Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

74
rÜJRK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yazmaq  iiçün  istifadosini  tövsiyə  edir.  Bununla  yanaşı  Quranın  ü/.ü,  nadir 
hallarda  tam  motni,  daha  çox  hallarda  sərlövhələr  bu  xəttlo  köçürüliirdüş  Ona 
görə  də  bu  xott növü  mühəkkəkiıı  yerini  tutmuşdu.  Şəxsi,  yaxud  sifariş olunan 
olyazmalarda  sulsdan  istifadə  olunurdu,  tez-tez  basma  yoiu  ilo  fəsiiləriıı  vo 
başlıqların,  mcdolyon  sahiblərinin  adları  ekslibris  (şəmso)  yazılır,  kolofon 
tortib  edilirdi.  İri  suls  xətti  ilo  adətəıı,  memarhq  tikililəri  üçün  bəzokii  qeydiər 
cdilirdi.  Həm  iri,  homdə  orta  ölçülü  sulslə  xottatiıq  yazı  nümunəsi  olan  qit'ə 
yazıhrdı.
Qeyd  cdək  ki,  suls  üsiubunu  işlədən  Türk  ııstaları  Abdallah  Seyrafmin 
nizamnaməsinə  əməl  cdirdiiər.  Ya‘kut  Müstəsimin  qaydaları  əsasında  onun 
hazırladığı  xətt-sulsi  İrani  də  başlanğıcını  buradan  götürür.  Bu  nizamnamo  ilə 
vazıian  zaman qələmin  ucu nazik,  qələmin  diametrinin eninə bərabor kosiiirdi.
TAIJKI  XƏTTİ
Bu,  siirətlə  yazılan,  kursiv  və  dəyirmi  xəttdir.  Orta  əsr  xəltatian  onun 
şəklini  dəyişmiş,  suls  hesab  edərək  müstəqil  xətt  üslubu  soviyyəsino 
qaidırnıışdılar,  Bu  xəttdə  hərflərin  bir-birinə  nisbətdə  öiçüsii  sulsdəki  öiçiilərə 
borabor  İdiso  do,  onlann  öz  aralarmda  birləşməsi  fərqlənirdi,  çünki  xətdəki 
hərflərin  aitıda  biri  düzxəttli  idi  (sulsda-üçdə  biri).  Beləliklə,  tauki  özüniin 
kiçildiimiş  forması  olan  rika  ilə  biriikdə  klassik  altılıqda  daha  kursiv  xott  idi. 
Oııda bütün  xəttlər  eyni  qalınhqda çəkilir,  nazik  və  qalın  elementlərin  novbə- 
ləşdiriiməsinə  likir  veriimirdi.  Bu  səbəbdəıı  ucu  dəyirmi,  qahn  və  uzun 
kəsiion qoləmin  yonulması tövsiyyə olunurdu.
Adətən  onda  nəinki  sözdəki  biitün  hərflər,  həm  də  ayrı-ayrı  sözlər  bir- 
biri  ilə  öz  araiarmda  birləşirdi.  Bu  da  xəttə  cəid,  sürətii  yazt  görkərni  vcrirdi. 
laııki  xətti 
iiə  padşahm  adından  hökmlər,  yaxud  hədiyyənin  üstünə 
tosdiqiəyiei  qısa  qeydiər,  ən  mühüm  dövlət  kağızları  və  məhkəmə  aktları 
yazılırdı.  Zaman  ötdükcə,  XIV  əsrlərin sonuna  doğru  bu  üslubla  oiyazmaiarm 
axırmcı  səhifəsini  yazırdılar.  Belə  olyazmaların  özündo  Quran  da  daxii 
oimaqia  dünyavi,  iiahiyyat  və  ibadət  haqqmda  əsərlərin  “buraxıhş  nıəlu- 
ınatları”  yazıiırdı.  Beiə  sürətli  yazı  xətti  barədə  bizə  XI  əsrin  Misir  müəllifi 
molumat  vcrir:  “Onun  hərfləri...biri  digəriııə  kcçir  və  onlarm  hamısı  birlikdə 
biıiəşiriər.  Bıı.  ona  görə edilir ki,  vacib məktub  gecikmədən  yoia  sahnsın”.
Bu  ciir  kağızlarm  nccə  yazıiması  barədə  İbn  Xaldun bclo  məiumat  vcrir: 
“Kaiibin  vəzifəiərindən  biri tauki  xottini  miikəmməi  bilməkdir.  Bu  o  deməkdir 
ki,  katib  ümumi  görüşə  gələn  hökmdarın  qarşısmda  oturub  ən  qənaətli  və 
sliiistik  forma’da hökmdardan  aldığı  qərariarı  siirətiə  vaza  bilməiidi.
