Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын



Yüklə 1,4 Mb.
səhifə21/54
tarix14.12.2023
ölçüsü1,4 Mb.
#179131
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   54
min Abid hmdov Azrbaycan turklrinin

İKİNCİ PARÇA


ƏŞİRƏT DÖVRÜ İLƏ DƏRƏBƏGLİK DÖVRÜ ARASINDAKI KEÇİD ZAMANI


Qafqas və Azərbaycanın ərəblər tərəfindən istilası
Daha çox tarixlə əlaqədar edəcək bu mövzu haqqında biz burada qayət qısa məlumat verəcəjiz: Ərəbistan çöllərini qapsa­yan islamiyyət, xəlifə Ömər zamanında qonşu dövlətlərə də tə­cavüzə keçdi. Daxilən dərəbəglik sisteminin doğurduğu anarşi yüzündən xaricən də şimaldən axan Xəzər türklərinin mütəmadi axınları ilə bərbad bir hala gələn İranın Sasanilər dövləti bu təcavüz sayəsində ortadan qalxdı; ərəb orduları Azərbaycan və Qafqasə girdi. Hicri 22 tarixindən sonra məmləkətimiz ərəb isti­lası altında bulunmuşdur. O vaxta qədər “Albaniya” adilə yad edilən bizim şərq-cənubi Qafqaz qitəsi “Aran” adını aldı. “Aran” adına müsəlman sikkələrində ancaq 708-709 tarixlərindən etiba­rən təsadüf edilməkdədir ki, bu də ərəb xəlifəsi Birinci Vəlid (705-715) zamanı deməkdir1.
Qafqas şimalən Dərbəndə qədər ərəblərin işğalı altında bulu­nuyordu; burada onların qüvvətli orduları hakimdi. Artıq yuxa­rı­da zikr edilən tarixdən sonra məmləkətimiz Ərəbistanın bir vila­yəti ədd ediliyordu və bütün idari işlər Bağdad hökuməti tərə­fin­dən vali mənsəbində nəsəb olunan bir məmur mədəvi edilmişdi. Bu məmurlar vasitəsi ilədir ki, məhəlli işçi əhalinin istehsalatı, ipəgi, duzu, yunu və sairəsi əlindən alınaraq böyük miqdarda vergi şəklində mərkəzə göndəriliyordu. Mərkəzin Azərbaycan və Qafqazlılara tətbiq etdigi siyasət sayəsində islam dini əhalimiz arasındə VII əsrin ikinci yarısı və VIII əsrin başlarındə özünə qəti bir mövqe qazandı.
Quran” ədədbiyyatının ədəbiyyatımız üzərində
təsirə başlaması
Yuxarıda da söylənildigi vəchlə islamiyyət xalqının bütün sinifləri tərəfindən birdən qəbul edilməmişdir. Bartoldun verdiyi izahat kibi, əvvəlcə “Müstəqər” (оседлый) zümrələr içində yayıl­mışdır. Bir yerdə uzun müddət yaşamayıb da oraya-buraya qonub köçən köçəbə qism arasındə müsəlmanlıq daha sonralar yerləşə bilmişdir.
Bu nöqteyi-nəzərdən deyilə bilir ki, islam dini öncə kənd və qəsəbə əhalisi tərəfindən qəbul edilmiş və bundan sonra kənd və qəsəbələr islam kulturasını tərvic edən birər islami mənbə və mərkəz olmuşdur.
Köçəbəliyi buraxıb da dərəbəglik həyatına girən kənd və qəsəbə əhalisi yavaş-yavaş köçəbəlik ruhunda olan ictimai tələqqilərini tərk etməgə qoyuldu. Topraq işləməgə və bu surətlə tifili (паразительный) yaşamaqdan uzaqlaşmağa başladı. İbtidai bir şəkildə iqtisadi və təsərrüfi əsaslara istinad edən yeni bir həyata girməklə bərabər kənd və qəsəbə əhalisi, fikriyyat cəhətin­dən əski psixolojilərinə tamamilə zidd bir sahəyə tökülüyordu.
Daima at belində çapoulcılığa, yəğmagərliyə alışan yeni cə­miyyətin xalqları o sərt və dürüşt çölli ruhlarını bəsləyən vu­rub-öldürmək ədəbiyyatı yerində “Quranın müsəkkən” (pareporigue) ədəbiyyatı qaim oluyordu.
Xilafət mərkəzi olan Bağdad mədəniyyəti də hər cəhətdən yeni dinin istilası altına girən məmləkətlərin əhalisi üzərinə yük­ləniyordu; xalqın bütün mənəviyyatı Bağdada bağlanıyordı. O bi­ri tərəfdən də toprağa yerləşən əhali arasında islami şəkildə tədris üsuluna istinad edən müxtəlif dərəcəli təhsil müəssisələri, zaviyə­lər, məscidlər yapılaraq “Quran ədəbiyyatı”nın birər orqanı halına salınıyordı. Bu kibi təşkilatlar sayəsində xalq qərun və səta tələq­qilərilə qarışıq bir haldə olan ərəb zövqi, ərəb kainatı görüş tərzi aşılanıyordı.
