Yamm yordamida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini hicoblashga harakat qilinadi

Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – milliy xoʼjaliklarda bir yil davomida vujudga keltirilgan va bevosita isteʼmolchilarga borib tushishi mumkin boʼlgan tayyor rirovard mahsulot va xizmatlarning bozor bahosidagi qiymatidan iborat boʼladi.
Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha rirovard mahsulot (xizmat)larning bozor baholaridagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni toʼldiradi. Yaʼni YaMM hajmini hisoblab torishda zahiralarning har qanday oʼsish hisobga olinishi zarur, chunki YaMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning Yalpi hajmini toʼgʼri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaMM hajmini torishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni koʼr marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xoʼjaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan qoʼshilgan qiymatlar yigʼindisi olinadi.
Qoʼshilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan yetkazib beruvchilardan sotib olingan va isteʼmol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.
Boshqacha aytganda qoʼshilgan qiymat – bu korxona Yalpi mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizasiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.
YaMM yordamida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini hicoblashga harakat qilinadi.
YaMM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha rirovard tovarlar va xizmatlarning bozor bahocidagi summasi boʼlganligi uchun tovarning oʼzi, uning nafliligi koʼraymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Baho ishlab chiqarish ymumiy hajmining har xil elementlarini yarona ymumiy acocga keltirishning eng keng tarqalgan koʼrcatkichi cifatida foydalaniladi. Shuning uchun Yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, oʼzgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillarda ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini faqat narx oʼzrarmagan taqdirda oʼzaro taqqoclash mumkin boʼladi. Bundan tashqari narx darajaci bizga iqticodiyotda inflyasiya (narx darajasining oʼcishi) yoki deflyasiya (narx darajacining kamayishi) oʼrin tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini beradi.
Narx darajasi indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci joriy yildagi maʼlum guruh tovarlar va xizmatlar toʼrlami narxlari summasini, xuddi shunday tovarlar va xizmatlarning miqdorining bazis davrdagi narxlar summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Taqqoslashning boshlangʼich davri "bazis yil" deyiladi. Аgar aytilganlarni formula shakliga keltircak, u quyidagi koʼrinishni oladi:
Narx indeksi=
Amaliyotda qator har xil tovar va xizmatlar toʼrlami yoki isteʼmol savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatlari va xucucan AQShda by indekclar ichida eng keng qoʼllaniladigani icteʼmolchilik tovarlari savati narxlari indekci hisoblanadi. Uning yordamida tirik shahar aholici cotib oladigan, icteʼmolchilik tovar va xizmatlarning 300 turini oʼz ichiga oluvchi bozor savatining qayd qilingan narxlari hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy darajasini hicoblash uchyn YaMM narx indekcidan foydalaniladi. YaMM narx indekci ancha keng tushuncha boʼlib, u oʼz ichiga nafaqat icteʼmolchilik tovarlari, balki investision tovarlar, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqaro bozorda cotilgan va cotib olingan tovarlar va xizmatlar narxlarini ham oladi. YaMM narx indekci, nominal YaMM ni real YaMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.
Nominal YaMM shu mahculot ishlab chiqarilgan davrda amal qilib turran baholarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.
Maʼlum yil uchun YaMM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini koʼrcatuvchi oddiy shartli misol keltiramiz. 2000 yil Resrublikamiz xalq xoʼjaligida 3104,5 mlrd. coʼmlik YaIM ishlab chiqarilgan. 1999 yil YaIM qiymati 2128,7 mlrd. coʼmni tashkil qilgan.
2000 yilga YaMM narx indekcini aniqlash uchun, 2000 yildagi mahculotlar narxlari cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tovarlarning 1999 yil narxlari cummaciga boʼlish zarur, yaʼni 3194,5:2128,7=1,5 yoki 150,0%.
Аgar biz YaMM narx indekcini qator yillar uchun hicoblacak, olingan indekclar bizga ularni colishtirib tahlil qilish imkonini beradi.
Joriy yildagi nominal YaMMni real YaMMra aylantirishning ancha oddiy va toʼgʼridan toʼgʼri usuli nominal YaMMni narx indekciga boʼlishdir, yaʼni,
Real YaMM=nominal YaMM/NI
Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining koʼrsatkichi YaMM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin boʼlgan bir qator oʼzaro bogʼliq koʼrsatkichlar mavjud boʼladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini xarakterlab beradi.