75

TORK 
AKININ  KİTAB  VƏ_KİTABXANA   M Ə D Ə N İ V Y Ə T İ
RİKA XƏTTİ
İbn  N
ladim  məlumat verir ki, bu xatt Oslubu 
s u l s u n  
asasıncia yaranm.ş  v3
Ibn  Nadmı  məmmaı  vcıu 
-----  
■
fbrmaıtlannın  vo  başlıqlann  yazllmasmda  .s t ıla *   oluntırdn.  R.ka 
U « »   * *   xaraktcristikas,  ilə  haqqmda
o/ıınuu  osas  \araıau ıMirvaaı  nj
hcc  nə  ib   ibrqbnmir.  Yalnız  bir  fərqi  var  -   onun  h ^ f b n n m   olçulən  kıçık, 
\  r/ılısı  na/ikdir  Bu. qoləmin yonulması üsulu ilə ızah edılır.  Onıın  ucu  yumru 
olmaq'la  taukidəkindən  daha nazik və qısadır.  Bir sözlə,  bu  xətt  surotlı,  kursiv 
v,ı  yumru  üsltıbdur.  Xjrda,  zərif,  eyni  zamanda  sərbəst  üslubu  onun  ıstıfadə 
dairəsini  müoyyən  etmişdir.  Xüsusi  və  şəxsi  məktublar  kıçık  kağıziarda 
onunla  ya/.ıhrdı  (adı  da  buradandır).  Bir qədər  sonra  əyləncə  mozmunlu  kiçik 
hckayəlorin,  ilUistrasiyah  nəsrin,  kompozisiyaların 
üzləri 
bu 
xəttlə 
köçiirülmoyo  başlandı.  Adətən  “ali  üslubun”  ən  yüksək  tomtəraqlı  yazısı  idi. 
Homçinin  onunla  ilahiyyat  kitablarının  ilk  vərəqindo  hicaz,  bəzi  hallarda 
Quranın  ilk  səhifələrinin  tərtibatım,  dünyavi  əsərlərin  sonuncu  vərəqini, 
osasən  ya/.ının  yeri  və  tarixini,  icraçının,  əsərin  sifarışçisinin  adını  və  s. 
öziindo  comloşdiron  kolofon  rika  ilə  yazıhrdı.  Görkəmli  yazı  ustaiannın  xətt 
nütrmnolori-qit‘o  bu  xətt  üsiubu  ilə  yaradıiırdı.  Qeyd  etmək  lazım dır  ki,  rika 
vo  tauki  xottbrinin  xarici  görünüşünün  əlahiddə  funksionai  oxşariığı  ona 
gotirib  çıxartraışdı  ki,  əyaiətbrdə  çox  vaxt  hər  iki  xətti  rika  termini  altmda 
başa düşürdüiər.
NƏSXXƏTTİ
Bu  terminin  ənənəvi  etimologiyası  -   “başqa  xəttiəri  əvoz  eh-nək” 
mənasında  “məhv  etmək,  əvəz  etmək,  üstündən  xətt  çəkm əkdır” .  Ancaq  bir 
sıra  xott  mütəxəssisbri  onu “yeııi,  təzə”  kimi  izah  edirbr.  Bizitn  dövrə  qədər 
nasx  bütün  müsəlman  şərqində  ən populyar və  geniş  yayılmış  xott  üslubudur.
XX  əsrdə  bütuıı  çap  şriftbri  (qozet,  jurnai,  kitab)  onun  bazasm da  yaradılıb. 
Sözdə  hərflərin  dəqiq,  aydm  baianslaşdınlmış  qaydada  yazıiması  və 
birbşdirilməsi  bu xottin hamı tərəfindən qəbul ediiməsinə  səbəb  oimuşdur.  0 , 
başqalarına nisbətən  daha asan öyroniiirdi.  Mütəxəssisİərin  və  xottatiann çoxu 
iıcsab  cditior  ki,  mühəkkək,  reyhani  və  suis  elementlərinin  daxil  olduğu 
qaydalann  n.üiənasibliyi  əsasmda  meydana  gəimiş,  lakin  onda  horibr 
göstorilon  xottlərdəkinə  nisbətən  elə  də  iri  deyildir.  üüzxəttii  və  əyrixəitii 
clcm entbrin  nisbəti  bəräuərdir  yəni;  -  əiiinin  əliiyə.  K itäbiann  üzü 
köçiirüiorkon  xırda.,  az  haliarda  orta,  nadir  hallarda  iri  (əsasən  q ıt‘a)  ölçülü 
nosxdor.  isiiiadə ediimişdir.  Bu xəttlə yazı vaxtı qəiəmin  ucunu azacıq  çop, ya 
sıılsun.  yn  da  nəsioliqin  normalanua uyğun  kosirbr.  Göriinür,  nssx  üsiubu  X 
■r,rın  sonlarından  ıstıfadə  oluiımağa  başiamışdır.  XI  əsrin  birinci 
y a n s m d a
76
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
yaradılmış  əiyazm aian  bu  qənaoto  golmoyə  imkan  vcrir.  Sonrakı  iki  osr  yarım 
vaxt  or/.ində  “nəsxin”  yeni  xott  forması  yaramr.  XiII  -X IV   osrbrdo  mo- 
qollann  hakimiyyoti  dövründə  öz  populyarhğmı  müvoqqəti  itirsə  do.  Yaqutun 
üslubu  xottatlar  arasmda  XVII  əsrin  sonu  -X V III  əsriıı  ovvəlbrino  qodər 
hakim  olmuşdur.  Xottat  Əhmod  Neyrizi  nostoMiqin  xaraktcriııo  uyğuıı 
eiemcntior  daxil  etm ək b   onun  görkomini  bir  qədər  do  dəyişorok,  onu  yeni 
formaya  saimışdı.  Oiıməd  Ncyrizi  bütün  düzxəttli  və  şaquli  eiementiori  daha 
nazik  vo  incə  etmiş,  ancaq  oniarın  əyrixəttii  elem entiərb  əlaqosini  saxlanuş, 
cyni  zamanda  “ İrak”məktəbindon  suisdən  daxil  olunmuş artıq  dekorativiikdən 
imtina  etmişdir.  Xəttatlar  bu  usta  tərəfmdən  formalaşdmlm ış  qaydaiara  omol 
cdirdibr.  Quran  vo  ilahiyyat  kitabları  da  daxii  oimaqia,  orta  əsriərdə  bütün 
kitab 
məhsullarmm 
əksəriyyətinin 
üzü 
bu 
üslubla 
köçürülmüşdür. 