Bu vaxta qədər köçəbəlik səciyyəsini daşıyan həmasət das­tanları yerinə, əhali yavaş-yavaş Quranın surələrini anlamadığı təqdirdə dinləməgə alışdırılıyordı. Bir tərəfdən saf türkcə ilə xalq və çadır ədəbiyyatları ilərlərkən1, o biri tərəfdən də Quran ədəbiy­yatı bütün şöbələri ilə bərabər inkişaf ediyordı. İlk dövrlərdə heç şübhəsiz köçəbəlik tələqqi və ənənələri daha çox faiz dutuyordu. İslami ünsürlər ictimai bəniyyədd xəfif və az bir mövqeyə ma­likdi.
Bu islami hərəkət xalq siniflərinə yeni-yeni tələqqilər ver­məklə bərabər, ümumi məxiləfə yaşayan ənənələr ilə bərabər ədə­bi mövzuları də islamlaşdırıyordı. Əlimizdəki Qorqud mənqə­bə­ləri “Oğuznamə”nin az-çox islamlaşmış bir qismidir.
Bütün mövzuları Qafqas və Azərbaycan torpaqlarında vücu­də gələn vaqeələrə aid olan və ədəbiyyatımızın ilk dövrlərini aydınlatmaq üçün mühüm bir material təşkil edən Qorqud kitabı tamamilə bu dövrün ümumi xarakterlərini ehtiva etdigindən, onu bu qismdə tədqiq etmək icab etdi. Müsəlmanlıqdan əvvəlki etiqad və etiyadların izlərini daşıyan “Oğuznamə”* ərəb dininin tutun­masını mütəaqib qüvvətli bir surətdə inkişaf eyləyən Quran ədə­biyyatının təsiri altında yerini İslami bir şəkildə doğan başqa xalq mübdələrini tərk edərək meydandan qalxmışdır: qismən də islami bir şəkil alaraq uzun müddət yaşamışdır.
Oğuz mənqəbələrinin ədəbiyyatımızdan qalxması, islamiy­yətin başlanğıclarında olmamışdır. Bunlar müsəlmanlığın intişa­rından sonra da çox zamanlar qüvvətlə yaşamışdır. Azərbaycan və Qafqas türkləri içində on səkkizinci əsrə qədər davam etdigini bizə bir çox vəsiqə göstəriyor. Əski azərbaycanlı müəlliflərindən Əbdülhəq ibn Süleyman oğuznamə mənqəbələrinin moğolların məmləkətimizi istilasına qədər yaşadığını qeyd ediyor.
Türkiyənin kitabiyyat müəlliflərindən Bursalı Məhməd Tahir məxəz göstərmədən oğuznamənin XVI əsrə qədər əhalimiz arasında yaşadığını bu sətirlərlə göstəriyor: “Türk qövminə mən­sub iqdam haqqında yazılan milli tarixlərin ən dəgərlisi əldə bu­lu­nan bəzi imarələrə nəzərən oğuznamə olmaq lazım gəlir. Bu tarixi-kəbir hicrətin bin tarixinə qədər Azərbaycan tərəfində möv­cud olduğu bəzi vəsaiqlə müsbət isə də bugünkü gündə əlimizdə mövcud degildir1. Məhəmməd Tahirin ümumi rəvayətlərin təsiri altında qalaraq tarix adilə göstərdigi oğuz mənqəbələrinin yaşa­dığı tarix, hicrətin bin tarixini də təcavir etmişdir. Yəni hicri X (miladi XVI) əsrdən sonra da onlar Azərbaycan və Qafqas əhalisi arasında yaşamışdır.
Oğuz mənqəbələrinin XVII əsrin ilk yarısında böylə əhali­mizcə ağızdan-ağıza dolaşmaqla məlum olduğu haqqında vəsiqə­yə malikdir. Kitabımızın başlanğıc qismində söylədigimiz kibi 1638-də Dərbəndə gələn alman səyyahı Aleari ilə 1722 tarixində yenə eyni şəhəri ziyarət edən Qantəmir oğuz mənqəbələrinin o tarixdə yaşamaqda olduqları haqqında məlumat veriyorlar. Bu su­rətlə son zamanlara qədər indiki nağıllar kibi – əhalimiz arasında yaşayan oğuz mənqəbələri müxtəlif səbəblərlə bilxassə xalqın uc­qar kəndlərdə yaşayan təbəqələri içində böylə qüvvətli bir su­rətdə inkişaf edən quran ədəbiyyatının təsiri altında yerini islami bir şə­kil­də olan xalq mübdəələrinə tərk edərək əski simasilə mey­dan­dan qalxmışdır və qismən də islami bir şəkildə xalq arasındə ya­şamışdır ki, bu şəkildən bizə qalan məşhur Qorqud hekayələridir.

