalиyyяtя keчя bиlmишdи.
Bцtцn bu fяalиyyяtlяr az bиr zamanda mцsbяt nяtиcяlяr
vermиш vя yцksяk bиr mяnяvиyyata sahиb олан Azяrи bиrlиk-
lяrи cяbhяlяrdя bюyцk cяsarяtlяr gюstяrmишdиlяr. 804
(Aslan), 807, 817, 819, 370 vя s. taburlarыn mцhцm яsgяrи
qabиlиyyяtlяrи Alman yцksяk komandanlыьыnыn tяltиflяrи иlя
mцkafatlandыrыlmышlar.
Mцharиbяnиn sonuna doьru Azяrи kюnцllцlяrиnиn Шяrq
cяbhяsиndяn daha тящлцкясиз bюlgя olan Иtalиyaya kючцrцl-
mяsи vя ya Krыmыn mцhasиrяsи gцnlяrиndя Azяrиlяrиn xиlasы-
nыn юn plana alыnmasы kиmи mяsяlяляrиn hяllиndя Fяtяlиbяylи-
nиn dяyяrlи xиdmяtlяrи unudulmayacaq гядяр bюyцkdцr.
Mцharиbя bиtяркян Шиmalи Иtalиyada aиlяsи иlя bиrlиkdя
bиr mцddяt иngиlиs яsarяtиndя olan Fяtяlиbяylи, mиn bиr яzиy-
yяtlя яsarяtdяn qurtulmuш, bиr иl yarыm Иtalиyada, иkи иl Mи-
sиrdя qaldыqdan sonra Qяrbи Almanиyaya dюnmцшdцr. Bиr
ara Tцrkиyяyя dя uьrayan mяrhum 7-8 ay sonra Mцnhenя
dюnmцш vя ona suи-qяsd edиlяnя qяdяr bolшevиzmlя mцca-
dиlя edяn Amerиkan Komиtяsиnиn qurduьu “Qurtuluш”
radиosuнун «Azяrbaycan» Шюbяsиndя vяzиfя gюrmцшdцr.
Hamыmыz цчцn яzиz vя qиymяtlи Fяtяlиbяylиnиn amansыz
qяtlиndяn acыmыz чox bюyцkdцr. Fяqяt, gяrяk onun mцqяd-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
235
dяs bиr амал uьrunda шяhиdlиk mяrtяbяsиnя чatmasы vя gя-
rяk mцdafия etdиyи davanыn qяsb etmяkdя olduьu beynяlmи-
lяl яhяmиyyяtи bu bюyцk acыmыzы danышdыracaq qяdяr dя
ящатялидир. Bяlkя bu yolda daha bиr чox Fяtяbяylиlяr qurban
verиляъякдир, fяqяt, uьrunda qurban verиlяn o mцqяddяs
истяк gerчяklяшиncя гурулаъаг olan o Bюyцk Abиdя Fяtяlи-
bяylиlяrlя йад едиляъяк vя nяsиllяrdяn–nяsиllяrя кечмяк
surяtи иlя Fяtяlиbяylиlяrlя bиrlиkdя яbяdиlяшяcяkdиr” (141).
МЦЩАЪИР BЯШИR GЯNCЯЧAY:
“Яzиz qardaшlar! Иnsanlыq alяmиnиn яn qяddar dцшmяnи
olduьuna яsla шцbhя edиlmяyяn xaиn vя mяnfur kommunиst-
lяr bu gцn Azяrи Tцrklяrиnиn dяyяrlи mцcahиdlяrиndяn qяh-
rяman bиr яsgяr olan Fяtяlиbяylиnи юldцrmяklя sиyasи cиna-
yяtlяrи serиyasыna bиr yenиsиnи daha яlavя etmиш vя vяhшяt
zяncиrиnя qыzыl bиr halqa daha яlavя etmишlяrdиr.
O, яzиz vяtяndaшыmыzdan чox uzaqlarda, yad bиr юlkяdя,
qayяmиz vя иdealыmыz olan Azяrbaycan иstиqlalы uьrunda
mцcadиlяdяn-mцcadиlяyя keчяrkяn xaиn dцшmяnиn tяlяsиnя
dцшmцш vя яbяdиyyяn hяyata gюzlяrиnи yummuшdur.
Bиzlяr Fяtяlиbяylиnиn шяxsиndя Azяrbaycanыn sevgиlи bиr
юvladыnы иtирmиш oluruq.
Hяr nя qяdяr fanи vцcudu aramыzdan ayrыlmышsa da, bц-
tцn gerчяk иdeallarыyla O, qяlbиmиzя gиrmиш vя yerиnи tapmыш-
dыr. Ona яn layиq mяzar qяlblяrиmиz deyиlmиdиr?
Qardaшlar, bu, чox facияlи hadиsяdяn dolayы duymaqda
olduьumuz acы щяddяn bюyцkdцr. Bu da mиllи bиr mцcadиlяnиn
mюvcudиyyяtиdиr.
Fяqяt, bиz яsиl o иrqиn vя o nяcиb mиllяtиn qanыndanыг
kи, bиr mцcahиt иtиrmяklя яsla zяиf gюrцnmяrиk. Acыmыz bиzя
qцvvяt olur. Kиnиmиzи alоvlandыrыr. Hяr Azяrи vяtяndaшы
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
236
baшlы-baшыna bиr mцcahиt olacaq, bu mяnfur cиnayяtlяrиn
hesabыnы onlardan чox яla soracaqdыr.
Haqqыn gecяlяrи gцndцzlяrя gяbяdиr,
Gцn doьmadan nяlяr doьar alяmdя?
Lяnяt sиzя, nиfrяt sиzя ey vяhши kommunиstlяr!
Qardaшlar, dяrиn bиr tяяssцf vя haггa tяvяkkцl ичиndя
qиymяtlи qardaшыmыz цчцn Tanrыdan rяhmяt dиlяyяlиm vя
yorulmadan mцcadиlяmиzя davam eylяyяlиm. Haгг daиma
yaшayacaqdыr! (140).
600 SИLAH DOSTUNUN MЯKTUBУ:
“ Almanиyanыn Mцnhen шяhяrиndя Azяrи mцcahиd Fяtя-
lиbяylиnиn шяhиd edиlmяsи иlя nяtиcяlяnяn sиyasи cиnayяt bяzи
qяzetlяrdя yanlыш tяfsиr edиlmишdиr. Bиz, Azяrи Tцrk gяnclяrи
yaxыndan tanыdыьыmыz майор qяhrяman Я.Fяtяlиbяylи vя
tabelиyиndяkи 10 mиnlяrcя azяrbaycanlы tцrk яsgяrlяrи иlя
bиrlиkdя юz arzularы иlя Almanиya ordusuna bиrlяшяrяk,
Azяrbaycan Qurtuluш ordusunu qurmuш vя о, ayrыca Mиllи
Bиrlиk baшqanlыьыna da seчиlmишdи. Fяtяlиbяylи иlk юncя 162-cи
Alman bюlцmцnцn 1-cи Tцrk taburunda rцtbяsиz bиr яr kиmи
savaшa qatыlmыш vя alay komutanы albay Шarenberqиn
komutaнлыьы altыnda Qafqaz cяbhяsиndя gюstяrdиyи шцcaяt vя
cяsurluqdan sonra yцksяk medalla tяltиf edиlmиш vя mayor
rцtbяsи иlя dя 65 mиn kишиlиk azяrbaycanlы яsgяrlяrиn komu-
tanlыьыna tяyиn edиlmишdи.
Шяhиd Fяtяlиbяylиnиn bиrbaшa baшчыlыq etdиyи “Aslan”
taburuna mяnsub olan bиzlяr, onu gяrяk cяbhяdя vя gяrяk-
sя cяbhя gerиsиndя, yяnи hяrb sonunda bиzlяrи qorumaq vя
юlцmdяn qurtarmaq цчцn etdиyи fяdakarlыqlarы burada tяrиf
etmяk цчцn sюz tapa bиlmиrиk.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
237
Hяrb sonu Almanиyada, Иtalиyada, Mиsиrdя vя s. юlkя-
lяrdя bиzlяrи юlцmlяrdяn vя ruslara tяslиm edиlmяkdяn
qurtaran vя hцrrиyyяtя qovuшduran O mиsиlsиz mцcahиd Fя-
tяlиbяylиnиn, rus-kommunиst casuslarы tяrяfиndяn facияlи bиr
шяkиldя alчaqca юldцrцlmяsиnя bцtцn mиllяtlяr шиddяtlя etи-
raz edиr vя о, bюyцk шяhиdиn mцqяddяs xatиrяsиnи yad edяr-
kяn, Onun aчdыьы иstиqlal mцcadиlяsи yolunda son nяfяsиmиzя
qяdяr yцrцyяcяyиmиzя and ичиrиk” (140).
TANЫNMЫШ MЦHACИR
MЯHЯMMЯD SADЫQ АРАН:
“Шяhиd Я.Fяtяlиbяylиnиn яn mцhцm tяшяbbцsц Azяr-
baycan иstиqlal davasыnыn almanlara qяbul etdиrmяsи keyfиy-
yяtиdиr. Bu xцsusda иsrarlы tяlяb vя mцracияtи цzяrиnя, nяha-
yяt, Almanиyanыn o zamankы Шяrq nazиrи Rozenberq Hиt-
lerиn иъазяси иlя Fяtяlиbяylиyя bu дяйярли сяняди gюndяrmишdи:
“Azяrbaycan иstиqlalы vя bu иstиqlal цчцn fяalиyyяt gюstяrяn
Azяrbaycan иstиqlal komиtяsи dя dиgяr mиllяtlяrиn иstиqlal
komиtяlяrиnиn сащиб olduьu bцtцn sиyasи vя s. haqlara sahиb-
dиr. Mart. 1945” (Bu сянядин яslи яlиmиzdяdиr).
Hяrb bиtиncя Инэилис-Amerиkan mяqamlarы oraya-
buraya sыьыnan 65 mиn azяrbaycanlы mцcahиtlяrи kor-korаnя
Qыzыl rus cяlladlarыnыn bычaьыna tяslиm etmяyя baшlayыrlar.
Fяtяlиbяylи dя Иtalиyaya sыьыnmышды, onu da axtarыrlar. Bu
duruma rяьmяn o, tяhlцkяlяrи gюzя alaraq bu mцdhиш facия-
nиn юnцnя keчmяyя чalышыr. Amerиkalыlara чox шиddяtlи bиr
dиllя yazыlmыш етираз мяктубу gюndяrиr vя belя deyиr: “Sиz
mяsum azяrbaycanlыlarы Qыzыl rus cяlladlarыna tяslиm etmяk-
lя tarиxи bиr cиnayяt ишlяdиrsиnиz, tarиx qarшыsыnda mя-
sulsunuz. Bunu bиldиrmяk иstяyиrяm kи, bu gцnkц dostunuz
Qыzыl Rusиya чox keчmяdяn sиzиn яn qanlы dцшmяnиnиz
olacadыr”.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
238
Bundan baшqa, Romadakы Papalыьа–Vatиkan mяqam-
larыna baш vurur, bu facияyя mane olmalarы цчцn ишя qarыш-
malarыnы rиca edиr. Bu arada Amerиkada olan Tцrkиyя sяfa-
rяt vя konsulluqlarы da едилян mцracияtlяrи яsla nяzяrя
almayaraq ruslara tяslиm edиlяn azяrbaycanlы tцrk яsиrlяrиnи
hиmayя etmиrlяr. O, Иsveчrяyя sыьыnan 70 kишиlиk qrupun
ruslara verиlmяmяsи цчцn tяшяbbцsя keчиr, ordakыlara tя-
lиmat verиr, yol gюstяrиr vя onlar qurtulurlar. Mиsиrя gюndя-
rиlяn mцhцm bиr qrupun Fяlяstиn cяbhяsиnя gюndяrиlяcяyиnи
xяbяr alыnca oraya gedиr, иши dayandыrыr vя onlarы pяrи-
шanlыqdan qurtarыr. Bu sцrяtlя nя yazыq kи, bцtцn чыrpыn-
malarыna rяьmяn, 65 mиnlиk azяrbaycanlы иstиqlal mцcahиd-
lяrиndяn 600 иnsanы rus cяlladlarыnыn bычaьыndan zorla
qurtara bиlиr.
Arada bиr az sakиtlиk yarandыqdan sonra Я.Fяtяlиbяylи
Tцrkиyяyя gedиr. Burada da Avropadakы facияlяrя bяnzяr
olaylarыn cяrяyan etmиш olduьunu, 160 azяrbaycanlыnыn
qurbanlыq qoyun kиmи ruslara tяslиm edиlmиш olduьunu Bю-
yцk Mиllяt Mяclиsи dartышmalarыndan юyrяnиr. Bu da bиr
baшqa dram! Fяtяlиbяylи Tцrkиyяdя 6 ay qaldыqdan sonra,
oьlunu vя hяyat yoldaшыnы Ankarada qoyaraq Almanиyaya
gedиr. Orada Mцnhen шяhяrиndя amerиkalыlarla anlaшaraq
Azяrbaycanын qurtuluшу vя иstиqlalы цчцn чalышmaьa baшlayыr.
Gцndя 18 saat чalышan bu enerjиlи mцcahиt bиr tяrяfdяn radиo-
da чalышыr, o bиrи yandan da “Azяrbaycan” adlы rus vя tцrk dиl-
lяrиndя bиr dяrgи yayыnlamaьa davam edиr vя bu чalышmalarы
иlя mцhиtиnиn hюrmяtиnи qazanыr” (140).
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
239
AZЯRBAYCANLЫ MЦHACИR
HЯSЯN ZEYNALLЫ:
“Иnsanlыq tarиxиnиn цz qarasы olan kommunиzmя qarшы
savaшы fяrz bиlяn, kommunиst иdarяsиnиn anarxиk vя qorxunc
kabuslarы ичяrиsиndя mиllи mяdяnиyyяt vя duyьusunu qoru-
maqda mяharяt gюstяrяn, яsиr vяtяnиnиn qurtuluшunu юzцnя
mяzhяb edяn vя bиr ovuc azяrbaycanlы ичяrиsиndяn baшqa
mиllяtlяrя юrnяk olacaq bяxtиyarlыьы tarиxиmиzиn шanlы sяhиfя-
lяrиnя yazdыrmaq xцsusunda nцmunя gюstяrmяsиnи bиlяn
qяhrяman Fяtяlиbяylиnиn qara xяbяrиnи qяdиrшцnas Tцrkиyя
qяzetlяrиndяn юyrяnmиш oluram.
Acыnыn vцsяtи fиkиr qardaшlarыmda olduьu kиmи mяndя
dя яn tяsиrlи шok zяrbяsиnи yaратmшдыр.
Dюvrцmцzцn nиzam tanыmayan amansыz mцcadиlяlяrиn-
dя gяnc vя иxtиyarыmыza nцmunя olan, mиsиlsиz fяdakarlыq-
lara qatыlmasыnы юzцnя mцqяddяs vяzиfя edяn Fяtяlиbяylиnиn
яbяdиyyяn aramыzdan ayrыlmasы, hamыmыzыn qяlblяrиmиzdя
aчыlan, саьалмасы иmkansыz бир dяrиn yara olduьuna zяrrя qя-
dяr шцbhяm yoxdur.
Maddяtяn ичяrиmиzdяn ayrыlan, fяqяt, mяnяn Azяr-
baycan xalqыnыn vяfakar qяlblяrиndя юlmяdяn yaшayacaq
qяhrяman bиzlяr цчцn hяm qяdяr, hяm dя иftиxar mяnbяyи
mяrtяbяsиnя ucalmышdыr, desяm, mцbalиья etmяmиш oluram.
Onun шяhadяtи qяdяr qaynaьы olmuшdur, чцnkи: миsиlsиz
bиr qяhrяman vя mцcahит gяnclиyиmиzиn mцcadиlя sиmvolu
яbяdи olaraq sыralarыmыzdan ayrыlmышdыr.
Иftиxar mяnbяyи olmuшdur чцnkи: “Azяrbaycan gяnclиyи
soysuzlaшmышdыr” иddиasыnda olanlara, Azяrи gяnclиyиnиn qыr-
mыzы vя sиyah qayalar ичяrиsиndя hяr tцrlц ишgяncя vя rцh
bюrtanlarыna sяbяbиyyяt verяn acыlara qarшы mиllи чарясини
qorumasыnы bиlяn, ещтийаъ билдийи vя биляcяyи zamanlarda tя-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
240
mяlиndяn sarsыdacaq иmanda olduqlarыnы шяxsиndя vя fяda-
kar qardaшlarы иlя bцtцn cahana иsbat etmишlяrdиr.
Gюzlяrи nяmlи qardaшlarыma baшsaьlыьы dиlяrkяn, яzиz
мярщумун mцqяddяs иdeallarыnы горумаг цчцн, aлчaq dцш-
mяnlяrя гаршы олмаг цчцн, fяdakar mцcahиt arkadaшlarыmlын,
bцtцn Azяrи Tцrk gяnclяrинин шяrяflи bиr mюvqeyи
tutacaьыna иnanыr vя шяxsяn sюz verиrяm.
Yaшasыn Azяrbaycan иstиqlalы... Qяhr olsun Rusиya...
Mиnlяrcя rяhmяt яzиz шяhиtlяrиn ruhuna...
Mцqяddяs yol yolчularыna hюrmяtlяrиmи bиldиrиr, Cяnabи
Haqdan hamыsыna sяbиrlяr arzulayыram” (140).