Baxmayaraq  ki,  XIV  əsrin  sonunda  poetik  əsərlərin  köçiirməsindo  yeni  xətt 
üsiubu  olan  nəstəlik  onu  bir  qədor  sıxışdırmış,  XVIII  əsrin  əvvəlindo  həmin 
proses  nosr  ə.sərlorində  də  baş  vermişdir.  Lakin  XX  əsro  qədər  nosx  öz 
popuiyarhğım  itirmomişdir.  O,  nəstəlikb  yanaşı  xəttatlar və  bədii  vazı  ustalan 
arasmda əsas iisiub  olmuşdur.
I ürk  diinyasında  geniş  istifado  oiunan  ənonovi,  ərob  monşoli  funksionai 
toyinatiı  xəttləri  nəzordən  keçirdikdəıı  sonra biz  biiavasitə  miiii  xiisusiyyotdon 
yaradılmış  x əttb r  iizorindo  dayanaq.  Bu  ərəb  qrafıkalı  yazt  üsiublan  osasmda 
yaradtimış Tobriz xəttatiıq  məktəbinin yaratmış olduğu xott nüm unobridir.
TƏLİK XƏTTİ
Xəttiıı  Öz  adı  -   “bir-birindən  astlmış”  olduğu  üçün  göstorir  ki,  burada 
bütün  hərilor  bir-biri  iiə  birbşm iş  və  buna  görə  də  xətt  kursiv  və  itiyazıhdır. 
0 ,  XI  əsrin  sonu  -   XII  əsrin  əvvəiində  kargüzarlar  və  katiblərin  tocrübəsində 
meydana  gəimiş  vo  formalaşmışdır.  Qnlar  tauki,  rika  vo  ııəsx  kinıi  xottbrin 
qaydalanndan  istifadə edərək,  orta osr əiifbalarmdakı hərflorin  dalğavari-yum- 
ru  və  girintil.i-çıxmlıh  eiementlorini  buraya  daxil  etm işbr.  Sırf  dəftoıxana 
ehtiyacı  üçün  yaradıinuş  toiik,  XIV  əsrə  qodər  öz  xarici  göriinüşünü 
doyişmodən  miixtolif yazışma  və  məktubiarın  tərtibindo  istifadə  ohınmuşdıır. 
Qeyd  cdilən  dövrdo  bu  xəttin  əhatə  dairəsiııi  genişləndirmok  üçiin  cəhdior 
cdilsə  də,  (mosəlon,  kitab  üzünün  köçürülmosi)  bu  tocriibə  özünii 
doğruitmaıruşdır.  Çünki,  bu  xəttiə  əiyazmalar  bizə  qədər  az  rniqdarda  golib 
çatnuşdır.  XTII  vo  XIV  əsrb rd ə  təiik  tədricən  öz  mövqeyini  itirorok,  yerini 
onun  osasında  yaradılmış  yeni  xott  iislubu  şikəsteyi  toiikə  (“sınmış  təiik”) 
vcrnıişdir.  Bıı  xott  noinki  öz  soləfini  istifadədon  tam  çıxartdu  hom  də  onun 
adına  yiyoiondi.  Ona  görə  də  xəttatiıq  üzro  monbəlordə  onu  toiiki-osl  (“əsas
77

tolik"),  yaxııd  taİiki-qədim  (“köhnə  ta iik ”)  adlandırmış,  vo  şikəstə  söztinü
Dİav? etməmişlor. 
. 
. 
.
