Yaxlit pedagogik jarayon

2. Pedagogik jarayon qonuniyatlari – bu ob’ektiv mavjud bo’lgan, takrorlanadigan, barqaror hodisalar orasidagi ma’lum aloqadorlik, mazkur jarayonning alohida tomoni.
Qonuniyatlar nima va pedagogik jarayonda qanday bog’langan, nima bilan u bog’liqlikda ekanligini ko’rsatadi.
Pedagogik taraqqiyot sifatidagi bu qadar murakkab, katta va dinamik tizimda ko’plab turli tavsifiy aloqalar namoyon bo’ladi.
Zamonaviy pedagogikada pedagogik jarayon qonuniyatlarning yagona tas-nifi mavjud emas. SHu sababli quyida mavjud tasniflardan ba’zilarini ko’rib o’tamiz.

I. P. Podlasыy tasnifi bo’yicha:

• Tarbiya va ijtimoiy tizimlarning aloqadorligi: aniq tarixiy sharoitlardagi tarbiya xarakteri jamiyatning ehtiyojlari, iqtisodiy, milliy-madaniy o’ziga xosliklari bilan aniqlanadi.

  
  

• Ta’lim va tarbiya orasidagi: bu jarayonlarning o’zaro bog’liqligini, ularning ko’ptomonlama o’zaro ta’sirini, birligini belgilab beruvchi aloqadorlik.

  
  

• Tarbiya va faoliyatning aloqadorligi: tarbiyalash – faoliyatning turli turlariga tarbiyalanuvchilarni jalb etish demakdir.

  
  

• Tarbiya va shaxs faolligining aloqadorligi: agar uning ob’ek-ti(shaxs) bir paytning o’zida sub’ekti sifatida aks etsa, tarbiya muva-faqqiyatli amalga oshadi, ya’ni shaxs o’zining faol xulq-atvorini, shaxsiy erkinligini, mustaqilligini, faoliyatdagi ehtiyojini namoyon etadi.

  
  

• Tarbiya va muloqotning aloqadorligi: tarbiya jarayoni har doim odamlar – o’qituvchilar va ta’lim oluvchilarning o’zaro harakatida kechadi.

  
  

• Bola tarbiyasi muvafaqqiyati to’g’ridan-to’g’ri shaxslararo aloqalar-ning intensivligi va boyligiga bog’liq bo’ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonning dinamik qonuniyati – ta’lim oluvchining keyingi barcha muvafaqqiyatlarining qimmati uning dastlabki bosqichlar-dagi muvafaqqiyatiga bog’liq bo’ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonda shaxsning rivojlanishi qonuniyati – shaxs rivoji darajasi va sur’ati:

  
  

• irsiyat;

  
  

• tarbiya va o’quv muhiti;

  
  

• pedagogik ta’sir etish usul va vositalarining qo’llanishiga bog’liq bo’ladi.

  
  

• O’quv-tarbiya jarayonini boshqarish qonuniyati – pedagogik ta’sirning samaradorligi:

  
  

• ta’lim oluvchilar va pedagoglar orasidagi qayta aloqalarning intensivligi;

  
  

• ta’lim oluvchilarga ko’rsatiladigan korrektsiyali ta’sirlarning asoslanganligi hamda xarakteri, qimmatiga bog’liq bo’ladi.

  
  

• Pedagogik jarayonda hissiyot, mantiqiylik va amaliyotning birligi qonuniyati – o’quv-tarbiya jarayonining samaradorligi:

  
  

• hissiy idrokning sifati va intensivligi;

  
  

• idrok etilganning mantiqiy anglanishi;

  
  

• anglanganning amaliy qo’llanilishiga bog’liq bo’ladi.

  
  

• Tashqi(pedagogik) va ichki(bilish) faoliyatning birligi qonuniyati – pedagogik jarayonning samaradorligi:

  
  

• pedagogik faoliyatning sifati;

  
  

• tarbiyalanuvchilarning shaxsiy o’quv-tarbiyaviy faoliyatining sifatini shart qilib qo’yadi.

  
  

M. Kodjaspirov bo’yicha:

• Ijtimoiy shart-sharoitlar bilan shartlanganlik qonuniyati: ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy ehtiyojlar va sharoitlarga bog’liqligi.

  
  

• Inson tabiati bilan bog’langanlik qonuniyati:

  
  

• shaxsni shakllantirishda muloqot va faoliyatning hal qiluvchilik roli;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning ta’lim oluvchilarning yosh va individual o’ziga xosliklariga bog’liqligi.

  
  

• Tarbiviy jarayon mohiyatining shartlanganlik qonuniyati:

  
  

• tarbiya, o’qitish, ma’lumot va shaxs rivoji jarayonlarining o’zaro bog’liqligi;

  
  

• o’quv-tarbiyaviy jarayonda shaxs va ijtimoiy guruhlarning o’zaro aloqasi.