МЦЩАЪИР ИSMAЙЫL ЯKBЯRИН
“AZADLЫQ” РADИOSUНДА ЩАЗЫРЛАДЫЬЫ
ВЕРИЛИШИН МЯТНИ
Hюrmяtlи vяtяndaшlar! “Azadlыq” radиosunun яmяk-
daшlarы mцhacиrяtdяkи azяrbaycanlыlarla bиrlиkdя “Azadlыq”
radиosunun «Azяrbaycan» шюbяsиnиn sabиq baш mцhяrrиrи vя
Azяrbaycan mиllи qurtuluш hяrяkatыnыn fяal vя enerjили rяh-
bяrlяrиndяn Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylиnиn xaиncяsиnя юldц-
rцlmяsиnиn onuncu иldюnцmцnц qeyd edиr.
Bu alovlu hцrrиyyяt mцъaщиди, mяrd яsgяr, иstedadlы
natиq, yazычы vя antи-kommunиst 1954-cц иlиn 20 noyabrыnda,
dяmиr pяrdя arxasыndan gюndяrиlяn xцsusи bиr ъасус tяrяfиn-
dяn юldцrцlmцшdцr.
Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи 1908-cц иlиn 12 ийунунда
Azяrbaycanыn Naxчыvan vиlayяtиnиn Dцdяngя kяndиndя
anadan olmuшdur. Orta tяhsиlиnи Bakыda alan Fяtяlиbяylи
hяrbи pиyada mяktяbиnи bиtиrdиkdяn sonra zabиt olaraq o
zamankы Azяrbaycan dиvиzиyasыna daxиl olmuш vя alman-
sovet mцharиbяsиnя qяdяr Qыzыl Orduda xиdmяt etmишdиr.
Fяtяlиbяylи sovet Hяrbи Akademиyasыnы bиtиrmиш, Sovet-Fиn
mцharиbяsиndя ишtиrak etmиш vя sovet ordenlяrи иlя tяltиf edиl-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
241
mишdиr. O, sovet-alman mцharиbяsи яrяfяsиndя Lenиnqrad
hяrbи daиrяsи qяrargahыnda yцksяk zabиt rцtbяsиndя чalыш-
mышdыr. Fяqяt, Fяtяlиbяylиnиn бу hяrяkяtlи vя mцъaщидяlяr
ичиndя keчяn fыrtыnalы hяyatы, onun kommunиzmиn amansыz
bиr dцшmяnи olduьunu иsbat etmишdиr. O, юz xalqыnыn яsarяt
altыnda qalmasыna яsla dюzmяmишdиr. Fяtяlиbяylи юz xalqыnыn
vя sovet яsarяtиndяkи bцtцn dиgяr xalqlarыn pяrишan vяzиyyя-
tиndяn daиm dяrиn иztиrab duymuшdur.
Vя nяhayяt onun gюzlяdиyи gцn gяlиb чatmыш, alman-
sovet mцharиbяsи baшlanmышdы. Fцrsяtdяn иstиfadя edяn Fя-
tяlиbяylи sиlahыnы kommunиst dиktaturasыna qarшы чevиrmяkdя
bиr an belя tяrяddцd etmяmиш, яldя sиlah olaraq bиr neчя иl
sovet иstиbdadыna qarшы dюyцшmцш vя vяtяndaшlarыmыzыn
kommunиzmя qarшы mцъaдиляsиnя baшчыlыq etmишdиr.
Fяtяlиbяylи vя onun hяmyerlиlяrиnиn nя цчцn belя bюyцk
bиr яzmlя mцъaдиляyя qoшulduqlarыnыn sяbяbиnи, 1943-cц
иlиn noyabrыnda Berlиndя keчиrиlmиш Azяrbaycan qurultayыn-
da mяrhumun sюylяdиyи nиtqdя aчыq gюrmяk olar. Hяmиn
qurultayda яsas mяruzячи sиfяtиlя чыxыш edяn Fяtяlиbяylи
eynяn belя demишdи: “Bиz чar valиlяrиnя, bolшevиk эиrovlу-
ьуna дюзмядийимиз кими hяr hanсы bиr mиllяtиn hakиmиyyя-
tиnя dя dюzmяyяcяyиk. Azяrbaycanы azяrbaycanlыlar иdarя
etmиш vя yenя onlar иdarя edяcяkdиr”. O, bu sюzlяrи 1943-cц
иldя, hяyatыna rиsq edяrяk, Hиtler Almanиyasыnыn paytax-
tыnda sюylяmишdи.
Иkиncи Dцnya Mцharиbяsи bиtdиkdяn sonra Fяtяlиbяylи,
dиgяr vяtяndaшlarыmыz kими zorla Sovet Иttиfaqыna gюndяrиl-
mяkdяn yaxasыnы qurtara bиlmяk цчцn Иtalиyaya getmишdиr.
Daha sonra o, Mиsиr vя Tцrkиyяdя olmuшdur. Fяtяlиbяylи
hцrr mцsяlman dцnyasыnda, hяr kяsdяn daha yaxшы tanыdыьы
sovet иstиbdad rejиmиnиn hяqиqи sиmasыnы иfшa etmяyя чalыш-
mышdыr.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
242
1951-cи иlиn sonunda Qяrbи Almanиyaya gяlяn Fяtяlи-
bяylи mиllи-azadlыq hяrяkatыmыzыn dиgяr rяhbяrlяrи иlя bиrlиk-
dя Azяrbaycan mцhacиrяtиnиn sovet яleyhdarы mцбаризяsиnя
baшчыlыq etmиш vя nяшr etdиrdиyи aylыq “Azяrbaycan” mяc-
muяsиndя sovet gerчяklиyиnиn hяqиqи sиmasыnы bюyцk bиr
enerjи иlя иfшa etmишdиr.
Fяtяlиbяylи hяyatыnыn son иkи иlиndя “Azadlыq” radиo-
sunun «Azяrbaycan» шюbяsиnя baшчыlыq etmиш vя bu radиon-
un яn enerjиlи rяhbяrlяrиndяn bиrи olmuшdur. Onun bu fяa-
lиyyяtи, hяqиqяtdяn vя aчыq mцъaдиляdяn qorxan sovet rяh-
bяrlиyиnи daha чox narahat etmишdиr. Bu da Fяtяlиbяylиnиn
qurban getdиyи qяtl hadиsяsиnя sяbяb olmuшdur.
Sovet rяhbяrlяrи bu чиrkиn hяrяkяtlяrи иlя Sovet Иttиfaqы
xalqlarыnыn azadlыq mцъaдиляsиnя mane olmaq иstяyиrdиlяr.
Fяqяt, onlar чox yanыlыrlar. Kommunиst hakиmlяr ayrы-ayrы
шяxslяrи юldцrtdцrя bиlяrlяr, lakиn иnsanlarыn qяlbиndяkи
azadlыq eшqиnи sюndцrя bиlmяzlяr. Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи
yalnыz ъиsmяn юldцrцlmцшdцr. O, mяnяn yaшayыr vя yaшaya-
caqdыr. Uьrunda hяyatыnы vermиш olduьu azadlыq mцъaдиляsи
иsя daha bюyцk bиr enerjи иlя davam etmяkdяdиr (30).
КЕЧМИШ LEGИONЕР
MЯHЯMMЯD KЯNGЯRLИ:
“ Mюhtяrяm bюyцklяrиm, hюrmяtlи qonaqlar vя яzиz
qardaшlar! Mцhacиrяtdяkи mиllи иstиqlal, mиllи hakиmиyyяt
deyя qяlblяrи чыrpыnan vя hяr шeyиn цstцndя o mцqяddяs
mцstяqиllиyи юzlяrиnя parol edяn bцtцn azяrиlяrи mцtяяssиr
buraxan чox acы bиr xяbяrиn dekabr ayы baшlanьыъыnda Mцn-
hendяn bиldиrиldиyи hamыmыza mяlumdur. Gяnc vя enerjиlи
mцcahиdlяrиmиzdяn mayor Fяtяlиbяylи dцшmяnиn xaиncя tяr-
tиblяdиyи qorxunc bиr suи-qяsddин, ana Vяtяnиmиn sяrhяdlя-
rиndяn чox uzaqlarda, hяr zaman lяnяtlя anacaьыmыz
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
243
murdar bиr яlиn ишlяdиyи cиnayяtиn qurbanы olmuшdur. Vяtя-
nиmиz rus bolшevиk иmperиalиzmиnиn qanlы pяncяsиnя cяbrяn
keчdиyи gцndяn bяrи, mиllи mяnlиyиnи mцhafиzя etmяk цчцn
34 иl яrzиndя Azяrи tцrkцnцn gиrишdиyи qanlы mцcadиlяlяrdя
yцz mиnlяrcя azяrи analarы qяhrяman юvladlarыnы чяkиnmя-
dяn qurban vermишdиr. Bu dяfяsиndя dя heч bиr fяdakarlыqd-
an yorulmayan Azяrbaycan юz юvladы cяsur mayor Fяtяlи-
bяylиnи eynи yюndя qurban vermишdиr.
