«yangi industrial mamlakatlar» ning jahon хo’jaligida tutgan o’rni «Yangi industrial mamlakatlar»

«YANGI INDUSTRIAL MAMLAKATLAR» NING JAHON ХO’JALIGIDA TUTGAN O’RNI
«Yangi industrial mamlakatlar»(«YaIM») rivojlanayotgan davlatlarning ko’pchiligidan iqtisodiy paramеtrlarining barcha sistеmalari bo’yicha ajralib turadi.
«YaIM»ni rivojlanayotgan mamlakatlardan farqlanib turuvchi хususiyatlaridan biri ularni rivojlangan kapitalistik mamlakatlardan ham ajratib turishlidir. Ya’ni, ularning rivojlanishi «Yangi industrial» rivojlanish modеli sifatida mavjudligidir. Bunday хaraktеrli tomonlar, Lotin Amеrikasidagi va shuningdеk Osiyodagi «YaIM»ning rivojlanish tajribasini chuqur analiz qilish jarayonida ko’zga tashlangan edi.
Lotin Amеrikasidagi «YaIM»larning rivojlanish tajribasi va shuningdеk Osiyodagi «YaIM»larning ko’pchiligi ozodlikka erishgan jahonning rivojlanayotgan mamlakatlari uchun хalq хo’jaligining ichki rivojlanish dinamikasi bo’yicha hamtashqi iqtisodiy munosabatlarining ekspansiyasi bo’yicha ham, rivojlanishning o’ziga хos namunasi bo’lib
qolmoqda. Odatda, rivojlanayotgan
«Yangi industrial mamlakatlar»
qatoriga Osiyodagi Janubiy Koreya, Tayvan, Gonkong, Singapur,
Malayziya Shu bilan bir qatorda Lotin Amеrikasidagi «YaIM»lar – Argеntina, Braziliya, Mеksika kabi mamlakatlar taaluqlidir. Yuqorida sanab o’tilgan barcha mamlakatlar «YaIM»larning birinchi avlodlari yoki birinchi qaldirg’ochlari hisoblanadi. Ularning orqasida «YaIM»ning so’nggi avlodlari (Filippin va Хitoyning janubiy chеgaralari va boshqalar) yetishib chiqmoqda.
BMT tomonidan ishlab chiqargan mеtodika bo’yicha «YaIM»lar
qatoriga kiruvchi davlatlar u yoki bu kritеriyalar bo’yicha alohida ajralib
turadi. Ular quyidagilardan iboratdir:
Aholi jon boshiga to’g’ri kеladigan yalpi ichki mahsulotning miqdori bo’yicha.
Yalpi ichki mahsulotning o’rtacha yillik o’sish sur’atlari bo’yicha.
Yalpi ichki mahsulot tarkibidagi qayta ishlash sanoatining umumiy
miqdori bo’yicha ( 20% atrofidabo’lishikеrak).
Chiqariladigan tovarlarning umumiy miqdoriga nisbatan sanoat
mahsulotlarining ulushi va eksport miqdori bo’yicha.
Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining umumiy mazmuni iqtisodiy munosabatlarning alohida unsurlarini isloh qilish yoki iqtisodiy siyosatga tuzatishlar kiritish emas, balki butun iqtisodiy munosabatlar tizimini o'zgartirishdan iboratdir.
Ma'muriy buyruqbozlikka asoslangan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o'tish davri deganda ma'muriy-buyruqbozlik tizimini bartaraf etish yoki tubdan o'zgartirish hamda bozor tizimining asoslarini shakllantirish jarayonlari amalga oshirilu-vchi tarixiy davr tushuniladi.
1980-1990 yillarga kelib dunyoda ro'y bergan muhim o'zgarishlar iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi nazari-yalarni qaytadan ko'rib chiqish va ularga jiddiy o'zgartirishlar kiritishni zarur qilib qo'ydi. Chunki bu vaqtga kelib G'arbiy mamlakatlarda uzoq vaqtdan beri (A.Smit davridan boshlab) hukm surib kelgan erkin iqtisodiy tartibga solish, ya'ni iqtisodi-yotning o'zini-o'zi tartibga solish g'oyasi ham, iqtisodiyotni markazlashtirilgan tarzda tartibga solish va boshqarish g'oyasi ham inqirozga uchradi. Bunday sharoitda iqtisodiy taraqqiyot-ning sifat jihatdan yangi yo'llarini qidirib topish zarur bo'lib qoldi. Bu vaqtga kelib ko'pgina rivojlangan mamlakatlarning ta-jribalari umumlashtirilib, iqtisodiyotning yangi taraqqiyot yo'li - ongli ravishda boshqariladigan va tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti deb tan olindi va aksariyat davlatlar shu yo'lni tanladilar. Lekin bunday bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'llari (modellari) xilma-xil bo'lib, ularning umumiy va xususiy to-monlari farqlanadi.
Jahon tajribasida bozor iqtisodiyotiga o'tishning barcha yo'llari umumlashtirilib, quyidagi uchta asosiy turga bo'linadi:
1) rivojlangan mamlakatlar yo'li;
2) rivojlanayotgan mamlakatlar yo'li;
3) sobiq sosialistik mamlakatlar yo'li;
4) sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodiyotini vu-judga keltirish mexanizmi bilan qo'shib olib borish yo'li (Xi-toy, Vetnam).
Bu yo'llar turli tuman va har xil bo'lishiga qaramay ularda umumiylik mavjuddir. Ularning umumiyligi shundaki, ularn­ing hammasi bozor iqtisodiyotiga o'tishni maqsad qilib qo'yadi va mazkur iqtisodiyotning qonun-qoidalari, amal qil­ish mexanizmi ko'p jihatdan umumiy bo'ladi. Shu bilan birga har bir yo'lning o'ziga xos xususiyatlari ham bor, bu esa bozor munosabatlarini shakllantirishning ijtimoiy-iqtisodiy, tarixiy, milliy sharoitlari har xil bo'lishidan kelib chiqadi.