ŞİKƏSTEYI-TƏ‘LIK X Ə TTl
Yazı  ustaları  arasında kök  salnıış möhkəm  ənənə  bizə  m əlum at  vcrir ki,
XIV  osritı  sonlarından  bu  xətt  köhnə  təliqə  əlavə  kimi  formalaşmışdır.  Onu
Tcymıırun  (1405-ci  ildə  vəfat  etmiş)  yanında  xidmət  edən  xəttat  Tacəddin
Salmani  işləyib  hazırlamışdır.  Şikəsteyi-taiik  aydm,  itiyazılışlı  dəftərxana
üslubudur.  Burada  dəyirmi  elementləri  mühüm  rol  oynayan  horflərin  yazıhşı
müstəsna  dərəcədə,  hətta  tauki,  yaxud  rikadakından  da  çox  stilləşdirilmişdir.
Sözdəki  hərllər  nəinki  öz  aralannda  birləşir,  hətta  bizim  adət,  etdiyimiz
uyğunluğunu  və  xarici  görkəmini  itirir.  Sözün  sətirdə,  hərflərin  isə  sözdə
tutduqları  ycrdən  asılı  olaraq  onlann  forması  və  ölçüləri  dəyişə  bilir.
Baxmayaraq  ki,  təliqə  xas  olan  qaydada  onun  işlənməsinin  standart  trafareti
vardır.  Lakin  göstərdiyimiz vəziyyət bu  üslubla  ya/ılm ış  sənodbri  oxumaqda
çotinlik  yaradır.  Sətirdə  sözlər  adətən  bir-birinə  bitişik,  yığcam  ya/.ılır.  Digər
kursiv  xəttlərindən  fərqli  olaraq,  burada  sətirlər  arasındakı  mosafo  gcnişdir.
Qələmin  hərəkətindən  asılı  olaraq  sözləri  və  onların  elcm entbrini  yazarkən
xətt  öz  dolğunluğunu  və cazibəsini  itirir.  Çünki  bu  zaman  qalından  ııa/iyə  və
əksinə  keçir.  Bu  nizamnamə  ilə  yazmaq  üçün  qobm in  ucıı  bərabər,  orta
uzunluqda  və  nazik,  en  kəsiyinin  diametrinə  bərabor,  yaxud  onun  %-ü
həcmində  kəsilir.  Şikəsteyi-təİik  sırf dövlət  işgüzar  yazışm alarında  istifadə
olunmuşdur.  Onunla  fərmanlar,  əfetmələr  və  sərəncamlar,  məhkəm ə  qərarları
və notariat  sənədləri  yazıhrdı.  Bu xəttlə kitab  üzü köçürülmürdü,  ancaq  stiliııə
görə  nümunəvi  toplular  hazırlayarkən  ondan  istifado  olunurdu.  Təlikin  ən
populyar  dövrü  -   XIV-XVI  osrlərdir.  Sonralar  yeni  xott,  nəstəlik  və  onun
itiyazıh  varianti-şikəsteyi-nəstəiikin  sürətlə  yayılrnası  i b   əlaqədar  olaraq
şikəsteyi-ta  likin  əhatə  çevrəsi  daralır  və  XIX  əsrin  ortalarm da  isüfadədən 
çixır.
TÜKK  XALQLA.NNIN  KİTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
NƏSTƏLİK XƏTTİ
Bədıı  yazı  sahəsində  nüfuzlu xəttatlıq  nəzəriyyəçiləri  şübho  etmitlər  ki, 
j\ı
  xətt  nəsxə  və  təlikə  xas  olan  ən  yaxşı  cizgibrin  orqanik  birləşməsi 
nətıcəsııı  ə  yaranmışdır.  Əgər  nəsx  riyazi  proporsional,  dəqiq,  aydın  və 
oxuüaq.ıdirsa,  təhk  qənaətcil  və  kursiv  itiyazma  xəttidir.  Bu  komponentlərin 
^  ır əşınəsın  ən  nəstəlik  adlanan  yeni  xətt  üslubu  m eydana  gəlmişdir.  Burada 
.'■ərtbrın  proporsıya qanunu ancaq ona məxsusdur.  M əsələn, əlifm hündürlüyü 
uç  noq  əyə  əıa  ər  n.  İki  əyridən  və  üfıqi-yumru  əsasdan  ibarət  olan  ba  və 
ona  oxşar  hərflənn  bır,  onlann  əsaslan  iso  altt  nöqtə  hündürlüyə  malikdir.
78
TİIRK  X A L Q L A R tN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M ƏDƏNTYYƏTİ
( ’mıin,  əynın  və  onlara  oxşar  hərflərin  aşağı  yumru  hissəbri  onların 
v a z ıld ıq la n  
ovahn  üçdə  ikisinə bərabərdir və i.a.
Hərflərin  yumru  və  düzxəttli  elementlərinin  qarştlıqlı  nisbəti  miixtəlif 
tıizamnaməbrdən  asılı  olaraq  müxtəlifdir.  Qələmin  dili  adətən  orta  uzunluqda 
n a z ik , 
miirokkobin  tədricən  axması  üçün  yarıq  dili  iki  borəbər  hissəyə 
ayırmalıdır.  Qələmin  ucluğu  azca  çəp,  ancaq  65  dərəcədən  az  olmamaqla 
kəsilməli,  dilin  cni  qələmin  diamctrinin  % -  tıü  keçməməli  idi.  Yeni  xətt 
üslubu  tez  bir  zamanda  xəttatlann  və  əlyazma  həvoskarlarının  rəğbətəni 
qazandı.
Onun tokm ilbşm əsi  üçün xəttatların bir çox nəsilləri çalışaraq ycni  xottə 
parlaq  naxış,  proporsiya,  keçidlərin  axıcılığı,  estetiklik,  bədii  gözollik 
elementbri  gətirdilər.  Yazı  ustaları  arasında qəbul  olunmuş nonnativ əsərlərdə 
xəttatlıq  sənətində  dair  xüsusi  traktatlarda  qeyd  edilmiş  ənənə  bu  xəttin 
yaranmasını  Mir  Əli  Təbrizinin  adı  ilə  bağlayır.  Türk  bioqrafı  və  stilisti 
Mustafa  Əli  Çələbiyə  (XVI  əsr)  görə  Təbriz  bu  xəttin  orjinal  nizamnaməsini 
yaratmışdır.  Həmin  dövrdə  (XIV  osrin  ikinci  yarısı  -  XV  əsrin  birinci  yarısı) 
Təbrizdə  eyni  adda  iki  xəttat  yaşayıb  işbm işdir.  Ancaq  iran  alimi  Məhdi 
Bəyaninin  tədqiqatı  nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  iislubun  yaradıcıst,  bir 
çox  yeıii  və  Avropa  tədqiqatçılarının  hesab  etdikbri  kimi,  Mir  ö li,  B.  İlyas 
Təbrizi  Baurçi  deyil,  Mir  ƏIi  B.  Hosən  Əs-Sultani  i'əbrizidir.  O.  F. 
Akimuşkin  hesab  edir  ki,  Həqiqətdə  isə  vəziyyot  bir  qədər  başqa  cür 
olmuşdur.  Mir  Əli  B.  Həsən  “nəstəlikin  ixtiraçısı”  olmamışdır.  Ancaq  onun 
sözsüz ki,  icra etdiyi  x ə ttb r içərisində  özünün zərifliyi  ilə seçilon  nəstəlik  xətt 
üslubu  özlərinin  fantaziyası,  yaradıcılığı  i b   formalaşdıraıı  xətt  ustalarınm 
arasmda  birincibrdən  biri  olmuşdur.  Mosələ  orasmdadır ki,  XIV  əsrin  biriııci 
yansmdan  başlayaraq  bizə  çalan  əlyazmalar  əyani  surətdə  göstərir  ki,  arealın 
qorbində  yazı  ustaları  arasında  uzaq  nəstəliki  xatııiadan  yeni  xətt  üslubu 
yayılmağa başlathışdır.  O, hələ incə və proporsional olmasa da  artıq kursivliyi 
və  iti  yazılışı  ilə  forqbnirdi.  Bu  xəttin  yaranması  təsadüfi  deyil,  tam  qanuna 
uyğun,  kitabçılığın  əvvəlki  inkşafının  mərhələləri  i b   olaqədar  idi.  Savadlı 
adamların  sayı  artırdı.  Xəttatlar  kontingentinin  artdığına  baxmayaraq  proses 
yavaş  gedir,  bu  inkişaf kitaba  olan tələbatı  daim  artınrdı.  Yeni,  surətlə  yazılan 
xott  təb b   olunurdu.  Nostəlik  belə  xətt  iislubu  idi.  Mir  Əli  B.  Ib sən   i'əbrizi 
xəttin 
formalaşmasında  mühüm  rol  oynayaraq 
öz  traktatmda  onun 
mütənasiblik  qanunlarım  nəzəri  cohətdən  əsaslandırmışdı.  Bundan  başqa, 
görüniir,  bu  xəttə  yazı  iiçün  qələmin  yonulması  və  ucunun  kəsilməsi  üsulunu 
da  yctıilik  kimi  o  gətirmişdi.  Sonra  mədəniyyət  tarixində  tcz-tcz  rast  gəldiyi- 
miz  hadisolərdən  biri  baş  verdi,  nəsilbr  bu  xətti  yaradan  şəxsbri  tamam 
nnutdular  və  nostolikin  yaranmasım  təkcə  Mir  Əli  Təbrizinin  şəxsiyyəti  ib  
bağladılar.  (215.  s.  351)
79

Yııxarıda  qcyd  otunantan  OmuraiIəşdirmAdən 
=vv? l 
tedqiqatç, 
„  
Akimu  kinin  fikrino  miinasitetimizi  bildijmək  vac.bd.r  Oorkəm h  a!,m 
bilm™,*  dcyil  ki,  islam  dünyasmda  mmbrlə  msanlaı,  eləcə  də  pcşəkar 
V 
H n r'v a /f--  xətt  nümunəbri  to rin d ə   ekspermentlər  etm .ş,  bəzən  elə 
nianipulväsivalar olunmuşdur ki, onu tammaq və  Üslubunu  m uəyyənləşd.nn* 
eəıin  olürdu.  Heb  nüsxəbr  xəttatbrın  fərdi  fantaz.yas,  olaraq  bər  lıans,  b,r 
kitabxana  fonduntla qalmağa məhkum idi.  Xətt üslubunu  yaratmaq  oııu qam,- 
mbşdirınA,  təbliğini  və  yayılmasmı  təmin  etmək  ışım  y aln t/  m ək təb br  cıh 
bilərdi  ki,  Təbriz  xəttathq  məktəbi  və  onun  nümayəndəs,  Mk'  Əl,  Həsən
Tobrizi həmin şoxs olmuşdur.
Nəstəlik  xəttatlar tərəfmdən çox  tez tanındı.  Onları  daha  çox  colb  edən
hu  xəttin  yığcamlığı,  sürətlə  yazılması,  asan  oxunması,  zərifliyi  idi.  Özünün
xiisasiyyətlərinə  görə  nəstəlik,  sanki,  poetik  sətrləri  yazmaqdan  ötrü  xüsusi
yaradılmışdı.  O,  qafıyə  və  rədifləri  əyani  surətdə  qabardır,  şcrin  ritmini
özünün  rəvan,  uyğun  hörgüsü  əsasında  həkk  etdirirdi.  XV  əsrin  olyazmaları
harada  yazılmasından  asılı  olaraq,  məsələn,  Şirazda,  Jəbrizdo.  H eratda  tərtib
olunmuş  kitablar  yeni  xətt  üslubunun  əhəmiyyətli  variasiyalartnı  göstərir.
Ancaq  həmin  əsrin  sonlanna  doğru  iki  məktəb:  a)  Təbrİ7-!Ierat  məktəbinin
əsası  Əli  Cəfər  Təbrizi  (860/1456-cı  ilə  yaxın  vəJat  etmişdir)  tərəfindən
qoyulmuş,  sonralar  Kəmaləddin  Behzad  tərəfindən  inkişaf  etdirilmişdi.  b)
Xorasandan  və  Orta  Asiyadan  Şiraza  və  Bağdada  köçmüş  əsasən  Abd  ər-
Rəhman  əl  Xarəzmi  və  onun  oğlanlan  Abd  ər-Rəhim  və  A bd  əl-Kərim
tərəfindən  yaradılmış  Şiraz-Bağdad  məktəbləri  daha  çox  seçilirdi.  Onlarm
iislub  detallarınm  fərqinə  varmadan  qeyd  edək  ki,  birinci  məktəb,  adları
xəttatlıq  tarixinə  düşmüş  Sultan-Əli  Məşədi  (926/1520  vəfat  etmişdir.),  Mir
Əli  Xəravi  (951/1544 vəfat etmişdir) və Mir Imad əl-Həsəni  (1024/1615  vəfat
etmişdir.) kimi  şəxsiyyətlərin adı ilə bağlamr.  Ərəbyazılı  arealda  bu  məktəbin
nizamnanıəsinə  hələ  də  əməl  olunur.  İkinci  məktəbin  nümayəndələrinin
adlarına (yaradıcılardan başqa) bədii xətt incəsənətinə aid əsərlərin heç birində
rast  gəlmək  olmur.  Belə  vəziyyət  görünür,  onunla  bağlıdır  ki,  tədqiqat
müəllifiəri  bu  vazı  üslubunu  qəbul  etmədiklərindən,  məktəbiıı  nümayən-
dələrinin  adlarını  görkəmli xəttatlann sırasına salmamışiar.  XVI  əsrdə  Şirazda
iəaliyyəldə  olan  həmin  məktəb 
X V II 
əsrin  əvvəllərində  tədricən 
ö z   tə ra v ə tin i 
itirir.
Əlyazmalann  üzləri  köçürülərkən,  adətən,  xırda  və  ya  orta  nəstəlikdən 
ıstıfado  olunurdu.  Iri  ölçülü  nəstəlikə  xəttatlar  yalmz  ayrı-ayrı  vərəqiərdə 
boyiık  formath  xətt  nümunələri  yaradarkən  müraciət  edirdilər.  Belə 
numunələn  hədn  yazını  bılən  və qiymətləndirən adamlar əldə  edirdi.  Nəstəük
US  !*.  " 
əsrlətdə  poetik  əsərlərin  yazılmasuıda  şəriksiz  lıökm
surımışdur.  naxmayaraq  ki, sonrakı 
M,M  ’ 
..................
v . o . A R . N . N   K İ T A B ^ Ə K İ T A B X A N A   M Ə I Ş N İ Y Y Ə T İ
yiizillikdə tətbiq  dairəsi  xeyli 
d a ra lm ış d ır.