Fяtяlиbяylи rus-alman hяrbи baшladыьы zaman qыzыl orduda
mяcburи xиdmяt gюrяn vя qыzыl cяhяnnяmя dюnmяkdяnsя иs-
tиqbalы mяchul аlman яsиr dцшяrgяlяrиnя sыьыnmaьы daha fay-
dalы sayan, mяmlяkяtиnиn mиllи davasыna baьlы олан on mиn-
lяrcя Azяrи tцrk mцcahиdlяrиndяn bиrиydи.
Mцharиbя baшlamыш, Rusиya mяhkumu qeyrи-rus mиllяtlя-
rиn gюzlяdиklяrи gцn gяlmишdиr. Alman ordularы иldыrыm surяtи
иlя zяfяrdяn-zяfяrя qoшulur, rus ordularы иsя mяьlubиyyяt-
dяn-mяьlubиyyяtя doьru gedиrdи. Aldыьы иlk zяrbяdяn sonra
юzцnц toparlamayan sovetlяr ordusu pяrишan vя sяfиl bиr
halda rяqиblяrиnя tяslиm olurdu. Hamыnыzыn bиldиyиnиz kиmи,
almanlar dиgяr Avropa mиllяtlяrиnя nиsbяtяn rusu vя Sovet-
lяr Bиrlиyиnиn ичцzцnц daha yaxшы tяdqиq edяrяk юyrяnяn bиr
mиllяt olduqlarы цчцn, gиrишdиklяrи bu tяhlцkяlи mцharиbяdя,
юzlяrиnя яn sadиq mцttяfиq Rusиya mяhkumu qeyrи-rus mиl-
lяtlяrин olduьuna qяtи qяnaяt gяtиrmишdиlяr. Fяqяt nя yazыq
kи, bu mиllяtlяrиn иstиqlallarыnыn qeydsиz-шяrtsиz tanыnmasы
иrяlи sцrцldцyцndя alman mяqamlarы tяrяfиndяn laqeyd vя
sayьыsыz qarшыlandыьыna gюrя anlaшmaya varыlmamышdы. Чцn-
kи, bu mюvzularda dar gюrцшя sahиb olan nasиonal- sosиalиst-
lяr “mяmlяkяtиnиzdяn bolшevиklяrи чыхaraъаьыг, kolxozlarы
daьыdacaьыq, torpaqlarы kяndlиlяrя paylayacaьыq” formu-
lundan иrяlи getmиrdиlяr...
Bu gцn anma mяrasиmиnи keчиrdиyиmиz mяrhum Fяtяlи-
bяylи bu zamanda ortaya чыxmыш, чяtиn vя шяrяflи bиr vяzиfяnи
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
244
цzяrиnя gюtцrmцшdцr. Mяrhumun иlk иши яsиr dцшяrgяlяrиndя
pяrишan vяzиyyяtdя yardыma mюhtac azяrиlяrи dцшяrgяdяn
чыxartdыrmaq, onlarыn tяlиm vя tяrbиyя ишlяrи иlя yaxыndan иl-
gиlяnmяk olmuшdur. Иlk юncя alman bиrlиklяrи daxиlиndя чa-
lышdыrыlmaq цzrя yardыmчы kюnцllцlяr sиfяtи иlя qruplar halыn-
da verиlmиш olan azяrи юvladlarы cahиl alman яsgяrlяrи tяrя-
fиndяn layиqlи mцnasиbяt gюrmяmиш vя hцrrиyyяt fяdaиsи olan
bu qяhrяmanlar adи bиr ишчи kиmи чalышdыrыlmышlar. Bunu
qяbul edя bиlmяyяnlяrdяn bиr чoxu da yenиdяn яsиr dцшяr-
gяlяrиnиn yolunu tutmaq mяcburиyyяtиndя qaldыlar. Nяha-
yяt, bu mцшkцllяrи aradan qaldыrmaq mяqsяdи иlя alman
mяqamlarы иlя яtraflы gюrцшmяlяrdяn sonra baшqa mиllяtlяr-
dя olduьu kиmи, azяrиlяrdяn dя legиon tяшkиl edиlmяsи qяrarы
verиlmишdиr. Az keчmяdяn Azяrи legиonlarы tяшkиl edиlmиш vя
bu legиonlarla Alman Sиlahlы Qцvvяlяrи arasыnda чalышmalara
rиtmиk bиr dцzяn vermяk mяqsяdи иlя almanlar tяrяfиndяn
Azяrbaycan Rabиtя Qяrargahы tяsиs edиlmиш vя bu яsgяrи ma-
hиyyяtи olan qurumun baшыna da mяrhum Fяtяlиbяylи gяtиrиl-
mишdиr. Bиlиndиyи kиmи, bцtцn mиllи иrtиbat qяrargahlarыna
verиlяn sяlahиyyяt vя tanыnan haqlar чox mяhdud иdи. O
mяnada kи, Azяrbaycan Rabиtя Qяrargahы baшыna gяtиrиlяn
mяrhum mayor da bиr alman zabиtиnиn nяzarяtиndя иdи. bu
haqsыzlыqlara dюzяrяk soyuqqanlыlыьыnы mцhafиzя etmяyя
hakиm olan яzmkar vяtяn юvladы parlaq enerjиsи иlя legиonun
maddи, mяnяvи vя иdarи ишlяrиndяn bиr an da gerиyя чяkиlmя-
mишdи. O, Azяrbaycan legиonunun layиqlи mюvqeyиnи tяmиn
etmяk mяqsяdи иlя legиonun cяbhяyя gюndяrиlmяsиnи alman
mяqamlarыna tюvsиyя etmиш vя sonradan cяbhяlяrdя qыzыl-
lara qarшы mцъaдиляdя gюstяrmиш olduqlarы цstцn bacarыq vя
qяhrяmanlыqlara gюrя almanlar tяrяfиndяn “Aslan” adы
verиlяn 804 saylы tabur иlk dяfя olaraq 1942-cи иldя Qafqaz
cяbhяsиnя gюndяrиlmишdи. Gecяnи-gцndцzя qataraq чalыш-
manыn nяtиcяsиndя qыsa bиr zamandan sonra bцtцn hazыrlыql-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
245
arы tamamlanan beш Azяrи taburu da 17-cи alman ordusuna
baьlanaraq cяnub cяbhяsиndяkи savaшlarda, xцsusяn Krыm
cяbhяsиndя bюyцk bacarыqlar gюstяrmишdиlяr. Mцttяfиqlяrиn
qabиlиyyяtи, almanlarыn иsя mяьlubиyyяtи иlя nяtиcяlяnяn
иkиncи cahan hяrbиnиn son gцnlяrиndя Я.Fяtяlиbяylи azяrи
bиrlиklяrи иlя Иtalиyaya gedиr. Bиr mцddяt яsиr dцшяrgяlяrиndя
qaldыqdan sonra Mиsиrя gedиr. 1950-cи иlиn son baharыnda
Almanиyanыn Amerиkan ишьal bюlgяsиndяkи Mцnhen шяhя-
rиnя dюnцr vя qыsa bиr zamanda Tцrkиyяnи dя zиyarяt edиr.
Sonra tяkrar Almanиyaya dюnяrяk иnsafsыzcasыna tяrtиblя-
nяn suи-qяsdя mяruz qalana qяdяr amerиkalыlar tяrяfиndяn
malиyyяlяшdиrиlяn “Azadlыq” radиosunda vяzиfяdя olmuшdur.
Яzиz vя qиymяtlи dостлар, mиllи mцcadиlя yolunda gedяn
qurbanlarыmыzыn шяrяf sиyahыsыna bиr yenиsи dя яlavя olundu.
Fяtяlиbяylиnиn xaиncя qяtl edиlmяsи hamыmыza яn dяrиn acыnы
hиss etdиrdи:
Qoy onun ruhu nurlarla dolsun,
Qara torpaьыn da ac gюzц doysun!
Allah rяhmяt elяsиn! (44)
ЯBDЦRRЯHMAN AVTORXANOV
(Танынмыш Чечен мцщаъири, “Hakиmиyyяtиn texnologиyasы”,
“Partokratиya” kиtablarыnыn mцяllиfи)
1943
-cц иlиn ortalarыnda Berlиndя Vermaxtыn Alи
Baш Komandanlыьыnыn qяbulunda mяn
qafqazlы gюrцnцшцndя olan, sovet hяrbи яsиrи formasы geymиш
vя bцtцn xarиcи gюrцnцшцndяn dцшяrgяdяn yenиcя azad
edиlmиш инсан тясири баьышлайан bиr zabиtlя qarшыlaшdыm. Bu
adam чox гарадинмяз gюrцnцr vя юz daxиlи qayьыlarы, fиkиr-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
246
lяrи иlя mяшьul иdи kи, gюrяsяn onu тале иndи nя иlя цzlяшdиrя-
cяk. Qяbulda adamlar чox иdи vя uzun tяrяddцddяn sonra
ona yaxыnlaшыb soruшdum: - сяn qafqazlы deyиlsяn? Gюz-
lяnиlmяyяn sualdan hяmиn adam чaшdы vя cavab яvяzиnя
mяnя sual verdи: Bяs сиz qafqazlыsыnыzmы? Mяn юzцmц
tяqdиm etdиm. O da юzцnц tяqdиm etdи: azяrbaycanlы Abo
Dцdяngиnskи, sovet ordusunun keчmиш mayoru. O vaxtdan
bиzиm dostluьumuz baшladы. Иnanыram ки, юmrцndя bиr dяfя
Abo иlя qarшыlaшan шяxs, bu qeyrи-adи иnsanы hеч zaman
unuda bиlmяz. Onun mцsbяt шяxsи keyfиyyяtlяrи, шahzadяlиyи
чяtиnlиyя dцшяnя kюmяyя hazыr olmasы hamыnы heyran edиrdи.
Bax onun bu keyfиyyяtlяrиndяn qatиl Mиkayыl Иsmayыlovu
onu юldцrmяyя gюndяrmиш “NKVD” иstиfadя etdи.
Hяrbи яsиrlяr dцшярgяsиndяn azad edиldиkdяn sonra
OKВ Abo Dцdяngиnskиyя (mяn ondan heч zaman hяqиqи
famиlиyasыnы soruшmurdum–Dцdяngиnskи, yoxsa Fяtяlиbяylи)
Azяrbaycan legиonuna baшчыlыq etmяk tяklиfиnи etdи (belя le-
gиonlarы almanlar шяrq xalqlarыnыn hяrbи яsиrlяриndяn tяшkиl
edиrdи: tцrkцstan, azяrbaycan, ermяnи, gцrcц, шиmalи qafqaz-
lыlar legиonu vя baшqalarы). Danышыqlarыn яvvяlиndяn Abo al-
man komandanlыьы qarшыsыnda иkи шяrt qoydu:
1. Sиyasи-stratejи doktrиna olaraq mцharиbя Azяrbayca-
nыn 1918-cи иldяkи mцstяqиllиyиnиn bяrpasы uьrunda Stalиn
Rusиyasы иlя aparыlmalыdыr.
2. Alman kюmяkчи heyяtи onun rящbяrlиk funksиyasыna
qarышmamalыdыr.
Mяn onun bu mюvzuda OKВ-yя gюndяrdиyи memoran-
dumu шяxsяn oxumuшam. Tяяssцflяr kи, mцharиbяnиn sиyasи
strategиya baxыmыndan aparыlmasыnda Hиtler Stalиndяn fяrqlи
olaraq bюyцk bиr иdиot иdи vя Qafqazыn mцstяqиllиyи haq-
qыnda eшиtmяk belя иstяmиrdи.Биlиrяm kи, Berlиn щюкумяти hя-
lя mцharиbяnиn яvvяlиndяn bцtцn Qafqazыn иdarячиlиyиnи
poчt rяиsиnя qяdяr almanlardan tяшkиl etmяk иstяyиrdи. Mц-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
247
harиbяdяn sonra bиz Abo иlя ayrыldыq. O, яvvяlcя Mиsиrя,
sonra Tцrkиyяyя getdи, mяn иsя Almanиyada qaldыm. Bиzиm
mцhacиrlяrиn sиyasи tяшkиlatlarы, hяm ruslar, elяcя dя башга
mиllятlяr “Amerиkanыn bolшevиzmlя Mцbarиzя Komиtяsи”nиn
kюmяyи иlя “Qurtuluш” (“Azadlыq”) radиosunu aчanda Ame-
rиka Komиtяsи Tцrkиyяdяn Abo Fяtяlиbяylиnи чaьыrdы vя ona
Azяrbaycan redaksиyasыnыn Baш redaktorluьu vяzиfяsиnи tяk-
lиf etdи. “Qurtuluш” radиosunun aчыlышы (“Azяrbaycan” reda-
ksиyasынын–N.Y.) martыn 5-nя- Stalиnиn юlцm gцnцnя tяsadцf
etdи. Bax hяmиn vaxtdan facияlи юlцmцnя qяdяr Abo bu
redaksиyaya rяhbяrlиk etdи. Eynи zamanda mяnиm zяmanя-
tиmlя, bиzиm “Amerиka Ordusunun SSRИ-nи Юyrяnmя Иnstи-
tutu” (onda o Reчensburqda иdи) onu 1954-cц иldя Аmerиka
zabиtlяrи цчцn Azяrbaycanыn mяdяnиyyяtи vя tarиxи haqqыn-
da mцhazиrя oxumaqла баьлы dяvяt etmишdи. Mцhazиrя чox
бюйцк uьurla keчdи. Hяmиn vaxtdan bиz Abo иlя demяk olar
kи, hяr hяftя Mцnhendя- Шvabиnqdя qafqazlыlarыn tez-tez
toplaшdыьы Fetlиш-platsdakы kafe-restoranda gюrцшцrdцk. Abo
щямин qatиlи dя мяhz buraya qonaq olaraq sonradan dяvяt
etmишdи.Еля бu azяrbaycanlы qatиlиn, guya Azяrbaycan legи-
onunun keчmиш legиonerиnиn Fяtяlиbяylиnи юldцr-mяk цчцn
“NKVD” tяrяfиndяn Almanиyaya gюndяrиlяn casus olduьu
bиlиndи.Мялум олду ки, O, Шяrqи Almanиyadan qaчqыn-mц-
hacиr adы иlя gюndяrиlиbmиш. Цmumи qaydaya gюrя almanlar
onu sиyasи yoxlamadan keчиrmяk цчцn Nцrnberqdяkи dцшяr-
gяyя gюndяrиblяr.
Yenи mцhacиr, azяrbaycanlы legиoner tez bиr заманда
keчmиш komandиrи Abo Fяtяlиbяylи иlя яlaqя йарадыр. Alma-
nиyanыn nцfuzlu daиrяlяrиndя bюyцk яlaqяlяrи olan Abo
operatиv olaraq Bavarиya hюkumяtиnя mцрacияt edиr vя onu
dцшяrgяdяn azadlыьa buraxdыrыр. O, hяtta ona Шvabиnqdя
hansыsa xцsusи maьaza aчmaqda да kюmяk edиr (gюrцnцr,
hяmиn шяxsи mяhz “NKVD” malиyyяlяшdиrиrmиш).
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
248
Юldцrцlяn иlи Abo mяnи azяrbaycanлыларын yerlяшdиyи
Nйу-Ulmdakы bюyцk bиr тянтяняли тядбиря dяvяt etmишdи. Bu
тядбирдя baш aшpaz mяhz onun sonrakы qatиlи иdи. Orada Abo
mяnи onunla tanыш etdи. Гейд едим ки,тaleyиmиz дя Abo иlя
mяnи hяm dя facияlи шяkиldя yaxыnlaшdыrыrdы.Беля ки, SSRИ
“NKVD”-sи hяlя Stalиnиn vaxtыnda hяr иkиmиzи юlцmя
mяhkum etmишdи.
Abonu 1954-cц иldя юldцrdцlяr, elя hяmиn иlи дя mяnи
юldцrmяk цчцn gюndяrиlяn bиr Шяrqи almanиyalы Amerиka
kяшfиyyatыna tяslиm olдu.
Mяn Abo иlя Ulm qяbиrstanlыьыnda vиdalaшdыm. Abo юz
vяtяnи Azяrbaycanы dяrиndяn sevиrdи. О, Qafqazыn ясил alovlu
vя иnamlы patrиotu иdи. Qafqazда ися bu gцn aьыr matяm
hadиsяlяrи баш верир. Ялбяття, оnlar kяnardan гызышдырылыр. Ла-
кин иnanыram kи,тезликля bиzиm Цmumqafqaz evиnя дя
qardaшлыг sцlhц gяlяcяk vя bu Fяtяlиbяylиyя гойулаъаг яn
yaxшы абидя olacaq (59).
Teymur Atяшlи
BИZ YENЯ GЯLЯCЯYИK
(Fяtяlиbяylиnиn яzиz ruhuna)
Azяrbaycan, mяnиm шanыm, шюhrяtиm,
Sяnsяn mяnиm bu dцnyada cяnnяtиm,
Varlыьыnla artacaqdыr cцrяtиm,
And ичиrиz sяnиn haqqы-sayыna
Torpaьыna gяlяcяyиz bиz yenя...
Gцndцzlяrи zцlmяt gecяyя dюnmцш,
Hяr evиnиn tцtяn ocaьы sюnmцш,
Yazыq anam qaralara bцrцnmцш,
Gюz yaшыnы sиlяcяyиz bиz yenя,
Torpaьыna gяlяcяyиz bиz yenя...
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
249
And ичяrиz цч rяhglи bayraьыna,
Шяhиd yatan mцqяddяs torpaьыna,
And ичяrиz юmrцn gяnclиk чaьыna,
Zяncиrиnи qыracaьыz bиz yenя,
Baba yurda gяlяcяyиz bиz yenя...
And ичяrиz sяnя mцqяddяs ana,
And ичяrиz шяhиd babam, ruhuna,
And ичяrиz haqsыz tokцlяn qana,
Hяr qыsasы аlacaьыz bиz yenя,
O yerlяrя gяlяcяyиz bиz yenя.
Leylam, sяn hяsrяtsяn can sиrdaшыna,
Ah nя fяalkяtlяr gяldи baшыna.
And ичяrиz sяnиn o gюz yaшыna.
Toy gцnцnц gюrяcяyиz bиz yenя,
Bu gцn-yarыn gяlяcяyиш bиz yenя...
Yolumuzu mиn bиr tufan kяssя dя,
Zяhяr saчan qorxunc rцzgar яssя dя,
Aшacaьыz daьlarы bиr nяfяsdя,
Чatmaq цчцn bюyцk, mцqяddяs gцnя,
O gцndя kи, gяlяcяyиz bиz yenя... (140)
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
250
ЯDЯBИYYAT SИYAHЫSЫ
Azяrbaycan dиlиndя
1. «Azяrbaycan», jurnalы, Ankara, 1954, N9(33).
2. «Azяrbaycan», jurnalыыы, Mцnhen, 1952, N1.
3. «Azяrbaycan», jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-7.
4. «Azяrbaycan», qяzet, Berlиn, 1943, N32(60).
5. «Azяrbaycan», qяzet, Berlиn, 1943, N46(74).
6. «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N10, s. 23-30.
7. «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N11, s.27-29.
8. «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N8, s. 3-10.
9. Azяrbaycan Demokrat Bиrlиyиnиn Azяrbaycan legиoner-
lяrиnя mцracияtи. Mцnhen, 1946-cы иl, Mяhяmmяd Kяn-
gяrlиnиn шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
10. Alpaut Я. Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи. «Mцcahиd» jurna-
lы, Иstanbul, 1961, N43-44.
11. Atamalыbяyov A. Чыxышыnыn mяtnи. «Azяrbaycan» qяze-
tи, Berlиn, 1949, N46(47).
12. Bayramov X. Яbdцrrяhman Dцdяngиnskи. «Meydan»
qяzetи, Bakы, 1993, N24(41).
13. Bцnyadov Z. Bяrdяlи Baharыn aчыq mяktubuna cavab.
«Oьuz elи» qяzetи, Bakы, 1992, N6.
14. Cahangиr Kazыmbяyиn чыxышыnыn mяtnи. «Azяrbaycan»
qяzetи, Berlиn, 1943-cц иl, N46(74), Ramиz Abutalыbo-
vun шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
15. Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq»
qяzetи, 2000, N61(1570).
16. Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq»
qяzetи, 2000, N65(1574).
17. Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq»
qяzetи, 2000, N64(1573).
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
251
18. Cяfяrlи M. Леэион ядябиййаты. Бакы, 2005-ъц ил
19. Яlиyev Я.Яlиncя yaddaшы. Naxчыvan, 1914-1992. Bakы,
1997.
20. Яlиyev C. Gиzlи mцшavиrя. «Ulduz» jurnalы, Bakы, 1988,
№8 (257)бб, s. 70-87.
21. Яkbяr И.Amerиkan Komиtяsиnиn vиtse-prezиdentи Robert
Kellя mяktub. Azadlыq Radиosundakы verиlишиnиn mяtnи.
Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиf-
dяdиr.
22. Яflan M. Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи. «Mцcahиd», Иstan-
bul, 1961, N43-44, s. 13-14.
23. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Aиlяsиnиn vя qohumlarыnыn
sцrgцnя gюndяrиlmяsи иlя baьlы sяnяdlяr. Abиd Гайыбо-
вун шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
24. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskиnиn Иngиltяrяnиn Baш Nazиrи
K. Etlиyя mяktubu. Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиn-
dяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
25. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Azяrbaycan xalqыnыn bю-
yцk oьlu. «Azяrbaycan» jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-7,
s. 6-7.
26. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Kreml hцrr dцnyanыn gюzц
юnцndя hцrrиyyяt яleyhиnя xalqlar konqresи чaьыrdы.
«Azяrbaycan» jurnalы, 1953, Mцnhen, N8, s. 26.
27. Fяtяlиbяylи Я. Sovet-Fиn hяrbи. «Azяrbaycan» jurnalы,
Mцnhen, 1953, N10, s. 13.
28. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Kommunиzm utopиyadыr.
«Azяrbaycan» jurnalы, Mцnhen, 1953, N11, s. 26.
29. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. General Bичeraxova aчыг
mяktub. «Sabah» qяzetи, Bakы, 15. 30. 05, 1992.
30. Fяtяlиbяylи Я. Mиllи Azяrbaycan Qurultayыndakы чыxышы.
И. Яkbяrиn «Azadlыq» Radиosundakы verиlишиndя sяslяn-
dиrиlиb. Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиndяn. Surяtи
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
252
mцяllиfdяdиr.
31. Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя M. Я. Rяsulzadяnиn
nиtqи. «Azяrbaycan» jurnalы, Ankara, 1954, N9(33), s.
11-14.
32. Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskиnиn C. Hacыbяylиyя gюndяr-
dиyи 18.08.1954 tarиxlи mяktub. Ramиz Abutalыbovun
шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
33. Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя «Azadlыq» Radиosu-
nun matяm xяbяrи. Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиn-
dяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.
34. Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя M. Я. Rяsulzadяnиn
чыxышыnыn mяtnи. A.Гайыбовун шяxsи arxиvиndяn. Surяtи
mцяllиfdяdиr.
35. Hafиz S. Яbo bяy kиmdиr? «Hиkmяt» qяzetи, Bakы, 1991,
N10.
36. Hafиz S. Maarиf Teymur. Яbdцrrяhman bяy Dцdяn-
gиnskи. «Mцbarиzя» qяzetи, Bakы, 1991, N 27(31).
37. Иlkиn Q. Nuru Paшa haqqыnda hяqиqяtlяr. «Gцnay» qя-
zetи, Bakы, 1995, N51.
38. Иbrahиmlи X. Mяnи danышdыrыn, цrяyиmи sиzя aчaram.
«Yenи Mцsavat» qяzetи, Bakы, 1993, N27.
39. Иbrahиmlи X. Azяrbaycan Sиyasи Mцhacиrяtи (1920-
1991). Bakы, Elm, 1996, s. 304.
40. Иsgяndяroьlu. Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndя Qafqasya
kюnцllцlяrи. «Qafqasya» jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-8,
s. 25-26.
41. Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndя alman bayraьы altыnda
olan gцrcцlяr. Tbиlиsи, 1994, s. 591 (Gцrcц dиlиndя).
42. «Kavkasya», jurnal, Mцnhen, 1952, N9.
43. «Kavkasya», jurnal, Mцnhen, 1952, N11-12.
44. Kяngяrlи M. Azяrbaycan Kцltцr Dяrnяyиnиn Ankarada
1954-cц иlиn dekabrыn 19-da, Я. Fяtяlиbяylиnиn matяmи
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
253
mцnasиbяtи иlя keчиrdиyи toplantыdakы nиtqиnиn mяtnи.
Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvи. Mяtnиn surяtи mцяl-
lиfdяdиr.
45. Qayыbov A. Xatиrяlяrиm. «Azяrbaycan Ordusu» qяzetи,
Bakы, 1993, N16.
46. Qasыmov M. Xarиcи dюvlяtlяr vя Azяrbaycan. Bakы, Qa-
nun, 1998, s. 356.
47. Qurban T. Яsиrlиkdя gюrцш. «Dalьa» qяzetи, Bakы, 25.
12.1990.
48. Rana. Onlar tцrklяrdиr. Bakы, Azяrnяшr, 1993, s.128.
49. «Sяrhяd», qяzet, Bakы, xцsusи buraxыlыш, dekabr, 2000-cи
иl, N2-3.
50. Sultanlы V. Azяrbaycan Mцhacиrяt яdяbиyyatы, Bakы,
Шиrvannяшr, 1998.
51. Yaqublu N. Mцsavat Partиyasыnыn tarиxи. Bakы, Ay-Ul-
duz, 1997, s. 327.
52. Yaqublu N. Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя. Bakы, Gяnc-
lиk, 1991, s. 308.
53. Yaqublu N. Aьrыlы юmцrlяr. Bakы, Yazычы, 1990, s. 272.
54. Yaqublu N. Hиtler onu tanыyыrdы. «Sяhяr» qяzetи, Bakы,
1992, N88(375).
55. Yaqublu N. Hиtlerlя цz-цzя. «Aydыnlыq» qяzetи, Bakы,
1991, N19(41).
56. Yaqublu N. Mayor Fяtяlиbяylи Dцdяngиnskи. «Azяr-
baycan» qяzetи, Bakы, 1992, N6(121).
57. Yaqublu N. Aзярбайъан леэионерляри. BДУ, 2002, s.307.
Rus dиlиndя:
58. Àâòîðõàíîâ À.Ñòàðàéñÿ ñíèñêàòü ñåáå ÷èñòîå èìÿ è
óâàæåíèå. Ãàçåòà, «Áàêèíñêèé ðàáî÷èé», Áàêó, 1993,
N42(22552).
59. Àâòîðõàíîâ À. Ìîé äðóã Ôàòàëèáåéëè, êàêèì åãî
çíàë? Æóðíàë «Âîñòî÷íûé åêñïðåññ», Ìîñêâà, 1994,
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
254
N1(2), ñ. 2-4.
60. Àòàáåê Øàìèë. Ôàòàëèáåéëè âî âðåìÿ 2-é ìèðîâîé
âîéíû. Æóðíàë «Àçåðáàéäæàí», Ìþíõåí, 1952, N2, ñ.
61-62.
61. Àáóòàëûáîâ Ð. Ñâîè ñðåäè ÷óæèõ, ÷óæèå ñðåäè ñâîèõ,
Ìîñêâà, 2007, 40 ñ.
62. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1952, N4.
63. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1952, N3.
64. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1953, N10.
65. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1951, N1.
66. Áåðëèíñêàÿ (Ïîòñäàìñêàÿ) Êîíôåðåíöèÿ ðóêîâîäèòå-
ëåé òðåõ ñîþçíûõ äåðæàâ - ÑÑÑÐ, ÑØÀ è Âåëèêî
Áðèòàíèè (17 èþëü-2 àâãóñò 1945 ã.). Ìîñêâà, Ïîëèòè-
÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, 1984.
67. Áîðèñîâ À. Håçàáûâàåìûå äîãîâîðåííîñòè (ê 40-
ëåòèþ ßëòèíñêîé è Ïîòñäàìñêîé êîíôåðåíöèé),
Ìîñêâà, Çíàíèå, 1985, 64 ñ.
68. Â äèàïàçîíå ñîâðåìåííîñòè. Ìîñêâà, Èñêóññòâî, 1985,
332 ñ.
69. Ãàëêèí À.À.Ãåðìàíñêèé ôàøèçè. Ìîñêâà, Hàóêà, 1989,
370 ñ.
70. Ãóñåéíáåéëè À. Ýìèãðàíòû, Áàêó, 1994 ã.
71. Ãîñóäàðñòâåííûé Àðõèâ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè
(ÃÀÐÔ). Ôîíä 5796 (Þãî-âîñòî÷íîå îòäåëåíèå
Îáúåäèíåíèÿ ðóññêèõ âîèíñêèõ ñîþçîâ, 1939-1945 ãã).
Îïèñü 1, äåëî 21, ôîíä 5761 (Îáùåêàçà÷üå Îáúåäè-íå-
íèÿ â Ãåðìàíñêîé èìïåðèè, 1939-1945 ãã). Îïèñü 1,
äåëî 9, 10, 12, 13,14, 16, ôîíä 5853 (À. À. ôîíä Ëàì-
ïå, 1920-1945 ãã). Îïèñü 1, äåëî 70.
72. Äóãàñ È.À., ×åðîí Ô.ß.Âû÷åðêíóòûå èç ïàìÿòè: ñî-
âåòñêèå âîåííîïëåííûå ìåæäó Ãèòëåðîì è Ñòàëèíûì.
Ïàðèæ, Èììà-Ïðåñ, 1994, 433 ñ.
73. Äðîáÿçêî Ñ.È. Âòîðàÿ Ìèðîâàÿ âîéíà 1939-1945.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
255
Ðóññêàÿ îñâîáîäèòåëüíàÿ àðìèÿ. Ìîñêâà, ÀÑÒ, 1998,
45 ñ.
74. Äðîáÿçêî Ñ.È. Âòîðàÿ Ìèðîâàÿ âîéíà 1939-1945. Âîñ-
òî÷íûå ëåãèîíû è êàçà÷üè ÷àñòè â Âåðìàõòå. Ìîñêâà,
ÀÑÒ, 1999, 46 ñ.
75. Èñàçàäå H. Àäþäàíò åãî ïðåâîñõîäèòåëüñòâà. Ãàçåòà
«Çåðêàëî», Áàêó, 1996, N25.
76. Èñòîðèÿ ÑÑÑÐ. Ìîñêâà, Âûñøàÿ Øêîëà, 1985, ñ. 435.
77. «Èçâåñòèÿ», ãàçåòà, Ìîñêâà, 23. 2. 1941.
78. Êåðøîó ß. Ãèòëåð. Ðîñòîâ - íà Äîíó. Ôåíèêñ, 1997,
314 ñ.
79. Êðàñíàÿ êíèãà Â×Ê. Ò. 1, Ìîñêâà, èçä. Ïîëèòè÷åñêàÿ
ëèòåðàòóðà, 1990, 415 ñ.
80. Êðàñíàÿ êíèãà Â×Ê. Ò. 1, Ìîñêâà, èçä. Ïîëèòè÷åñêàÿ
ëèòåðàòóðà, 1990, 420 ñ.
81. Ëåòîïèñü Âíåøíåé Ïîëèòèêè ÑÑÑÐ 1917-1978 ã.
Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, 1978, 367 ñ.
82. Ìåòëäèñîí Äåâèä. Èíîñòðàííûå ëåãèîíû íà ñëóæáå ó
òðåòüåãî Ðåéõà. ÑØÀ, 1987.
83. Ìåæäóíàðîäíûå àêòû è ïðàâàõ ÷åëîâåêà. Ìîñêâà,
Hîðìà-Èíôðà, 1998.
84. Ìèõàéëîâ Â., Håîòâðîòèìîå âîçìåçäèå. Ìîñêâà, 1973,
349 ñ.
85. «Ìîñêîâñêèå Hîâîñòè», ãàçåòà, Ìîñêâà, 1990, N41.
86. Ìîñêîâñêàÿ Êîíôåðåíöèÿ Ìèíèñòðîâ Èíîñòðàííûõ
äåë ÑÑÑÐ, ÑØÀ è Âåëèêî Áðèòàíèè (19-30 îêòÿáð,
1943 ãã). Ò. 1, Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ Ëèòåðàòóðà,
1984.
87. Ìëå÷èí Ë. Âëàñîâ è âëàñîâöû. Æóðíàë «Hîâîå
âðåìÿ», Ìîñêâà, 1990, N43, ñ. 36-40.
88. Hàðîäíûé ïîäâèã â áèòâå çà Êàâêàç. Ñáîðíèê ñòàòåé,
Ìîñêâà, Hàóêà, 1981, 408 ñ.
89. Hèêîëàåâ Ñ. ×òî êðîåòñÿ çà «ôîðìóëîé ñàìîîïðàâ-
äàíèÿ». Ãàçåòà «Ãîëîñ Ðîäèíû», Ìîñêâà, 1970, N8.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
256
90. Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.1. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ
Ëèòåðàòóðà, 1987, 688 ñ.
91. Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.2. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ
Ëèòåðàòóðà, 1988, 672 ñ.
92. Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.3. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ
Ëèòåðàòóðà, 1987, 303 ñ.
93. Îãèí Ï. Êîìàíäèð ïåðåäîâîãî äèâèçèè. Ãàçåòà,
Ïðàâäà, 1940, N237.
94. Îäæàãîâà ß. Hè÷òî íå çàáûòî, íèêòî íå çàáûò. «Hå-
äåëÿ», ãàçåòà, Áàêó, 19.11.1999.
95. Ïåðåïèñêà Ïðåäñåäàòåëüÿ Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ ÑÑÑÐ ñ
ïðåçèäåíòàìè ÑØÀ è Ïðåìåð ìèíèñòðàìè Âåëèêî
Áðèòàíèè âî âðåìÿ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû
1941-1945 ãã. Ïåðåïèñêà ñ Ó. ×åð÷èëëåì è Ê. Ýòòëè.
Ò.1, Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ Ëèòåðàòóðà, 1989.
96. Ðàôèåâ Á. Äåâÿòü êàçíåííûõ. «Çåðêàëî», ãàçåòà, Áàêó,
1996, N49.
97. Ðàéõ Â. Ïñèõîëîãèÿ ìàññ è ôàøèçìà. Ñàíêò-Ïåòåð-
áóðã, 1997, 91 ñ.
98. Ðàôàèë H. Ïðîôåññèÿ ïðåäàòåëü. «Áàêèíñêèé ðàáî-
÷èé», ãàçåòà, Áàêó, 1981, N250(19278).
99. Ðàñû è íàðîäû. Åæåãîäíèê, Ìîñêâà, 1978, N8.
100. Ðóãå Â. Êàê Ãèòëåð ïðèø¸ë ê âëàñòè. Ìîñêâà, Ìûñëü,
1985, 320 ñ.
101. Ðèááåíòðîï È. Ô. Ìåìóàðû íàöèñòñêîãî äèïëîìàòà.
Ìîñêâà, Ìûñëü, 1998, 448 ñ.
102. Ðîññèéñêèé öåíòð õðàíåíèÿ è èçó÷åíèÿ äîêóìåíòîâ
íîâåéøåé èñòîðèè (ÐÖÕÈÄHÈ). Ôîíä 69 (Öåíòðàëü-
íûé øòàá ïàðòèçàíñêîãî äâèæåíèÿ (ÖÅÏÄ), 1942-
1944 ãã.). Îïèñü 1, äåëî: 740, 742, 746-750, 826, 849,
850, 853, 862, 909, 910, 912-914, 925, 945, 946, 984,
986, 1026, 1029, 1031, 1045-1049, 1076.
103. Ñîâåòñêèé Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü. Ìîñêâà, Ñî-
âåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ, 1980, 450 ñ.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
257
104. Ñóâîðîâ Â. Ëåäîêîë. Ìîñêâà, 2000, 432 ñ.
105. Ñóâîðîâ Â. Äåíü. Ìîñêâà, ÀÑÒ, 2000, 426 ñ.
106. Ñîëæåíèöûí À. Àðõèïåëàã ÃÓËÀÃ. Ò. 6, Ìîñêâà,
Ìûêîì HÂ, 1997, 574 ñ.
107. Ñîëæåíèöûí À. Àðõèïåëàã ÃÓËÀÃ. Ò. 7, Ìîñêâà,
Ìûêîì HÂ, 1991, 525 ñ.
108. «Ñèãíàë», ãàçåòà, Áåðëèí, 1944, N12.
109. Òåïëþêîâ Ñ. Ïî òó ñòîðîíó ôðîíòà. Ìîñêîâñêèå
Hîâîñòè. Ìîñêâà, 1990, N19.
110. Òîêàðåâ Ê. Ïðèãîâîð. «Êîìñîìîëüñêàÿ Ïðàâäà»,
ãàçåòà, 03. 03. 1988.
111. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïñèõîëîãè÷åñêàÿ âîéíà
ïðîòèâ ÑÑÑÐ. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, 1952,
Ìþíõåí, N4, ñ. 22.
112. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïðîâàë Ñîâåòñêîé
àãðåññèè â Êîðåå. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, 1952,
Ìþíõåí, N3, ñ. 3.
113. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ìîæåò ëè êîììóíèçì
îáåñïå÷èòü æèçíü íàðîäàì? «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë,
1952, Ìþíõåí, N4, ñ. 24.
114. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 05.12.1947. Èç ëè÷íîãî àðõèâà
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
115. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 29. 10. 1950. Èç ëè÷íîãî àðõè-
âà Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
116. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Òåêñò ïåðåäà÷è íà Ðà-
äèî «Ñâîáîäà» 1953 ã. Hîìåð ïåðåäà÷è: Á-2931. Èç
ëè÷íîãî àðõèâà Àáèäà Ãàèáîâà. Êîïèÿ äîêóìåíòà ó
àâòîðà.
117. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïîñëåäíèå íîâîñòè, Ðà-
äèî «Ñâîáîäà», ðåä. Àçåðáàéäæàí. 29 èþí, áþëëåòåí
N109. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Àáèäà Ãàèáîâà. Êîïèÿ äî-
êóìåíòà ó àâòîðà.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
258
118. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Î åäèíîé àíòèáîëåø-
âèéñêîè ôðîíòå. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí,
1952, N2, ñ. 6.
119. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. 27. 03. 1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
120. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 19.04.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
121. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 17.05.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
122. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 11.05.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
123. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
124. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
125. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ïðåìåð ìè-
íèñòðó Ê. Ýòòëó. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ð. Àáóòàëûáîâà.
Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.
126. Õîôôìàí É. Èñòîðèÿ âëàñîâñêîé àðìèè. Ïàðèæ,
Èìêà-Ïðåññ, 1990, 382 ñ.
127. ×åðíàÿ Ë. Êîðè÷íåâûå äèêòàòîðû. Ðîñòîâ íà Äîíó.
Ôåíèêñ, 1999.
128. Öåíòð õðàíåíèÿ èñòîðèêî äîêóìåíòàëüíûõ êîëëåêöèé
(ÖÈÄÊ). Ôîíä 1303 (Âîåííûå è âîåííî-ñòðîèòåëüíûå
ó÷ðåæäåíèÿ Ãåðìàíèè, 1942-1944 ãã.). Îïèñü 3, äåëà:
51, 54, 58. Îïèñü 4, äåëî 10.
128.à. Öåíòðàëüíûé àðõèâ Ìèíèñòåðñòâà Îáîðîíû Ðîñ-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
259
ñèéñêîé Ôåäåðàöèè (ÖÀÌÎ ÐÔ). Ôîíä 32 (Ãëàâíîå
ïîëèòè÷åñêîå óïðàâëåíèå Êðàñíîé Àðìèè, 1941-1945
ãã.). Îïèñü 795436. Äåëî 1, îïèñü 11306. Äåëà: 98,
230, 231. Îïèñü 176495. Äåëî 378. Ôîíä 303 (Ïîëå-
âîå óïðàâëåíèå 2-é ãâàðäèéñêîé àðìèè. Îïèñü 4007,
äåëî 21. Ôîíä 361 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 13-é àðìèè,
1941-1945 ãã.). Îïèñü 6079. Äåëî 209. Ôîíä 388 (Ïî-
ëåâîå óïðàâëåíèå 33-é àðìèè, 1941-1945 ãã.). Îïèñü
8712. Äåëî 1114. Îïèñü 8714. Äåëî 134. Ôîíä 407
(Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 51-é àðìèè, 1941-1945 ãã.).
Îïèñü 9839. Äåëî 39. Ôîíä 422 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå
65-é àðìèè, 1941-1945 ãã.). Îïèñü 10510. Äåëî 118.
Ôîíä 426 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 69-é àðìèè, 1942-
1945 ãã.). Îïèñü 10765, äåëî 13.
129. Øòðèê-Øòðèêôåëüäò. Ïðîòèâ Ñòàëèíà è Ãèòëåðà,
(Ãå-íåðàë Âëàñîâ è Ðóññêîå Îñâîáîäèòåëüíîå Äâè-
æåíèå). Ìîñêâà, Ïîñåâ, 1993, 447 ñ.
Xarиcи яdяbиyyat
130. Ali Nussein. Wer hat den Mord bestellt? Abendzeitunq,
Munhen, 1954, N282.
131. Adolf Nitler. Kavgani. Istanbul, Toker yayinlari, 1989, s.
727.
132. Burhan Oguz. Цuzyillar boyunca Alman Gercegi ve
Turkler. Istanbul, 1983.
133. Cengiz Ozakinci. Irtica 1945-1999. Istanbul, 1999, s. 319.
134. Der Stern. Munhen, 1954, N51.
135. Noffmann L. Die Kaukasien 1942-1943: Das deutsche
Neer and die Ostrolker der Sowyetunion. Freiburg: Rom-
bach, 1991, 530 s.
136. Noffmann L. Die Ostlegionen 1941-1943: Turkotataren,
Kaukasier und Wolgafinen im deutschen Neer. Freiburg:
Rombach, 1976, 197 s.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
260
137. Muhlen Patrik fon Zur. Camali Xac ile Qizil ulduz ara-
sinda. Ankara, 1984, s. 264.
138. Nehmet S. Azerbaycanli Kurmay minbaшы. Turk yolu, Is-
tanbul, 1955, N7.
139. OUICK. Munchen, 1954, N50.
140. «Tцrk Yolu», jurnal, Иstanbul, 1955, N7.
141. Tяkиnяr S. Я. Fяtяlиbяylиnиn xatиrяsиnя hяsr olunmuш чы-
xышы. R. Abutalыbovun шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиf-
dяdиr.
ЯЛАВЯЛЯР:
ФОТОЛАР, СЯНЯДЛЯР
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
Н
Н
Я
Я
С
С
И
И
М
М
А
А
Н
Н
Й
Й
А
А
Г
Г
У
У
Б
Б
Л
Л
У
У
(
(
Н
Н
я
я
с
с
и
и
м
м
а
а
н
н
Г
Г
а
а
р
р
а
а
О
О
ь
ь
л
л
у
у
Й
Й
а
а
г
г
у
у
б
б
л
л
у
у
)
)
Я
Я
b
b
d
d
ü
ü
r
r
r
r
я
я
h
h
m
m
a
a
n
n
F
F
я
я
t
t
я
я
l
l
i
i
b
b
я
я
y
y
l
l
i
i
-
-
D
D
ü
ü
d
d
я
я
n
n
g
g
i
i
n
n
s
s
k
k
i
i
Дизайнер вя тяртибатчы:
Сянан Эцлялийев
Корректор:
Ирадя Гулийева
Йыьыъы:
Нязакят Мурадова
Сайы: 500 (təkrar nəşr)
Qeydlər
Document Outline - НЯСИМАН ЙАГУБЛУ
- ЯBDЦRRЯHMAN
- FЯTЯLИBЯYLИ-DЦDЯNGИNSKИ
- (Azяrbaycan legionunun komandири,
- “Azadlыq” radiosu “Azяrbaycan”
- redaksiyasыnыn Baш redaktoru)
- Й 15 Нясиман Йагублу. Яbdürrяhman Fяtяlibяyli-Düdяnginski
- Яbdürrяhman
- Fяtяlibяyli-Düdяnginski
Dostları ilə paylaş: |