Masalan, bozor munosabatlariga o'tishning rivojlangan mam­lakatlar yo'lida oddiy tovar xo'jaligidan erkin raqobatga asoslangan klassik yoki erkin bozor iqtisodiyofiga va undan hozirgi zamon bozor iqtisodiyotiga o'tiladi.
Iqtisodiy о‘sish tо‘liq bandlilik sharoitiga mos keluvchi potensial ishlab chiqarish plaridarajasini uzoq muddatli kо‘payishi tendensiyasini anglatadi.
Iqtisodiy о‘sish jami taklifning о‘sishini yoki boshqacha aytganimizda, haqiqiy va potensial YAIM hajmining oshishini bildiradi. Iqtisodiy о‘sish muammosini о‘rganish natijasida real ishlab chiqarish tizimi duch keluvchi – cheklangan resurslardan samarali foydalanish muammosiga yechim topiladi. Demak, iqtisodiy о‘sish omillari va ular samaradorligini о‘rganish hamda tahlil qilish jamiyat oldidagi eng dolzarb muammolardan biridir.

Iqtisodiy о‘sish nafaqat mamlakat real daromadlarining о‘sishi, shuningdek, jon boshiga tо‘g‘ri keladigan real daromadlarning о‘sishini ham anglatadi. Shu sababli ham iqtisodiy о‘sish ikki xil usul bilan о‘lchanadi.

Birinchi usulda iqtisodiy о‘sish real YAIMni о‘tgan davrga nisbatan о‘zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari dinamikasini aniqlash uchun ishlatiladi.
Bunda, joriy yildagi real YAIM (Yt) hajmining bazis yildagiga (Yt-1) (asosan oldingi yilga) nisbatan foiz kо‘rinishidagi о‘sishi aniqlanadi, ya’ni:
Yt
DY= ------------ x 100
Yt-1
Ikkinchi usulda iqtisodiy о‘sish aholi jon boshiga tо‘g‘ri keladigan real YAIMning о‘tgan davrga nisbatan о‘zgarishi sifatida aniqlanadi.
Iqtisodiy о‘sish nazariyasi va modellarida YAIM о‘rniga SIM, YAMD, SMD kо‘rsatkichlaridan ham foydalanilishi mumkin. Iqtisodiy nazariyada iqtisodiy о‘sish daromadlarni qanday nisbatlarda iste’mol va investitsiyalarga bо‘linishiga bog‘liq deb qaraladi. Iste’mol hajmi dinamikasi iqtisodiyotning pirovard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar hajmining о‘zgarishi resurs imkoniyatlarining о‘sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini aks ettiradi. Iste’mol va investitsiya о‘rtasida yetarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy о‘sish imkoniyatlarini qisqartiradi.
Iqtisodiy о‘sish real kattaliklarda, qiyosiy baholarda о‘lchanadi.
Har bir mamlakat iqtisodiy о‘sishga intiladi, chunki iqtisodiy о‘sish:
birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning kо‘payishiga;
ikkinchidan, resurslardan samarali foydalanishga;
uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bо‘lishiga;
tо‘rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obrо‘sining oshishiga olib keladi.
13.2. Iqtisodiy о‘sishga omillari va tiplari
Real ishlab chiqarish hajmlarining uzoq muddatli о‘sishi sur’atlarini, kо‘lamlarini, samaradorligi va sifati oshishini belgilovchi hodisa va jarayonlar iqtisodiy о‘sish omillari deyiladi. Iqtisodiy о‘sish omillari ikki guruhga ajratiladi:
Birinchi guruh omillari iqtisodiy о‘sishni fizik (ashyoviy) jihatdan ta’minlaydi. Bu guruh ishlab chiqarish omillariga quyidagilar kiritiladi:
tabiiy resurslar soni va sifati;
mehnat resurslari soni va sifati;
asosiy kapital hajmi;
texnologiyalar va ishlab chiqarishning tashkil etilganlik darajasi;
jamiyatda tadbirkorlik malakalarining rivojlanish darajasi.
Agar iqtisodiyotning qisqa muddatli holati kо‘proq yalpi talab bilan belgilansa, uzoq davrga iqtisodiyotning rivojlanishi kо‘proq ishlab chiqarish imkoniyatlari bilan belgilanadi. Shu sababli iqtisodiy о‘sishni modellashtirishda diqqat markazida real sektor turadi.
Ikkinchi guruhga omillari jamiyatdagi iqtisodiy о‘sish potensialini yuzaga chiqarish imkonini beruvchi omillar – talab va taqsimot omillari (bilvosita omillari) kiritiladi:
bozorning monopollashuvi darajasining pasayishi;
iqtisodiyotdagi soliq muhiti;
kredit-bank tizimi samaradorligi;
iste’mol, investitsiya va davlat xarajatlarining о‘sishi;
eksport hajmining о‘sishi;
iqtisodiyotda ishlab chiqarish resurslarini qayta taqsimlash imkoniyatlari;
daromadlarni taqsimlashning shakllangan tizimi.
Agar о‘sish qо‘shimcha resurslarni jalb etish hisobiga ta’minlansa va jamiyatdagi resurslardan foydalanishning shakllangan о‘rtacha samaradorligi darajasini oshirmasa ekstensiv iqtisodiy о‘sish deb ataladi. Ekstensiv iqtisodiy о‘sish yangi korxonalar, yо‘llar, elektrostansiyalar qurish, yangi yerlarni о‘zlashtirish, mehnat va tabiiy resurslarni qо‘shimcha jalb etish kabilar hisobiga ta’minlanadi. Ammo bu resurslarning cheklanganligi rivojlanishning ma’lum bir bosqichida ekstensiv iqtisodiy о‘sish imkoniyatlarini kamaytiradi va uni ziddiyatli qilib qо‘yadi.