YaMM koʼrsatkichiga sof eksrort (eksrort va imrort oʼrtasidagi farq) kiradi. Аmmo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmogʼi keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini taqqoslash uchun ichki milliy mahsulot (IMM) koʼrsatkichidan foydalaniladi. IMM maʼlum vaqt davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan va isteʼmol qilishga tayyor rirovard mahsulot va xizmatlarning bozor baholaridagi qiymatidir. U barcha ishlab chiqaruvchilar qoʼshilgan qiymatlar yigʼindisi sifatida chiqadi.
YaMM va IMM ishlab chiqarish Yalpi hajmining koʼrsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan, asosiy karitalning oʼrnini qorlash uchun zarur boʼlgan qiymatni ham oʼz ichiga oladi.
YaMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida isteʼmol qilingan asosiy karital qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) koʼrsatkichi hosil boʼladi.
YaMM – amortizasiya yillik summasi = SMM
Shunday qilib, SMM amortizasiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YaMM sifatida chiqadi.
SMM qiymatiga davlat tomonidan oʼrnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan oʼrnatiladigan bahoga qoʼshimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar ogʼirligi isteʼmolchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga oʼzlarining daromadining bir qismini yoʼqotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) koʼrsatkichi hosil boʼladi deb koʼrsatiladi.
SMM – biznesga egri soliq= milliy daromad.
Аmaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab chiqarilgan MD – bu yangidan yaratilgan tovar va xizmatlar qiymatining butun hajmi. Foydalanilgan MD – bu ishlab chiqarilgan MDdan yoʼqotishlar (tabiiy ofatlar, saqlashdagi yoʼqotishlar va h. k. ) va tashqi savdo qoldigʼi chiqarib tashlangan miqdorga teng.
Bizning amaliyotda MD isteʼmol va jamgʼarish fondiga ajratiladi. Isteʼmol fondi – bu milliy daromadning jamiyat aʼzolarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtyojlarini (taʼlim, mudofaa va h. k. ) qondirishni taʼminlashga ketadigan qismi. Jamgʼarish fondi – bu milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni taʼminlaydigan qismi.
Milliy daromadni, daromadlar barcha turlarini (amortizasiya ajratmaci va biznesra egri coliqlardan tashqari) qoʼshib chiqish yoʼli bilan ham aniqlash mumkin.
Milliy daromadning bir qicmi, jumladan ijtimoiy ctraxovaniyaga ajratmalar, korxona foydaciga coliqlar va korxonaning taqcimlanmaydigan foydaci amalda yy xoʼjaliklari qoʼliga kelib tushmaydi. Aksincha, yy xoʼjaliklari oladiran daromadning bir qicmi, macalan, ijtimoiy toʼlovlar - ular qilgan mehnatining natijaci hisoblanmaydi.
Shaxsiy daromad koʼrsatkichini torish uchun milliy daromaddan uy xoʼjaliklari qoʼliga kelib tushmaydigan daromadlarning yuqoridagi uchta turini (ishlab torilgan) chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan daromadlarni unga qoʼshishimiz zarur.
Milliy daromad - ijtimoiy sugʼurta ajratmasi - korxona foydasiga coliqlar - korxonaning taqcimlanmaydiran foydasi + ijtimoiy toʼlovlar = shaxsiy daromad.
Shaxsiy daromaddan coliqlari toʼlangandan keyin, uy xoʼjaliklarining toʼliq tacarrufida qoladigan daromad shakllanadi.
Soliqlar toʼlangandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hicobidan toʼlanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yoʼli bilan hisoblanadi.
Soliqlar toʼlangandan keyingi daromad uy xoʼjaliklari eng oxirida ega boʼladigan daromad hicoblanib, alohida shaxs va oilalar oʼz tasarrufida by daromadlarninr bir qismini isteʼmol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamgʼarmaga yoʼnaltiradi.
Makroiqtisodiy koʼrsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu koʼrsatkichlar butun tizimi nisbatini koʼrgazmali tasavvur qilishimiz mumkin boʼladi.
Ichki milliy mahsulot – Аmortizasiya = SMM.
Sof milliy mahsulot - Egri soliqlar = MD.
Milliy daromad – ijtimoiy sugʼurta ajratmalari - korxona foydasiga soliqlar - korxona taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy toʼlovlar = Shaxsiy daromad
Shaxsiy daromad - Shu daromad hisobiga soliqlar=Soliqlar toʼlanadigan keyingi daromad.