80
TÜRK  X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY V Ə T İ
ancaq  istifadədən  çıxmamışdır.  Digər  üs!ubların-suls  və  təlik  xəttlərin  aqibəti 
do  belə  olmuşdur.  XVII  əsrdə  nəsx  çox  geniş  yayılmışdı,  nəsr əsərlərinin  iizü, 
osasən  onunla köçiiriilürdü.  Bu  yüzillikdə nəsx  funksional  möhkənılənmiş  xətt 
kimi  qalırdt.  Quranm,  ilahiyyat  və  dini  kitabların,  həmçinin  dünyavi  nəsr 
əsərlərinin  surətbri  onunla  yazılırdı.  Mənbəlor  göstərir  ki,  Quranııı  üzüniin 
nəstəliklə  köçürülməsi  üçiin  dəfəbrlə  cəhd  etmişlər,  lakin  bu  təcriibədə  vüsət 
tapmamışdır.  Budaq  Qəzvini  "Cəvahir-Ələxbar”,  e b c ə   də  Qazı  Əhməd  “ 
Giilüstanı  hünər”  əsorbrində  qeyd  edirlər  ki,  Dust  Mühəmməd  b.  Süleyman 
Xaravi  968/  1560-61-ci  ilbrdə  məşhur  xəttat  Şah-Mahmud  Nişapuri 
(954/1548-ci  ilə  qədər)  Quranın  üzünü  şah  Təhmasib  üçün  bu  x ə ttb   Təbriz 
şəhərində  köçürmüşdür.  Qazı  Əhməd  həmçinin  qeyd  edir  ki,  Malik  Deyləmi 
(969/1561-62'vəlat  etmişdir)  Qəzvində  b e b   bir işə girişmiş,  Iakin  sona çatdıra 
bilməmişdir.  Səltənət 
kitabxanasmda  1093/1682-ci  ildə  usta  Məhonıməd- 
Hüseyni  Nəvras  Dimavəndinin  nəstəliklə  üzü  köçürülmüş  nüsxəsi  saxlanılır. 
1268/1851-52-ci  ildə  Nəsirəddin  şah  Qacarın  əmri  ib   Tehranda  saray  xəttatı 
Əsədullah  Şirazi  Quranm  surətini  nəstoliklə  çıxarmtşdtr.
ŞİK ƏSTEYİ  N Ə S T Ə IJ K  X Ə I T İ
Bu  xətt  növü  XVII  əsrin  birinci  yarısmda  nəstəlik  üslubunu  siirətb 
yazmaq  cəhdi  nəticəsindo  mcydana  gəlmişdir.  İlk  vaxtlarda  bu  üslub  şoxsi  və 
işgüzar  yazışmalarda  geniş  işlənən  şikəsteyi-təlikin  güclii  təsiri  aitında 
olmuşdur.  Xəttin  sonrakı.  tədrici  inkişaft  şikəsteyi  nəstəlikin  yaranmasına 
səbəb  olmuş  və  o,  sonradan  sadəcə  şikəstə  adlanmışdır.  Təlikin  itiyazma 
prinsipbritıi  nəstəlikdəki  uyğunluqları  saxlamaqla,  tətbiq  etm əkb  ən  siirətli 
yaz.ı  xətti  alınmış  və  o,  indiyədək  işlənilir.  Bu  xətt  nəstəlikə  xas  olan  bir  çox 
estetik  kefiyyəibri  saxlamışdır.  Ənənəyə  gövə,  onun  yaradıcısını  Hosən  xan 
Şamlunu  (1100/1688-89  vəfat  etmişdir  )  hesab  cdirlor.  O,  öz  əsorlərində 
nosləltkın  itiyazılı  tərəlinə  daha  çox  fıkir  vermişdir.  Dərviş  Abd  Əl-Məcid 
Taliqaninin  (1185/1771-72  vəfat  etınişdir)  və  Məhəmməd  Kazım  İsfahani 
Balenin  (1229/1814  vəfat  etmişdir)  yaradtcılığında  öziinün  çiçokbnmo 
dövrünü  yaşamışdır,  Biitün  xətt  ustalaıı  bu  və  ya  digər  dərocodə  bu  ııstaların 
nizamnaməsinə  əməl  etm işbr.  Adətən,  şikəstcyi-nəstəlik  foıdi  vo  qeyri-rəsmi 
yazışmaJarda  istifadə  ohınurdu.  Ancaq  XVIII  əsrin  sonunda  və  XIX  əsrdə  bu 
>:oUİo  yazılmış  dövlət  sənədləri  də  bizə  gəlib  çatnv.şdır.  Nadir  hallarda 
kitablarm  iizü  bu  x ə ttb   köçürüliirdii.  Yalnız  iki  böyıik  kalliqraliya  ııstası: 
Dərviş  Abd  əl-Məcid  (Sədinin  “Bustan”  əsərinin  bu  xottlo  olyazmast  hazırda 
Tchran  da,  məclis  kitabxanasında  saxlanıhr)  və  Məhənıməd  Şəfi  Visali  Şirazi 
(1783-1846)  bu  addımı  atmışlar.  Qeyd  ctmok  la/.ımdır  ki,  sətirdə  sözbrin
81

hiti.şik  yazılınadığına  göro  bu  xətt  şikəsteyi-təlikə  ııisbətən  daha  asaıı 
oxunurdu.
()n osrlik xətt  üslublarının tarixinə ekskursumuzu  bitirərkən,  qeyd  etmok 
ycriııə  diişərdi  ki,  kitab  sənətkarlığmda  xəttatlar  əsasən  iki  üsluba:  nosxə  (X 
osrin  ikinci  varısından)  və  nəstəlikə  (XIV  əsrin  sonlarından)  üstiinlük 
vermişlər.  Bıına  əmin  oimaq  üçün  əlyazmaları  kataloqunıı  vərəqbmok 
kilayətdir.  Cosarətlə  demək  olar  ki.  bi/ə  gəlib  çatan  əksər  olyazmalar  bıı 
xəttlərlə yazılmışdır.
Bu yerdə bir daha qeyd olunmahdır ki.  standartlaşdınlm ış  yazı  formalan 
daim  xəttlərin  iti  yazılması,  aydmlığı  və  dəqiqliyi  istiqamətində  formalaşmış 
və  inkişaf etmişdir.  İlk  baxışdan  elə  görünə  b ib r  ki,  bu  proses  bir  və  ya  bir 
neçə,  xəttat qrupunun  şəxsi  istəyindən  doğmuşdur.  Yazıçı  yaradıcı  axtarışları 
vo  istedadı  arxasmda  yeni  xəttlərin  yaranmasma  tələbat,  konkret 
ə y a lə tin  
sosial,  siyasi  və  mədəni  inkişafından  irəli  gələn  vo  zamanın  tə b b i  olan  tarixi 
şərait  dururdu.  Məsələn,  VIII  əsrdə  müsəlman  impcriyası  (Ərob  xilafəti) 
yarandıqdan  sonra  işğal  olunmuş  regionlarm,  ictimai-siyasi,  mədoni  və 
iqtisadi  inkişafm  müxtəlif məriıələlərində  olan  ölkəbrin,  xalqlann  sayı  artdıq- 
ca,  dövlət  dəfbrxanasından  göndərilən  rəsrni  sənədlərin,  işgiizar  kağızların 
sayı  on  tləfəbrlə  çoxahrdı.  Bu  vəziyyət  təkcə  dövlət  aparalmda  nıomurlarm 
saymm  görüııməmiş  həddə  çatdırılması  ib   yanaşı,  cilalanmış,  kursiv,  iti 
yazılışı,  asarı  oxunan,  xüsusi  olaraq  dəftərxana  ehtiyaclarma  xas  yeni  xətt 
formalarmın yaranmasmı təbb edirdi.
Sonralar  şəhəılərin 
coşqun  inkişafi, 
ticarətin 
və 
sənətkariığın 
genişlənməsi,  mədəni  həyatın  sosial  əsasının  genişlənməsinə  şərait  yaratdı. 
Sənətkarlaı,  xırda  tacirlər,  aşağı  və  orta  soviyyəü  ruhanibr,  yerli  bürokratlar 
arasından  şəhər  zıyalıları  çıxır  və  bu  da  savadlı  adamların  saymı  çoxaldırdı.
vəzıyyət  kıtaba  təlabatı,  biliyə  həvəsi  artırırdı.  Ancaq  yazarlann 
sərəncammda  olan  xətt  üslubları  bu  tələbatın  ödonilməsini  ləngidirdi, 
ay  ın  ığı,  əqiqlıyi,  asan  oxunuşu  ilə  fərqbnən  kursiv,  iti  yazılışlı  xəttbrin 
j na,L°  mƏf  ılə^  °junu!'du.  Bir sözb,  oıılar  lıəm  tə b b   edən b rin ,  həm  də 
'  e  on  ərın to a  atını ödəməli  idi.  Kitabların üzüııün köçürülm əsi  üçün  belə
/   s  s,  xətt  us  u  arı  ərəb,  türk  və  fars  xəttatlarının  bir  neçə  nəsli  tərəfindən 
yaıadıldı  və tormalaşdı.
s o rıiı^ l' m^ r SOS'a'  l3'a^atc*an  ^a§cla  3ro^  qrafıkalı  yazmm  inkişafm a  məhdud
bsovvürhr 
^azı 
u^ annm  təs’r>-  konkret  əy abtdə  mədəııi-estetik
VO 
mədoni  oh 
n l ? 
1 
xüsusi-v>'ollər*1  müsəlman  areahnda  sivasi,  iqtisadi 
vo ınodonı  olaqolor vo s.  cıddi  təsir göstərirdi.