  
  

M.Kodjaspirovning mazkur tasnifi Yu.K.Babanskiyning tasnfiga juda yaqin. Yagona pedagogik jarayonning qonuniyatlari, aynan akademik Yu.K.Babanskiy tomonidan sodda va tushunarli ochib berilgan:

• Ta’lim va tarbiya jamiyatning ehtiyojlari va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlariga bog’liq holda amalga oshadi.

  
  

• Tarbiya, o’qitish, ma’lumot va rivojlanishning o’zaro bog’liqligi qonuniyati.

  
  

• Tarbiya va o’zini-o’zi tarbiyalashning birligi qonuniyati.

  
  

• Ta’lim va tarbiya jarayonida muloqotning hal qiluvchilik roli qonuniyati.

  
  

• Pedagogik jarayonda ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish.

  
  

• Pedagogik jarayonda jamoa va shaxsning o’zaro aloqadorlik qonuniyati.

  
  

• Pedagogik jarayon vazifalari, shakllari, metodlarining o’zaro aloqadorlik qonuniyati.

  
  

Yagona pedagogik jarayon qonuniyatlari singari tamoyillari masalasida ham turli qarashlar mavjud. Hatto ba’zi pedagoglar ularni qonuniyat sifa-tida e’tirof etishga moyildirlar. Biroq yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, qonuniyatlar ob’ektiv, eng muhim, barqaror, o’zgarishda, shu bilan birga, aniq sharoitlardagi harakatni ifoda etadi. Pedagogik jarayon qonuniyat-laridan uni samarali tashkil qilishga nisbatan muayyan muhim talablar kelib chiqadiki, buni tamoyillar(printsiplar) deb ataymiz.

Yagona pedagogik jarayon tamoyillarining ham hozirgacha turli tasnif-lari adabiyotlarda o’z aksini topgan. Agar ularni sinchiklab o’rganib chi-qilsa, tasniflarning bir-biriga yaqinligini ko’rish mumkin. SHu sababli biz quyida ko’pchilik tomonidan tushunarli deb topilgan ikkita (Yu.K.Ba-banskiy, B.T.Lixachev) tasnifini berishni ma’qul deb topdik.
Yagona pedagogik jarayon tamoyillarining Yu.K.Babanskiy bo’yicha tasnifi:

• pedagogik jarayonning maqsadga yo’naltirilganligi;

  
  

• ta’lim va tarbiya mazmunining ilmiyligi;

  
  

• ta’lim oluvchilarning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish, tushunarlilik;

  
  

• tizimlilik va ketma-ketlik;

  
  

• onglilik, faollik, tashabbuskorlik, ta’lim oluvchilarning ijod-korligi;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan aloqasi;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning jamoaviy xarakteri;

  
  

• ko’rgazmalilik;

  
  

• ongli talabchanlik bilan birgalikda ta’lim oluvchi shaxsini hurmat qilish;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning qo’lay metod, shakl va vositalarini tanlab olish;

  
  

• sababiylik, onglilik hamda ta’lim, tarbiya va rivojlanishining amaliy natijalari;

  
  

• tarbiyaga kompleks yondashuv.

  
  

B. T. Lixachev tasnifi:

• o’quv-tarbiya jarayonining ijtimoiy-qadriyatli maqsadga yo’nalganligi;

  
  

• ta’lim oluvchilar faoliyatining turli turlarining o’zaro harakatini tashkil etishga kompleks yondashuvni amalga oshirilishi;

  
  

• butun o’quv-tarbiyaviy ishlarning hayot bilan bog’liqligi;

  
  

• ta’lim va tarbiya jarayonida har tomonlama barkamol shaxsni shakllantirish, jamoada ta’lim va tarbiya;

  
  

• ta’lim oluvchilarga talabchanlik va hurmatning birligi;

  
  

• ta’lim oluvchilar hayotiga rahbarlik qilishda ularning tashabbus-korliklarini hasobga olish;

  
  

• barcha ta’lim oluvchilar hayotini estetizatsiyalash;

  
  

• ta’lim va tarbiyaning boshqaruvchilik roli;

  
  

• ta’lim oluvchilarning bilish, mehnat va boshqa faoliyatlarini rag’-batlantirishni hisobga olish, ularda ishga bevosita qiziqish uyg’otish orqali axloqiy-irodaviy kuchini faollashtirish;

  
  

• ta’lim oluvchilarda barcha turdagi fikrlashni rivojlanishini hisobga olish, ketma-ketlik va tizimlilik;

  
  

• ko’rgazmalilik;

  
  

• tushunarlilik;

  
  

• sababiylik.

  
  

Umuman olganda, yagona pedagogik jarayon va uning tarkibiy qismla-rining umumiy va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish ta’lim va tarbiya jarayonining samaradorligiga xizmat qiladi.