YAIMning о‘sishi iqtisodiyotda band bо‘lganlar sonidan yuqori sur’atga ega bо‘lsa intensiv iqtisodiy о‘sish rо‘y beradi. “Iqtisodiy о‘sishning intensiv tipi ishlab chiqarish samaradorligining oshishiga bog‘liq. U foydalanilayotgan resurs birligiga tо‘g‘ri keladigan mahsulot ishlab chiqarishni kо‘paytirishni, ishlab chiqarishning texnik xususiyatlarini yaxshilashni kо‘zda tutadi. Bunday jarayonlar quyidagilarda namoyon bо‘ladi:
fan va texnika yutuqlaridan foydalanish va ishlab chiqarishni yangilashda;
xodimlar malakasini oshirishda;
ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatini oshirish, assortimentini yangilashda”*
Iqtisodiy о‘sishning bu ikki tipi sof holda rо‘y bermaydi. Iqtisodiy о‘sish uni ta’minlashdagi ekstensiv yoki intensiv omillarning ulushi darajasiga qarab kо‘proq ekstensiv, yoki kо‘proq intensiv bо‘lishi mumkin.
13.3. Iqtisodiy о‘sishning E.Domar modeli
Iqtisodiy о‘sish modellari yalpi ishlab chiqarishning uzoq muddatli kо‘payishini taklif omillariga tayangan holda tahlil etish imkonini beradi. Boshqa iqtisodiy modellar singari iqtisodiy о‘sish modellari ham real jarayonlarni mavhum va soddalashgan kо‘rinishda, shartli tarzda grafiklarda va tenglamalarda aks ettiradi.
Iqtisodiy о‘sishning keynscha va neoklassik modellari mavjud.
Keynscha modellarning mohiyati quyidagicha asoslanadi:
ularning barchasi Keynsning yalpi talab tо‘g‘risidagi bosh g‘oyasiga tayanadi. Ya’ni ularni tuzishda mualliflar iqtisodiyotni uzoq muddatli mutanosib rivojlanishining hal qiluvchi shart – yalpi talabni oshirish deb qaraladi;
iqtisodiy о‘sishning asosiy omili investitsiyalar hisoblanadi, boshqa ishlab chiqarish omillari e’tiborga olinmaydi.
Keynscha iqtisodiy о‘sish modelidan farqli va soddaroq model 40-yillarda E.Domar tomonidan taklif etilgan. Keyns о‘z tahlilida investitsiyalarnig yalpi talabga ta’sirini о‘rgangani holda, yalpi taklifga ta’sirini kо‘rib chiqmaydi. Undan farqli tarzda Domar modelida mehnat bozorida ortiqcha taklif mavjud, bu baholarni barqaror holatda ushlab turadi, investitsion lag (Lag kapitalnix vlojeniy – razriv vo vremeni mejdu kapitalnimi vlojeniyami v proizvodstvo i polucheniyem ekonomicheskogo effekta. Ishlab chiqarishga kiritilgan investitsiyadan olinadigan samaradorlikning namoyon bо‘lishi uchun ketgan vaqt) «0» ga teng, kapital quyilmalarning chegaraviy unumdorligi doimiy deb olinadi.
E.Domar investitsiyalarni ham talab ham taklif omili deb qaraydi. Ya’ni, investitsiyalar nafaqat multiplikativ ta’sir kо‘rsatib yalpi talabni oshiradi, balki ishlab chiqarish quvvatlarini yuzaga keltirib, ishlab chiqarishni rivojlantiradi, tovarlar taklifini oshiradi – degan fikrni olg‘a suradi. Shunday ekan, yalpi talabning о‘sishi yalpi taklifning о‘sishiga teng bо‘lishi uchun investitsiyalar qanday о‘sishi kerak degan savol paydo bо‘ladi. Bu savolga javob topish uchun Domar uch tenglamani о‘z ichiga olgan tenglamalar sistemasini tuzadi, bu:
taklif tenglamasi;
talab tenglamasi;
talab va taklif tengligini ifodalovchi tenglama.
Erkin iqtisodiy zonalar - maxsus ajratilgan imtiyozli bojxona, soliq, valyuta rejimlari mavjud bo'lgan hududlarbu sanoat va xizmatlarga chet el kapitalining kirib kelishini, qo'shma ishlab chiqarish savdosi va chet el kapitali ishtirokidagi tadbirkorlik faoliyatining boshqa turlarini va eksport kapitalini rivojlantirishni rag'batlantiradi.
Yaratilish maqsadlari Erkin iqtisodiy zonalar quyidagilarni o'z ichiga olishi mumkin:
chet el investitsiyalaridan faol foydalangan holda chegaradosh mintaqaning iqtisodiy rivojlanishiga turtki berish;
mamlakatning eksport salohiyatining o'sishi;
yuqori sifatli import o'rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarishni tashkil etish va ichki bozorga etkazib berish;
ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish, kadrlar tayyorlash, bozor sharoitida xo'jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati, iqtisodiyotni boshqarishning turli tizimlarini moslashtirish modellarini ishlab chiqish va boshqarish bo'yicha zamonaviy tajribani rivojlantirish.
Muayyan sharoitlarda erkin iqtisodiy zonalar jahon iqtisodiy munosabatlariga qo'shilishni tezlashtirish, umuman mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini rag'batlantirish, iqtisodiy o'sishning qutblari. Erkin iqtisodiy zonalar xizmat qilishi mumkin tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat tomonidan tartibga solish vositasi sifatida va.
Funktsional nuqtai nazardan, erkin iqtisodiy zonalarni quyidagilarga bo'lish mumkin.
tashqi savdoboj olinmaydigan savdo transport va ombor xizmatlarini va eksport mahsulotlarini rivojlantirish bilan birlashtirilgan;
texnoparklar va texnopollarinnovatsion jarayonlar, yuqori texnologiyalarni rivojlantirish va rivojlantirishga yo'naltirilgan;
murakkab ishlab chiqarish joylarixom ashyo talab etmaydigan iste'mol tovarlarini (o'yinchoqlardan elektronikagacha) eksportga yo'naltirilgan;
, cheklangan hududlarda norezidentlarning chet el valyutasi bilan operatsiyalarini ro'yxatdan o'tkazish, soliqqa tortish, bank sirlari va boshqalar nuqtai nazaridan imtiyozli sharoitlar yaratilgan joylarda.
Erkin iqtisodiy zonalar hududida erkin (bojsiz) bojxona zonasi rejimi qo'llanilishi mumkin.
Erkin iqtisodiy zonalarni yaratish sabablari
Ichida rivojlangan mamlakatlar Ko'pincha, iqtisodiy depressiyadan aziyat chekkan hududlarda kichik va o'rta biznesni jonlantirish uchun MIZlar tashkil etilardi mintaqalararo tafovutlarni tenglashtirish. Ularda yaratilgan kichik va o'rta korxonalar maksimal soliq imtiyozlariga ega bo'ldilar. Shunday qilib, rivojlangan mamlakatlarda erkin iqtisodiy zonalar asosan shunday ishlatiladi asbob, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish darajasini oshirish zarur bo'lgan mintaqalarda.
xalqaro (global) raqobat shartli ravishda xalqaro mehnat va ishlab chiqarishning boshqa omillarini shartli ilmiy va texnologik taraqqiyotda rivojlantirish hisobiga e'tiroz bildirish bilan hisobga olinadi. Global raqobatning shakllari xilma-xil bo'lib, ishlab chiqarish, fan va texnologiyalardagi tez o'zgarib turadi. Tarkibiy va tarmoq ichidagi xalqaro tanlov mavjud. Biroq, ushbu bo'lim shartli ravishda, chunki bugungi kunda sohalarni, ayniqsa yuqori texnologiyalarni tubdan farqlash, ayniqsa yuqori texnologiyalarni chuqurlashtirish mavjud va bu raqobatchilik shakllarini tahlil qiladi. MCP rivojlanishi munosabati bilan raqobatning maxsus shakllari paydo bo'ldi. Bugungi kunda xalqaro musobaqada bugungi kunda raqobatchiga dinamitni qo'llash odat emas. Shartnomalar shaklida raqobatchilar bilan strategik ittifoqlarni yaratish, qo'shma korxona tanlovning maxsus shakllari sifatida ko'rib chiqilishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro birlashish va sotib olish xalqaro tanlovning shakllari ko'rib chiqilishi kerak. Garchi ular har doim do'stona
Bugungi kunda 3 xalqaro tanlov markazi: AQSh, Yaponiya, G'arbiy Evropa. Ichida so'nggi paytlarda 4-chi markaz, xalqaro tanlov - Xitoy tezda hosil bo'lganligi ko'rinadi. Xalqaro tanlovning rivojlanishini baholash uchun raqobatdoshlik tushunchasini aniqlash kerak. Kompaniya darajasida, iqtisodiyot tarmoqlari umuman o'z o'ziga xos xususiyatlariga ega. Kompaniyaning raqobatbardoshligi - bu intrakiriy va tashqi omillar ta'siri ostida ko'p vaqt davomida foyda bilan ishlash qobiliyatidir. Kontseptsiyani aniqlash ancha qiyin raqobatbardoshlik milliy iqtisodiyot (K.N. E.). Qiyinchilik haqiqatda yotadi bozor iqtisodiyoti Davlat sohalarga nisbatan raqobatdoshlikni boshqarish funktsiyalariga (firmalar haqida gapirmaslik uchun) berilmaydi. Davlat raqobatbardoshlikni boshqarmaydi, ammo unga turli xil tadbirlar (qonunchilik, fiskal, pul) yordami bilan ta'sir qiladi. Shuning uchun K.N.Ee tushunchasi. juda murakkab, shu jumladan iqtisodiy, ilmiy-texnikMilliy firmalarning tashkiliy imkoniyatlari va qobiliyatlari xorijiy tovarlar va xizmatlar bilan muvaffaqiyatli raqobatlashadi. Ammo ushbu aniq omillardan tashqari, K.n.e. Mamlakatning davlat va siyosiy tuzilmasining butun tizimi mamlakatning barqaror iqtisodiy o'sishni, yuqori malakali mehnatni, boshqacha aytganda, raqobatbardosh jamiyatga ega bo'lish imkoniyatiga ta'sir qiladi.
Zamonaviy dunyoda asosiy tushuncha raqobatbardoshlik.Biroq, zamonaviy iqtisodiy fan "raqobatbardoshliligi" toifasi va uni baholash va shakllantirish usullariga umuman qabul qilingan yondashuvni ham bermaydi. Umuman olganda, raqobat bo'yicha, tovarlar va xizmatlar bozorlarida raqobatlash qobiliyatini tushunish odatiy holdir. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanishni tashkil qilish (OECD) raqobatbardoshligi, kompaniya, tarmoqlar, mintaqalar va davlatlarning nisbatan yuqori darajadagi daromad va ish haqini taqdim etish qobiliyatini, xalqaro raqobat uchun ochiq bo'lgan holda yuqori darajada yuqori darajadagi daromad va ish haqini taqdim etish qobiliyatini belgilaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, zamonaviy ichki raqobatning xalqaro miqyosdagi va zamonaviy globallashuv jarayonlari xalqaro miqyosda milliy raqobatning namoyon bo'lishini ta'minlaydi, ammo ko'pincha uning namoyon bo'lishining xususiyatlariga ta'sir qiladi.
Zamonaviy jahon bozorining asosiy xususiyatlari nimada? Birinchidan, mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar maksimal foyda olishga undaydi, ayrim mamlakatlarda va umuman jahon bozorida ishlab chiqarishni tashkil etish kuchli raqobat sharoitida amalga oshiriladi. Jahon bozori aslida transmilliy korporatsiyalar tomonidan bo'lingan bo'lib, ularning paydo bo'lishi ob'ektiv ravishda jahon mehnat taqsimoti zarurati bilan bog'liq edi. Bundan tashqari, jahon bozorini tartibga solishning eski xalqaro shakllarining chuqurlashishi va yangi xalqaro shakllarining paydo bo'lishi muhim xususiyatdir. Hozirgi bosqichda jahon bozorining intensiv rivojlanish davrlari iqtisodiy o'sish davrlariga to'g'ri keladi. Jahon bozorining rivojlanishiga quyidagi omillar yordam beradi: raqobatning kuchayishi va mahsulotlarni texnik jihatdan mukammallashtirishning ular uchun narxlar darajasidan ustunligi; mahsulotlar sifatini oshirish, energiyani tejash va himoya qilish choralari bo'yicha tijorat mahsulotlari uchun xalqaro regulyatorlarning talablariga javob berish muhit; sotish tizimini takomillashtirish, tovarlarni sotishning yangi shakllarining paydo bo'lishi. Jahon bozori milliy bozorlarga asoslangan bo'lishiga qaramay, u o'ziga xos xususiyatlarga ega. Birinchi farq faqat ma'lum bir davlat doirasida aylanib yuradigan va jahon bozoriga chiqmaydigan tovarlar mavjudligi bilan bog'liq. Ikkinchi farq shundaki, milliy bozorga ma'lum bir mamlakat korxonalari o'rtasidagi ishlab chiqarish aloqalari, jahon bozoriga esa tashqi iqtisodiy aloqalar, shuningdek, davlatning tashqi siyosati ta'sir ko'rsatadi. Uchinchidan, mamlakatlar o‘rtasida tovarlar harakati turli cheklovlar va to‘siqlarga duch keladi. t
Jahon bozori bir-biri bilan savdo-iqtisodiy munosabatlar bilan bog'langan alohida mamlakatlar milliy bozorlari yig'indisi sifatida asosiy xususiyatga ega - tovarlar eksporti. Uning mazmuni tovar eksporti orqali ishlab chiqarish omillarining eksportini aniq belgilaydi. Asosiy o'ziga xos xususiyatlar jahon bozori: uchun mahsulot sotishni qidirib, tovar ishlab chiqarish toifasini ifodalaydi milliy asos; mamlakatlar o'rtasidagi tovarlar harakatida o'zini namoyon qiladi, bunda tovarlarga ham ichki talab va taklif, ham tashqi ta'sir ko'rsatadi; ishlab chiqaruvchiga muayyan davrda ishlab chiqarish omillaridan eng samarali foydalanish mumkin bo'lgan hududlar yoki tarmoqlarni ko'rsatadi va bu omillarni optimallashtiradi; jahon bozorida maxsus narx tizimi mavjud - jahon narxlari; jahon bozori xalqaro birjada raqobatbardosh narxlarda xalqaro standartlarga javob bermaydigan tovarlarni aniqlagan holda tovarlar sifatini nazorat qiladi; jahon bozorida ayirboshlanayotgan mahsulot yalpi taklif va yalpi talab parametrlarini aniqlash uchun ma'lumot manbai bo'lib xizmat qiladi, bu orqali MEO ishtirokchilarining har biri ishlab chiqarish parametrlarini baholash va optimallashtirish imkoniyatiga ega bo'ladi. Jahon bozori va uning tuzilishini baholashda uning shakllarining evolyutsion rivojlanishining to'rtta asosiy nuqtasini ajratib ko'rsatish mumkin (5.1-rasm). Birinchidan, bu milliy iqtisodiyot doirasidagi iqtisodiy aylanma shakli bo'lgan ichki bozor. Ikkinchidan, milliy bozor, ya'ni ichki bozor, lekin ayni paytda uning bir qismi xorijiy xaridor va sotuvchilarga yo'naltirilgan. Uchinchi shakl - xalqaro bozor. Bu milliy bozorlarning tashqi bozorlar bilan bevosita bog'liq bo'lgan qismidir. Eng katta shakli jahon bozoridir. Guruch. 5.1. Avtomatlashtirish, elektronika, telekommunikatsiya, biotexnologiyaning jadal rivojlanishi jahon bozori strukturasining jadal rivojlanishiga olib keladi. Natijada jahon bozori strukturasining ayrim qismlari parchalanib, yangi yo‘nalishlarni shakllantirmoqda. Shunday qilib, XX asr boshlarida. haqiqatda jahon bozorining zamonaviy to'rt pog'onali tuzilishiga asos solindi. Bu vaqtga kelib jahon bozori ikki bosqichli edi. Uchinchi daraja 20-asrning oxirlarida paydo bo'ldi. XX asrning ikkinchi yarmida. Jahon bozorining ilgari mustahkam yuqori darajasi uch bosqichga bo'lingan. Bu ilmiy-texnika inqilobining yangi bosqichining natijasi edi. Shunday qilib, nanotexnologiyaning rivojlanishi va jahon iqtisodiyotining, demak, jahon bozorining yangi sohalarining paydo bo'lishi munosabati bilan kelajakda jahon bozorining tuzilishi yanada o'zgarishlarga uchraydi va yangi konturlarga ega bo'ladi. Jahon bozori qanday rivojlanganligini ko'rib chiqing. Jahon bozorining rudimentlarining paydo bo'lishi qadimgi jamiyatda sodir bo'lgan. Ayrim mamlakatlar ichida tovar ishlab chiqarish, tovar aylanishi sust rivojlangan edi. Mahsulotning ozgina qismi tashqi bozorga jo‘natildi. Qadimgi dunyo mamlakatlari bilan Oʻrta yer dengizidagi yunon shaharlari oʻrtasidagi savdo darajasi unchalik katta boʻlmagan.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas birlashish jarayonlaridir.

Makro miqyosdagi integratsion jarayonlar davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi.

Mikro miqyosdagi integratsion jarayonlar bir-biriga hududiy jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kapitallarini o’zaro ta’sir doirasi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, ushbu davlatlar o’rtasida integratsion jarayonlar iqtisodiy bitimlar tizimining shakllanishi, kichik shahobchalar, sho’’ba korxonalar tashkil etilishi orqali yuz beradi. Tashkil topgan korxona va firmalar o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarning tez rivojlanishi tovar almashuvini, xizmat sohalarini, kapital va ishchi kuchining mamlakatlararo erkin harakatini ta’minlashga, ijtimoiy – iqtisodiy va ilmiy-texnologik, tashqi iqtisodiy va mudofaa, moliyaviy va valyuta sohasida yagona siyosatni o’tkazish zaruriyati tug’iladi. Yagona valyuta va moliyaviy fondlar, infratuzilmalar va umumiy davlatlararo boshqaruv organlariga ega bo’lgan iqtisodiy majmualar yaratiladi.
Xalqaro iqtisodiy integratsiya bu - milliy xo'jaliklar (davlatlar)
I)"rtasida ko'p tomonlama o'zaro barqaror aloqalarning rivojlanishi
vn mehnat taqsirnoti negizida yuzaga kelgan' mamlakatlarning
iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy jihatdan birlashuvi bo'lib,
ishlah chiqarish tarmoqlarining turli darajada va turli ko'rinishdagi
I)',.aro aloqadorligini ifoda etadi.
Ilozirgi kunda integratsion jarayonlar to'g'risida mutaxassislar
Ilrasida yagona qarashlar konsepsiyasi mavjud emas. Bir guruh qtisodchi olimlar integratsiyanijahon mamlakatlari o'rtasida yungi
tovarlar oqimini shakllantirish orqali «resurslar l:hddullganligi»
muammosini bartaraf etish yo'li deb talqin etishsa (hu orquli jahon
mamlakatlarida nisbatan serxarajat tovarlar ishlub chiqarishga
chek qo'yilib, texnologik ayirboshlashni kengaytirish il11lwlliyatini
beradi, ya'ni, ilmiy-tadqiqot va tajriba kOllstruktorlik ishlari
(ITTKI)ga xarajatlami kamaytirish imkonini hcradi), hoshqa bir
guruh olimlar integratsiyani talab etuvchi dastlahki turlki sil~llida
noiqtisodiy om ill am i ilgari suradi (masalan, 111al11l"k:l1 111udolaa
qobiliyatini mustahkamlash va boshqalar). lJchim:hi hir guruh
iqtisodchilar esa integratsiya bu - ishlab chiqarishning harqaror
o'sishi, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy barqarorlik kahi maqsadlarga
yengilroq va tezroq erishish imkoniyatini beradi. dl!h hisohlashadi.
Xullas, u yoki bu nazariy yondashuvlarni u111l1l11l:lshlirglln holda
shuni qayd etib o•tish kerakki, integratsiya bu . hlldlllliy 111iqyosda
sifat jihatidan yangi iqtisodiy muhitni yaratish yo'li orqali l11illiy
xo'jalik komplekslarining o'zaro yaqinlashishi va hir-biriga Idrib
borishi jarayonidir.
lahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy mUllnsahallHr tL,imida
integratsion jarayonlar asosan ikki darajada (mikro ll'allsll1illiy
korporatsiyalaming tashkil etilishi arqali, mukro .- iqtisodiy
siyosatni davlatlararo muvofiqlashtirish siyosuti orqali) amalga
oshiriladi.
va texnologiyalar agentligining xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik doirasida olib borayotgan faoliyati haqida ma’lumot

Fan va texnologiyalar agentligida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qarorlarida ko‘rsatilgan fan va texnika sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish bo‘yicha tadbirlarning tegishli bandlarini o‘z vaqtda to‘lig‘icha amalga oshirish uchun zarur ishlarni tegishli mutasaddi tashkilotlar bilan birgalikda amalga oshirilmoqda.

Amerika Qo‘shma Shtatlari
Amerika qo‘shma shtatlari bilan ilmiy texnik xamkorlik doirasida Yo‘l xaritasi ishlab chiqildi va xozirgi vaqtda Yo‘l xaritasi AQSh davlat departamentida ko‘rib chiqilmoqda.
Xitoy Xalq Respublikasi
O‘zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi ilmiy hamjamiyati o‘rtasidagi ilmiy-texnikaviy hamkorlikni yanada rivojlantirish to‘g‘risida 2012 yilning 11 dekabrda Memorandum imzolangan. Ushbu Memorandum doirasida Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi va Xitoy Xalq Respublikasi Fan va texnologiyalar vazirligi xamkorligida Kichik Qo‘mita tashkil qilingan. Kichik Qo‘mitaning asosiy vazifalari ilmiy xamkorlikni rivojlantirish borasidagi ishlarni muxokama qilish, aniq ish rejalari ishlab chiqish va xalqaro loyixalar tanlovini tashkil qilishdan iborat. Kichik Qo‘mitaning 2014 yilning 17 iyulidagi ikkinchi yig‘ilishi Bayonnomasining qoidalarini amalga oshirish maqsadida, “O‘zbekiston-XXR 2015” ilmiy–tadqiqot ilmiy tadqiqotlar dasturi doirasida 2016 yilning 1 aprelidan qo‘shma loyihalar bajarilishi boshlandi.
Ushbu tanlovi doirasida 10 ta ilmiy loyiha bo‘yicha ishlar bajarilishi boshlandi. Loyihalarni moliyalashtirishning joriy yilga ajratilgan summasi 1 024,992 mln. so‘m (O‘zbekiston ijrochi tashkilotlariga) va 500 ming AQSh dollari (Xitoy ijrochi tashkilotlariga) tashkil etadi. Bundan tashqari, Xitoy tomoni qo‘shimcha yana 5 loyixani moyilashtirishini ma’lum qildi va ushbu loyixalarga 500 ming AQSh dollari ajratdi.

Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan taklif qilingan “Yagona bog‘ -yagona yo‘l” (Odin poyas-odin put) xalqaro ilmiy texnik xamkorligi doirasida Fan va texnologiyalar agentligi va Xitoy Xalq Respublikasi Fan va texnologiyalar vazirligi o‘rtasidagi ilmiy markazlar, laboratoriyalar va texnoparklar tashkil qilish (2017 yil 18 aprel №05/13864 Protokol) rejalashtirilgan. Ushbu xamkorlik natijasida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi institutlari qoshida 6 ta laboratoriya tashkil qilinadi va bu laboratoriyalar innovatsion platforma bazasi bo‘lib xizmat qiladi.

Turkiya
Xozirgi kunda Turkiya ilmiy-texnologik tadqiqodlar agentligi (TUBITAK) va O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligi o‘rtasida ilmiy texnik xamkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida Memorandum loyixasi tayyorlanib, tegishli vazirliklar bilan hamkorlikda muxokama qilindi. Ushbu Memorandum doirasida tomonlar xar 2 yilda Turkiya va O‘zbekiston olimlari xamkorligida bajariladigan loyixalar tanlovini e’lon qiladi. Bundan tashqari tomonlar xar yili olimlar va ekspertlar almashinuvi, konferensiya va simpoziumlar tashkil qilishi rejalashtirilgan. Bundan tashqari Turkiya xalqaro aloqalarni muvofiqlashtirish agentligi (TIKA) bilan xamkorlik doirasida Samarqand shaxrida Imom Buxoriy xalqaro ilmiy markazini tashkil qilish bo‘yicha muzokaralar olib borilayapti.
Turkmaniston
Turmaniston davlati va O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida imzolangan ilmiy texnik xamkorlik doirasida ish rejasi ishlab chiqildi va ushbu rejaga muvofiq 2018 yilda qo‘shma loyixalar konkursi e’lon qilish kelishildi.
Rossiya Federativ Respublikasi
2017 yil 1 iyunda O‘zbekiston respublikasi fan va texnologiyalar agentligi “O‘zbekiston-Rossiya 2017” qo‘shma o‘zbek-rus Ilmiy-tadqiqot loyihalari tanlovini e’lon qilindi. Tanlovga loyixalar quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha qabul qilindi:

matematika va mexanika sohasidagi tadqiqotlar;

yuqori haroratli plazma fizikasi, boshqariladigan termoyadroli sintez va yadro fizikasi;
quyosh energetikasi uchun yarim o‘tkazgichli materialshunoslik sohasidagi va materialshunoslik masalalarini yechish va kvant elektronikasi uchun konsentrlangan quyosh nurlanishidan foydalanish sohasidagi tadqiqotlar;
koordinatsion va supramolekulyar kimyo sohasidagi tadqiqotlar;
o‘g‘it va o‘stirish stimulyatorini olish kimyoviy texnologiyalar negizini ishlab chiqish;
biomeditsina sohasidagi tadqiqotlar: onkologik kasalliklar, genomika va dori vositalarni olishdagi yangi texnologiyalar;
geofizika sohasidagi tadqiqotlar: yer po‘stlog‘ining jiddiylashgan-deformatsiyalangan holatining monitoringi, qurg‘oqchilik muammolari;
tarixiy-madaniy ob’ektlarning ilmiy restavratsiyasi.
Dunyodagi oziq-ovqat muammosi bir vaqtning o'zida udagi odamning paydo bo'lishi bilan bir vaqtning o'zida paydo bo'lib, uning o'lchamlari va xususiyatlarini globalga aylantirdi. Oziq-ovqat muammosi so'zning keng ma'noda, odatda, yakka mamlakatlarda va butun dunyoda oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish, almashish va iste'mol qilishdir. Tor ma'noda oziq-ovqat mahsulotlari, uning guruhlari va turli xil ijtimoiy sinflar bilan ta'minlash kabi tushunilishi kerak
Oziq-ovqat muammolari - bu insoniyatning insoniyatiga duch keladigan shoshilinch dunyodagi muammolar soniga bizning daromadi. Bizning jamiyatimizda etarlicha ovqatlanish va ochlikni yo'q qilish, qashshoqlikning yo'q qilinishi kabi global xususiyatga ega bo'lgan bunday dolzarb masalalarni hal qilishdan ajralmasdir. Mavjud hisob-kitoblarga ko'ra, och parhezda (kuniga 1000 kkal / kuniga kam / kuniga kam), sayyorada 850 milliondan ortiq kishi mavjud. Surunkali to'yib ovqatlanmaslik 1,5 milliard kishining azob chekadi. Har yili ochlik oqibatlaridan 5 milliondan ortiq bola o'lishmoqda. Xalqaro ovoz ya'ni, uning qarorlariga binoan, yakka mamlakatlarning sa'y-harakatlari bilan bog'liq bo'lishi mumkinligiga bog'liq.
Qishloq xo'jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi va uning turli mamlakatlardagi rivojlanish darajasi turli madaniyatlar va ulardan foydalanish samaradorligi, tabiiy-iqlim sharoiti va moddiy-texnik va texnik vositalar etishtirish uchun mos keladigan turli madaniyatlarning mavjudligi ham tushuntiriladi. Baza. Eng o'tkir ovqat - bu oziq-ovqat import qilish uchun bunday muhim vositalarni ajratib bo'lmaydigan eng kambag'al mamlakatlarda eng kambag'al mamlakatlarda tushunmovchilik. Ochlik muammosi aholining tez o'sishini kuchaytiradi. Ushbu mamlakatlar aholisining aholisi sayyora aholisiga va bularning barchasi bilan ular bilan global mahsulotlarning uchdan bir qismini iste'mol qiladilar. Bularning barchasida eng achinarli narsa shundaki, jon boshiga oziq-ovqat mahsulotlarini iste'mol qilishning buzilishi barqaror o'smoqda.
Germaniya Federativ Respublikasi Yevropadagi eng rivojlangan mamalakatlar ichida ulkan iqtisodiy salohiyati va rivojlanganlik darajasining o’ziga xos xususiyatlari bilan keskin ajralib turadi.
YaIM va sanoat ishlab chiqarish hajmi bo’yicha AQSH va Yaponiyadan so’ng 3-o’rinda turadi. Tashqi savdo aylanmasining hajmi bo’yicha jahonda 2-o’rinda turadi. Germaniyaning Yevropa va jahon xo’jaligidagi muhim ahamiyatini buning yuqori sifatli mahsulot chiqarishiga qaratilgan sanoat belgilaydi.
2.1. GERMANIYA FEDERATIV RESPUBLIKASI TARMOQLAR TUZULMASI VA ULARNING HUDUDIY RIVOJLANISHI
Germaniya dunyoda iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlardan biridir. Germaniya iqtisodiyoti yaxshi rivojlanganligi infratuzilmasi va malakaliy ishchi kuchi ega ekanligi bilan xarkterlanadi. Hozirgi mamlakat sanoat ishlab chiqarishi va yalpi ichki mahsulot hajmi bo'yicha faqat AQSH, Yaponiya va Xitoydan keyinda turadi. Tashqi savdo aylanmasi hajmi bo'yicha dunyoda ikkinchi o'rinda turadi. GFR xo’jalik xususiyatiga ko’ra postindustrial davlat hisoblanadi. Germaniya sanoati Yevropa va jahon bozorida yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuvida muhim ro’l o'ynaydi.
Fantalab tarmoqlarning hissasi ortib bormoqda. Stanoklar va boshqa ishlab chiqarish jixozlarini, avtomabil, organik kimyo mahsulotlarini eksport qilish bo’yicha Germaniya dunyodagi oldingi o’rinlardan birini egallaydi. GFR ning barcha yirik sanoat kompaniyalari transmilliy koorparatsiyalardan iboratdir.(“Daimler-Benz”, “Wolswagen”, “Siemens”, “Hoechst”, “Bayer”).
GFR da elektr-energiyaning asosiy qismi issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. IES lar Rur va Saar havzalarida, port shaharlarida-ko’mir, neftni qayta ishlash markazlarida-mazutda ishlaydi, boshqa IES lar esa aralash yoqilg’ida ishlaydi. Keyingi vaqtda mahalliy ko’mirga nisbatan Avstraliyadan arzon bahoda olib kelinayotgan ko’mirning ahamiyati oshib bormoqda.AESlarda elektr quvvatining 30 foizi ishlab chiqariladi. GES lar asosan mamalkatning janubida joylashgan.
Hozirgi Germaniya xo'jaligining tarmoq va hududiy tarkibi rivojlanishida GFR va GDR davlatlarining qirq yillik bo'linishi salbiy ta'sir ko'rsatdi. Mamlakat birlashuvidan keyin Sharqiyyеrlarda xo'jalikni rivojlantirish muammolari sezilarli kuchaydi, sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish pasayishi ro'y berdi. Shuningdek ijtimoiy muammolar vujudga keldi. (shu jumladan ishsizlik). GFRda xo'jalikni rivojlantirish darajasiga ko'ra hududiy nomutanosibliklar kuchaydi.Shunday qilib 1994 yilda Germaniya aholisi 20 foiz aholisi yashovchi sharqiyyеrlarda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish bor yo'g'i 4 foizni tashkil etdi.
GFR —xo’jaligi yuksak darajada rivojlangan industrial mamlakat. Umumiy iqtisodiy qudratiga koʻra dunyoda uchinchi oʻrinda, jahon savdosida ikkinchi oʻrinda turadi. Yalpi ichki mahsulot tarkibida sanoat va qurilishning ulushi 33,6 % ni, qishloq xoʻjaligining ulushi 1,2 % ni tashkil etadi.
Sanoati.Mamlakat sanoat tarmoqlar tarkibida qayta ishlash sanoati hissasi juda yuqori.(Qazib chiqarish sanoati xissasi g'arbiyyеrlarda 2 foiz, sharqiyyеrlarda esa 9 foizni tashkil etadi).Germaniyada bir qancha qazib chiqarish (temir rudasi, mis rudasi, uran rudasi) tarmoqlari o'z faoliyatini amalda to'xtatgan. So'nggi yillarda import asosida olib kelinadigan arzon xom-ashyo iste’molning o'sish hisobiga ko'mir sanoatida toshko'mir qazib chiqarish keskin qisqarmoqda.
Keltirilgan hom-ashyolar mamlakat iqtisodiyotining asosiy tayanchidir. Qoʻngʻir ko’mir (dunyoda birinchi oʻrin), toshkoʻmir, neft, tabiiy gaz, polimetall rudalar, kaliy va oshtuzi qazib olinadi. Energetika, qora va rangli metallurgiya, mashinasozlik, kemasozlik, kimyo va neft kimyosi, yogʻochsozlik, oziq-ovqat sanoati, chinnisozlik gʻoyat rivojlangan. Germaniya sanoati asosan mayda va kichik korxonalardan iborat.