Kitabi-Dədə Qorqud əla-lisan taifeyi-oğuzan”


Bundan yüz yıl əvvəl Avropada, otuz yıl əvvəl Rusiyada ge­niş bir surətdə elmi maraq oyandıran bu kitab haqqında son za­manlarda Türkiyədə də tək-tük tədqiqlər yapıldığı halda Qafqas mətbuatında heç də bir diqqət cəlb etməmişdir. Berlin Kral kitab­xanasından fotoqrafı alınaraq İstanbulda Kilisli müəllim Rifət tərəfindən təb edilən kitabın mətni bir çox yanlışlıqlara havidir. Müəllim Rifət istinsax əsasında mənasını anlayamadığı kəlmə ifa­dələrin yanında yapdığı təshihlərin bir çoxu doğru degildir. Çün­ki Qorqud kitabının dili bizim Qafqas və azərbaycanlıların qonuşduğu şərqi oğuz ləhcəsi olduğundan bizim indi belə qol­landığımız bir çox kəlmələri ifadələri Müəllim Rifət bilmədigi üçün bunları yanlış olduğu halda Osmanlı türkcəsinə görə təshih etmişdir. Məsəl üçün bir qaçını göstərəlim:
38-ci səhifədə böylə bir cümlə var: “bir gün olə (........) dü­şəm öləm, yerimdə yurdumdə kimsənə salmıyə”. Bundə “düşəm, öləm” kəlmələrini (...........) şəklində təshih ediyor; halbuki bizim ləhcəmizdə düşim-öl”üm (....................) tərzində qollanılır.
65-ci səhifədə”dəki sənin yüzinə mən gülmərəm” cümlə­sin­dəki “yüzünə” kəlməsini “yurdunə” şəklində tamamilə səhv ola­raq təshih edilir; halbuki bu ifadə indi belə bizim ləhcəmizdə vardır. “Şillə” (sillə) kəlməsini də anlamıyan müəllif (qətiyyən yanlış) işarətilə göstərmişdir.
Halbuki “mərə noldunuz, didi, bir şillə birinə, bir şillə birinə urdı” (səhifə 143) cümləsinin özü də göstəriyor ki, “şillə kəlməsi bizim ləhcəmizin hazırda belə yaşayan kəlmələrindəndir.
Qorqud kitabının Drezdendəki yazma nüsxəsini bilizzat gö­zi­lə görən və tədqiq edən Bartold mətndə kitabın adı “Kitabi-Dədəm Qorqud əla-lisan taifey-i oğuzan” olduğunu söyliyor1. Müəllim Rifət isə “Dədəm”dəki zəmir ədatı “m”-i atmış “tayfə” kəlməsini də Osmanlı ağzına görə “taefe” yazmışdır.
Kitabımızın biblioqrafi qismində yad etdigimiz Qorquda aid bütün mənbələr Bartoldun ilk məqaləsindəki qısa sətirlər müstəs­na olmaq şərtilə Qorqud kitabının dil və ədəbiyyat tarixi nöqteyi-nəzərindən əhəmiyyət və qiymətini təhlil edəcək ümumi mahiy­yətdə degil; biz burada bütün bu tədqiqləri gözdə tutaraq Azər­baycan və Qafqaz türkləri ədəbiyyatının ən qiymətli vəsiqələrin­dən olan Qorqud kitabını ümumi bir təhlilə məruz buraxacağız.



Yüklə 1,4 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   17   18   19   20   21   22   23   24   ...   54




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin