Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

97

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xətti,  yığcamlığı,  soliqəsi,  üslubu,  rainiatür  şəffaflığı  ilə  oxşar  yaxşı  tərtib 
oluıımuş  olya/tnalar  Tobrizdon  çıxırdı.  Bu  cəhət  artıq  fikirləşməyə  im kan 
vcrir ki,  hənıin dövrdə,  ola  bilsin,  şəhərdə  satış üçün kitab  hazırlayan m üxtəiif 
ixtisaslı  ustaları  birləşdirən  bir  və  ya  bir  neçə  emalatxana  fəaliyyət 
göstərmişdir.
‘‘Cəvahir  əl-oxbar”  (“Xəbərlər  incisi”)  əsərinin  müəllifı  Budaq 
Qəzvininin  (584/1576)  bu  faktla  əlaqədar  izahma  rast  golirik.  O,  yazır: 
“Şirazda  nəstəliklə  yazanlar  çoxdur,  hamısı  da  bir-birini  təqlid  edir.  Odur  ki, 
xəttlərini  bir-birindən  seçmək  olmur.  Şiraz qadınları  da  üzköçürənlərdir.  Əgər 
onlar  savadlı  deyilsə  hərflərin  şəklini  çəkirlər.  M üəllif bu  sətirləri  yazmadan 
əvvəl  Şiraza  gedərək  bunu  yoxlamışdır.  Şəhərdə  hər  bir  evdə  qadm- 
surətçıxaran,  kişi-miniatürçü,  qız-əlyazmanm  tərtibatçısı,  oğul-ciİdləyicidir. 
Hansı  kitab  olur-olsun  bir ailədə  yaradılır.  Əgər kim  istəsə  ki,  bəzədilmiş min 
ədəd  kitab  əldə  etsin,  şəksiz  bir  il  ərzində  Şirazdan  gələcək.  Bəhrarn  M irzə 
zarafatla  deyirdi:  “Şirazda  xəttatlar  işsiz  otururlar,  biriləri  ona  görəki  onlarm 
sayı çoxdur.  Başqaları  ona görə ki, hamısı bir-birinə oxşayır”.
Bununlä  yanaşı,  XIV  əsrdən  sonra  da  yazarlann  sex  xarakterii 
birliklərinin  olduğu  barədə  mənbələrin birbaşa göstərişləri  yoxdursa da,  şaban 
983/noyabr-dekabr  1575-ci  il tarixdə Şah I Təhmasibin məşhur əlyazma ustadı 
Həsən  əl-müzəhhib əl-Bağdadinin  adına verdiyi  sərəncam  (pərvənçə) o dövrdə 
1 əbriz şəhərində buna oxşar təşkilatın mövcudluğuna inanmağa imkan verir.
Burada  şah  protokoluna  uyğun  olan  təmtəraqlı  mətnin  yalnız  iki  vacib 
hissəsi  üzərində  dayanacağıq:  “...biz  zəmanəmizin  təkraroiunmaz  ustası 
Mövlanə  Həsən  müzəhhib  Bağdadiyə  buyururuq  ki,  paytaxt  şəhəri  Təbrizdə 
işləyən  (miizəhhiban),  üzköçürən  (katiban),  cildləyici  (mücəllədan),  dekorçu- 
tərtibatçı  (nəqqəşan),  qızılla  işləyon  (tüləküban)  və  kağız  istehsalçı-satıcısı 
(kağaziüruşan)  pcşəli  insan  (camaat)  qruplan  üzərində  rəhbərliyi  və  nəzarəti 
həyata kcçirsin...  və göstərilən adamlar (camaat) adı çəkilən (yuxarıda) dövrün 
təkraroiunmaz  ustasım  özlərinin rəisi  və  rəhbəıi  hesab  edərək  (ona)  itaət  edib 
tabe  olsunlar,  onıın  göstərişlənni  sözsiiz  yerinə  yetirsinlər...  “(194,  s.  24-26)”.
O .hA kum uşkm   ıəhmasibin  bu  sərəncamını  analiz cdərək  yazır:  Bıı  sərəneam 
RiuXtəlii  peşə  ustalarının əlyazma  kitab  istchsalında  birləşdiyinə  işarə  edən  və 
bi/.ə  məlum  olan  yeganə  sənəddir.  Təəclib  doğuran  budur  ki,  görkəmli  alim 
ləhmasibin  atası,  Şah  İsmayılın  həm in  mövzuda  qeyd  olunan  sərəncamdan 
təxminən 60  il  qabaq  verilmiş  fərmamndan  xəbərsi/ ola bilməzdi.  EIəcə  də bu 
xarakterli  fərman  və  sərəncamtar  Ağqoyunlıı  və  Qaraqoyunlu  zamanı, 
Səiəvilər  və  osmanlılar  dövrüiıdə  artıq  rəsmi  bir  prosedura  çevrilmişdir.  Tiirk 
xalqlaıı  mədəniyyətındə  kitabçılığm  və  kitabxanaçılığın  inkişafı  daim  dövlət 
himayosındə  olmuşdıır.  Burada  maraqlı  olan  aşağıdakı  vəziyyətdir.  Əlbətdə
98
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
biitün  bu  ustalar  dövlət  qulluqçuları  dcyildilər,  şəxsi  emalatxanalarda.  ya  da 
müstəqil  çahşırdılar.  Aııcaq  sərəncam  clə  tərtib  olunmuşdur  ki,  guya  onlar 
saray  em alatxanasmda  işləyirlər  və  şahm  təyin  etdiyi  başçıya  tabe 
olmalıdırlar.  XVII  əsrdo  və  sonralar  İsfəhanda  yayılan  belə  bir  təcriibə 
məlumdur:  müəyyən  qəbildən  olan  səııətkarlarm  çahşdığı  saray  cmalatxana- 
sınm  başçısı  eyni  zam anda  şəhərdə  fəaliyyət  göstərən  analoji  birliklərin  üzvü 
idi  və dövlət tərəfindən onların  işinə nəzarət edirdi.  Ancaq  1575-ci  ildə  Təbriz 
artıq  çoxdan  dövlətin  paytaxtı,  Həsən  Müzəhhib  şahın  istəklisi  olsa  da, 
kitabdar,  yəni  əlvazm alar  istehsah  üzrə  kitabxana  emalatxanasmm  rəhbəri 
deyildi.  Kitabdar  vəzifəsini  o  dövrdə  suls  xətt  üslubunun  məşhur  ustası  Yusıf 
icra edirdi.
Beləlikİə,  orta  əsrlərdə  arealda  üç  dildə  kitab  məhsulları  yüz  minlərlə 
əlyazmam əhatə  edir və öziinün müstəsna rəngarəngliyi  ilə  seçiiirdi.  Türk,  fars 
və  ərəb  yazıh  ədəbiyyatının  surətlə  yayılması  prosesində  xəttatlarm  çox  minli 
ordusu  çalışmışdı.  Bu  faktı  hələ  XVII  əsrdə  Qolstin  səfırliyinin  katibi  Adam 
Oleari  qeyd  etmişdir:  “bİr  neçə  min  adam  öz  çörək  pulunu  belə  kitabları  yaz- 
maqia qazanır...”.  Peşəkar üzköçürənlər müəlliflərin və oxucuların  sifarişlərini 
fərdi  qaydada  yerinə  yetirirdilər.  Onlardan  kim  saray  qulluğunda  idisə, 
əlyazmanı  hökmdarın  şəxsi  kitabxanası  üçün,  şəxsi  emalatxanalarda  muzdla 
işləyən  isə bazar üçtin yaradırdı.
O rta əsrlərdə mənəvi  mədəniyyət,  hər şeydən əvvəl, hədsiz dərəcədə  çox 
yaradılan  kitab  form asm da  geııiş  çeşidli  ədəbiyyatda  öz  əksini  tapırdı. 
Dəfələrtə  admı  çəkdiyimiz A.Monzəviııin  statistikası  XI  əsrdən  XVII  əsrədək 
əlyazmalarm  saymm  durmadan  artdığını  əyani  şəkildə  göstərir.  Lakin 
A.Monzəvinin  “burulğan”  adlandırdığı  ziddiyyətli  Moğol  və  Teymur 
dövrünün  araşdırılması  oııun  əksinə  olaraq,  kitabçılıq  işinin  tənəzzülü  deyil 
inkişafını  göstərməkdədir.  Hulaqu xan,  Qazan  xan,  eləcə  də  Əmir  Feymurun 
alimə,  sənətkara  'verdiyi  yüksək  qiymət  tarixi  mənbələıdən  məiumdur. 
Eləcədə  adları  çəkilən  hakimlərin  dövründə  elm  və  təhsil  müəssisələri 
şəbəkəsinin 
genişlənməsi 
və 
kitab  məhsulunun 
çoxalması 
haqqında
məlumatlar kifayət qədərdir.
Mədəniyyətin  belə  yiiksək  səviyyəsini  və  inkişafmı  necə  və  nə  ilə  izah 
etmək  olar?  Yəqin  ki,  cavab  birmənah  deyil.  Burada,  fikrimizcə  üç  əsas 
faktoru  qeyd  etmək  lazmıdır:  ilk  növbədə  şəhərlərin  inkişalı  və  bununla 
ə l a q ə d a r  
siyasi  arenaya  yeni  sosial  təbəqələrin  gəlməsi  prosesi.  Onlar  orta 
şəhər  zümrəsini  -   aşağı  və  orta  səviyyəli  ruhanilər,  kiçik  dövlət  məmıırlarmı, 
s ə n ə tk a r l a r ı, 
orta  səviyyəli  tacirləri  və  s.  əhatə  edirdi.  Məhz  bıı  təbəqələı 
ş ə h ə r in  
biitün  inkişafm da  olduğu  kimi,  mənəvi  mədəniyyətin  təşəkküHində, 
inkişafında  və  istehlakmda  da  əsas  rol  oynamışlar.  Onlar  bir  tərəfdən
99

TIJRK  X A L O L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
mədoniyyotin  sosial  bazasını  genişbndirir,  digər  tərəfdən  bu  mədəniyyətin 
yarandığj  mühitin  qoruyucuları  idilər.
No/.ərə  almahyıq  ki,  Bizansdan,  Avropadan  və  Rusiyadan  fərqli  olaraq 
müsəlman  şərqində şəhərdən başqa mədəniyyət nünuınələri yaradan m ərkə/lər 
tııüşahidə  olunmur.  Şərqdə  monastırlar  yox  idi.  Doğrudur,  dərviş  xanəgahlan 
mövcud  idi  və  oıılar  bu  cəhətdən  müəyyən  rol  oynayırdılar.Qətiyyotlə  dcmək 
olar  ki,  əlyazma  kitabı  və  kitabçılığı  şəhərlərin  adı  ilə  bağlıdır.  A.Oleari 
yazırdı:  '"Vəziyyətindən  asılı  olmayaraq  az  adam  tapılar  ki,  oxuyub  yazmağı 
bacarmasın,  Çiinki  burada  uşaqlar məktəbə kiçik yaşlarından  gçdir...”.  Qolstin 
səfırliyinin  katibi,  yoqin  ki,  səyahəti  dövründə  rastlaşdığı  insanları  nə/ərdə 
tuturdü.  N o/ərə  alsaq  ki,  o  səyahəti  dövründə  mərkəzi  şəhərlərdən  başqa, 
əyalətlərdo də olmuşdur,  deməli, onun bu fıkrini bütün əhaliyə aid etmək olar.
IX  osrdə  yeni  ditıi  ideologiya  -   İslam  böyük  ərazidə  tamamilə  və 
dönməz  olaraq  möhkəmləndikdən  sonra  arealda yeni  ideologiyanın  bazasmda 
ycni  müsəlman  mədəniyyəti  təşəkkül  tapmağa başladı.  Cəmiyyət  hoyatının  və 
foaliyyətin  biitün  sahələrinə  dərindən  nüluz  etmiş  bu  ideologiyanın  əsasında 
ilkin  olaraq  ərəb  dilində  çoxlu  sayda  əsərlər  yaramrdı.  R.N.Fray  qeyd  edir  ki, 
“ycııi  müsəlman  ınədəniyyəti”  yaramrdı.  Fars  dilli  şairlərin  şeirlərində 
zoroaslrizm  elementləri  ancaq  bu  dövrün  dəbini  əks  etdirirdi,  onlar  zoroast- 
rizrn  təsəvvürlərinin  və  inammın  həqiqi  ifadəçisi  sayıla  bilraozİər.  Keçmişə 
görə  xiffət  özünü  göstərirdi,  xüsusilə  poeziyada bu  daha  aydın  hiss  olunurdu. 
Ancaq  keçmişə  qayıdış  mümkiin  deyildi”.  Fray  baş  verən  ictimai  proseslori 
yeııi  fars  ədəbiyyatı kimi  qəbui  eiməkdə xeyli  yanıimışdır.  Bu proseslər bütün 
islahı  dünyasında  təlatümə  səbəb  olmuşdu.  İsiam  dünyasında  ənənəvi  sünnü 
və  XIV  əsrdən  Cəfəri  təriqətinin  möhkəmiənməsi  ilə  XIX  əsrdə  babilik 
horəkatı,  zərdüştliyin  yenidən  və  yeni  formada  qarşıya  çıxması,  eləcə  uə 
dünyada  baş  verorı  proseslər  areala  təsir  etməyə  bilməzdi.  Yeni  mənəvi 
doyəriər  fornıalaşır,  dünyanın  yeni  qavramları  ilə  olaqədar  əlyazmalar 
yavıhrdı.  Mənəvi  mədəniyyət ancaq  seçilənlərin nıaiı  deyiidi.  O,  əvvəiki  kimi, 
feodal  cəmiyyətinin  yüksək  təbəqəsinə,  sarayiara,  qəsrlərə  xidmət  edir,  lakin 
şəhorin  sürətli  inkişafı  ilə  əlaqədar  mədəniyyətin  sosial  bazası  genişiənir,  özü 
isə  şəhər  bazarmda,  mədrəsə  hücrəsində,  “məmurlar”  və  “osiizadəiərin” 
evlorində kök  salır.  Savadliiıq  şəhərdə kütiəvi  hal  alııdı.
Ştibhəsiz,  təhsiiin  və  savadın  artmasma  vo  orta  osrlərdə  kitabm 
hazırlanıb  yayıimasına  başqa  səbəblər  uə  təsir  göstərmişdir.  Ancaq  yuxarıda 
qeyd  oiur.aniar əsas iaktoriar hesab edilə biiər.
Artıq  yuxarıda  qeyd  edilmişdir  ki,  Orta  Asiya  vr»  Şərqi  Türküstan 
əıazisində  əıəb,  fars,  türk  diiiərində  yaradılmış 
və 
bizə  g d ib   çatan  srəb 
qrafıkalı  odəbiyyatın  həcmi  ohəjnivy^ii  dorəcədə  çoxdur.  Bu  qiyınotli
100
TÜRK  XALQLARIMN  KİTAB  VƏ  KİTABXANA  MƏDƏNİYYƏTİ
xəzinənin  qorunub  saxlanılmasında  orta  əsrlər  xəttatlaruıın  əməyi  çox 
böyükdür.
Əidə  olan  mənbələr  göstərir  ki,  kitab  üzü  köçürəniərin  sosiai  və 
peşəkariıq tərkibi m üxtəlif oimuşdur.  Xamn,  səlahiyyətli  sultanın və əyaniann 
sarayında  yüksək  mənsəb  sahibiərinin  kitabxanası  üçün  bədii  əlyazmam 
peşəkar  katiblər,  (mirzələr),  xəttatlar  və  qələm  ustaları tərtib  edirdilər.  “Belə 
damşırlar  ki,  -  Şərİf xan  Bidlisi  Teymuri  Mirzə  Baysünqar  haqqmda  yazır,  - 
əiahəzrətin  kitabxanasmda  qırx  xəttat  üzköçürmə  (kitab)  ilə  məşğul  idilər”. 
Sultari  Hüseyn  də  öz  sarayında  çoxlu  sayda  xəttat  saxlayırdı.  Babur  öz 
xatirələrində  bu  haqda  məlumat  verir.  Suitan  Hüseyn  mirzənin  saraymda 
xəttatiar  çox  olsa  da  onlann  başında  nəstəliklə  yazan  Suitan  Əli  Məşhədi 
dururdu.  O,  Mirzə  və  Əlişir  bəy  üçün  çox  yazırdı-  hər  gün  otuz  şeir  Mirzə 
üçün və iyirmi şeir Əlişir bəy üçün. (21.  s.  163)
A.A.Semyonovun  rəyinə  görə,  Baburun  gətirdiyi  norma  -   hər  gün  50 
beyt  -  şübhəsiz,  rəssam-xəttat  üçiin  bu  az  deyildi.  Əgər  vəziyyət  xəttatı 
tələsdirmirdisə,  başqa  bir  misal  göstərir  ki,  o  özü  vaxtı  tələsdirmirdi,  təki, 
onun qəiəmindən diqqətə və təəccübə iayiq əsər çıxsın”, “bir dəfə Buxara xanı 
Əbdüiəziz  (1645-1680)  o  vaxt  Hafizin  şeirlərindən  ibarət  toplunun 
köçürülməsi  ilə  məşğul  olan  öz  saray  xəttatı  Hacı  Yadigardan  soruşur,  -  bu 
yazıdan gündə nə qədər köçürmək olar?” o, cavab verir: “Əgər çalışsam gündə 
on iki beytli  şeir yazaram”.  Onda xan aşağıdakı  şeir parçasım əzbərdən söylə- 
yir:  “Eşitmişəm  mən  Şərq  (uzaq)  öikəsində  qırx  ii  ərzində  bir  Çin  fmcanı, 
Bağdadda  isə  gündə  yüzünii  diizəldirlər.  Onlarm  qiymətinin  nə  olduğunu, 
şübhəsiz,  sən  təsəvvür  edirsən!-  “Biz  səni  xəttat  adlandıraraq,  -  xan  davam 
edir,  -  sənə  əmr  etdik  bu  kitabı.  Əgər  gün  ərzində  on  iki  beytli  şeir 
köçürüləcəksə,  onda  bu  xəttin  incəliyi  nə  olacaqdır?!  Əgər  səbrin  çatsa 
(ancaq)  iki  beytli  şeir,  çatmasa  -  birini  yaz!”  Haçı  Yadigar  bu  əmrə  tabe 
olaraq,  Hafıziü  Divanının  üzünün  köçürülməsini  yeddi  ildən  sonra  başa 
çatdırdı.  Sonralar  İrana  gəlib  çıxmış  bu  əlyazma  kitabı  Süleyman  şah 
tərəfındən yüksək qiymətini aldı.
Peşəkar. katiblər  və  peşəkar  ədəbiyyatçılar  arasında  ləqəb  və  təxəllüs 
dəbdə  idi.  Məsəiən,  Teymurilər  dövrünün  məşhur  xəttatı  Məhəmməd  Əmin 
Həlvai  (Holovi?)  təxəllüsü  onun şagirdi  Mir Ubayd  isə  Lulu  iəqəbi  daşıyırdı. 
Yəzdinin  “Zəfəmamə”sinin  nüsxələrinin  birinin  kolofonunda  deyiiir  ki, 
əlyazma  Əbüi  Qazi  Nadir  Məhəmməd  xamn  (1642-1645)  kitabxanasında 
hazırlanmış  nüsxədən  köçürülmüşdür,  köçürəni  “Şeyx  Katib”  iəqəbi  iiə 
tanınan Fəxr əd-Din Əlidir.
Xəttat  ustalığımn  yolu  uzun  və  keşməkeşli  idi.  Xəttatlığa  başiamaq 
böyük  gərginlik  və  çox  vaxt təiəb  edirdi.  Hətta  ən  məşhur qələm  ustalan  əlin 
möhkəmliyini  və  qətiliyini  saxlamaq üçün hər  giin yazıda xüsusi  olaraq məşq
101

TÜRK 
V A .  
OLARININ  KİTAB  VƏ  K İTA BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ciıiKiyə  ınocbıır  olurdular. 
Bədii 
əlyazmanı  n ö q sa n sız   y az m a q   üçütı  orta 
osrlordo  Orta  Asiyada 
hər  peşokar  katib  iki 
xətt 
ü slu b u n u   ad i  x ırd a   v ə  iri  yaza 
bilməyo  borclu 
idi, 
ən  azı  üç  xəttlə 
yazmağı  bacarmahydı: 
n ə s x lə -  Q urandan 
sitatlar 
və  hədislər  iiçün, 
nəstəliklə-adi 
m ətnlər  üçü n ,  su lslə -b ö lm ə lə rin   və 
ba.şlıqlann  sorlövhələri  iiçün və s.
Bə/ən  bədii  əsərlərin  müəllifləri  də  üzköçürən  rolunda  çıxış  edirdilər. 
Məsolon.  Kaşqar tarixçisi  Hacı  Yusif Özünün “Cəm ət-təvarix” osəvinin  üç  su- 
rotini  çıxaıaraq onları  müxtəlif şəxslərə göndərmişdir (54,  Xol 45).
Kitab  üzii  köçürənlər  qrupunun  müəyyən  hissəsini  maddi  eəhətdən  /əil' 
təıninatlı,  lakin  orta  və  aşağı  təbəqədən  olan  savadlı  adamlar  toşki)  edirdi. 
Bahalı  kitabları  almaq  və  ya  sifarişlə  əldə  etmək  imkanları  olm adığm a  görə 
onlar  ö/ləri  lazım  olan  əlyazmaların  surətini  çıxarırdılar.  Çox  vaxt  bunu 
keyliyyətsiz  kağızda  edir,  mətni  özlərinin  izahları  və  əlavələri  ilə  miişayət 
edirdilər.  Hor  halda,  kataloqlarda və  Şərq  əlyazmalartnın  siyahılarında  üzkö- 
çüronlərin  kitab sahiblərinin özləri olduqları hallarma az rast gəliıımir.
Olyazma  sahiblərinin  öz  ehtiyacları  üçün  köçiirdükləri  kitablar,  adətən, 
çox  pirimitiv,  çox  halda müxtəlif xətlərdə və ölçiilərlə yerinə yetirilirdi.  Bəzən 
onlar cildlənməmiş, əlyazmamn  vərəqləri hətta tikilməmişdir,  bir qayda olaraq 
köçürənin  adı  və  köçürmə  yeri  məlum  deyildir.  Orta  A siya  əlyazmaları  üçün 
xarakter  xüsıısiyyətlərdən  biri  də  əlyazma  sahiblərinin  öz  ehtiyacları  üçün 
köçüriilmüş  kitablann  toplu formasmda olmaması  idi.  Bir cild altında müxtəlif 
xarakterli  əsərlor  və  müxtəlif  müəlliflərin  əsərləri,  m üxtəlif  dillərdə  olan 
əsərlər və əsərlərdəıı fraqmentlər (ərəb, fars, türk) və s. toplanmışdır.
Pcşəkar  mirzələr  və  usta  xəttatlarla  yanaşı,  m üxtəlif peşə  sahiblərinin, 
miixtəlif  savad  və  mədəniyyət  soviyyəli  şəxslərin  əlyazmalarm  köçürülməsi 
ilə  məşğuliyyəti  bizə  gəlib  çatan  əlazmaların  keyfiyyətində  əks  olunmaya 
bilməzdi.  Qeyri  -   peşəkar  üz  köçürənlərin  əlindən  gəlib  keçən  motniər  ciddi 
dəyişiklərə,  tohriflorə  məruz  qalırdı.  Bu  vəziyyəti  müsəlman  alimləri  və 
odobiyyatçılan  yaxşı  başa  düşürdülər.  Onların  bəziləri  üzköçürənləri  birbaşa 
Kitab  təhrifçiləri 
adlandırırdılar.  (144,  s.  614).  Digərləri  üzköçürənin 
qolomini 
maaıifçiliyin  binasım  dağıdan  külünglə”  müqayisə  edərək 
şikayəllənirdilər  ki,  'g ö r  o,  bir  nöqtə  ilə  “məhəbbəti”  “əzaba”  möhnərə  necə 
çcviıir,  bir  hərfı  dəyişməklə  “səadət”  sözünü  “fəlakət”  kimi  oxumağa  məcbur 
edir.
Üzköçtironlər  torolındən  əlyazmalann  mətnlərinə  edilmiş  dəyişiklikləri 
ıkı  novo  bolmək  olar.  Bırınci  növ  -   texniki  səhvlər  və  yanhşhqlar,  böyiik 
motnləıi  köçiııərkon  onlardan  qaçmaq  mümkün  deyil.  Söz  buraxılması,  yaxud 
əksıııə,  soz  əlavo  cdılməsı,  sətır  ötürülməsi,  yaxud  əksinə,  sətir  təkrarlanması 
və  s.  ıc  o  noqsan  aıt ır.  Bıı  zaman  sözdə  həri  ötüriilməsi  və  ya əlavə  edilməsi 
ıa  aııııa  c  a  tast  gə nıok  olıır.  Çox  vaxt  btı,  söziin  mənasımn  dəyişməsinə,  hət-
102
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ta  rnətnin,  xüsusilə  poetik  əsərlərdə,  təhrifınə  gətirib  çıxarır.  Üzköçüronlər 
başa  düşm ədikbri  xarici  sözlərdə,  titullarda,  şəxsi  və  topoqrafık  adlarda 
xüsusilə  ciddi  təhriflərə  yol  verirdilər.  Ona  görə  də  xronoloji  və  coğrafi 
xarakterli  eyni  əsərin  m üxtəlif  nüsxələrində  şəxsi  və  topoqrafık  adlarm 
tamamilə  m üxtəlif oxunuşlarına  rast  gəlirik.  Bununla  əlaqədar  Əbül  Qazinin 
(1603-1664) aşağıdakı  qeydini  misal gətirmək yerinə düşərdi.
"Kalib  adlandırılan  adamlar,  -  o  yazır,  -  ağılsız  və  düşüncəsizdirlər. 
Rəşid  əd-Dinin  “Cəmi  ət-təvarix”  əsərindən  söhbət  gedir.  Bu  kitabı 
köçürərkən  onun  yazılmasmdan  üç  yüz  yetmiş  iki  il  keçmişdir,  bu  dövrdə, 
Allah  bilir  iyirmi,  ya  da  otuz  kitab  tərtib  olunmuşdur.  Onlar  hər  dəfə  o  qədər 
söz  təhrif etmişlər  ki,  nəticədə  solnamənin  mətninin  üçdə  biri,  bəlkə  də  yarısı 
təhrif  olunmuşdur.  Adı  çəkilən  əsərdə  (Rəşid  əd-Dinin)  dağ,  çay,  yer,  insan 
adları  moqol,  yaxud  türk  adlarıdır.  Kitabın  müəllifi  və  onu  köçürən  mirzələr 
isə  ya  fars,  ya  da  tacikdirlər,  nə  moqol,  nə  də  türk  dilini  bilirlər.  Əgər  tacikə 
moqol  adlanm  ifadə  etməyi  on  gün  öyrətsən  də,  onu  mənimsəyə  bilməyəcək, 
bos onu  necə  (diizgün)  yazacaq?”.
Surət  çıxaranlar  çox  vaxt  tarixləri  -   xronoqram  təhrif edirdilor.  Adətən 
mətndə  onlar  yazı  ilə  göstərilirdi.  Əgər  bizə  ancaq  bir  nüsxədə  gəlib  çatan 
əlyazmada  üzköçürərı  tərəflndən  tarix  təhrif  olunubsa,  bu  müxtəlif 
anlaşılnıa/.hqlara  gətirib  çıxarır  və  onu  diizəltmək  üçün  xüsusi  tədqiqat  lazım 
gəlir.
Qeyd edilən  texniki  səhvlər və  təhriflər ya  köçürmənin  gedişində,  ya da 
motnin  orjinälla  sonraki ‘ üzləşdirilməsi  zamanı  aradan  qaldırtlırdı.  Xüsusi 
hazırlanmış  vahid  korrektura  işarələri  yox  idi.  Çox  halda  yəqiıı  ki, 
surətçıxaranlar  əsas  mətndə  yazılmış  sözbrin  üstündən  xətt  çəkir,  baş 
sahəbrdə  yaxud  nadir  hallarda  -   qaralanmış  sözün  iistündə  onun  düzgün 
formasını  yazırdılar.  Əlyazmamn  ağ  yerlərində  həmçinin  əsas  mətində 
buraxılmış  sözbr'i,  ifadəbri,  şeirləri  və  s.  yazırdılar.  Buraxılmış  yerbri  adətən 
q e y d b rb   işarəb y ird ib r,  bu  işarə  bəzən  ağ  yerlərdə,  yazılan  sözbrin  yaxud 
sətirbrin  qarşısında da qoyulurdu.  Ağ  yerbrdəki  əlavəbr  həcminə  görə  bəzən 
hekayə qədər olurdu.
Xəttatlar  tərəfindən  əlyazmaya  edibn  dəyişikliyin  ikinci  növü  bilərək- 
don  olunan  d əy işik b r  -   diizəlişbrdir.  Belə  foaliyyətin  nəticəsi  odur  ki, 
surətçıxaran  bir  tərəfdən  əsərin  ayrı-ayrt  hissəbrini,  hətta  bütöv  fəsliııi  ixtisar 
cdir,  başqa  tərəfdən  onu  interpritasiyalarla  və  aydınlaşdırmalarla  tamamlayır. 
Səhifəbr kiıni  haşiy əb r də m üxtəlif iş a rə b rb  qeyd  olunur.  Elə  əlya/.malar var 
ki.  nnosəbn,  ağ  sahələrdəki  əlavəbr  sonda  “bir  növ  xottatın  imzası  rolunu 
oynayaıı  12 rəqəmi  ilə  işarə olunmuşlar” .
Surətçıxaranlann şərhbri  adətən  iki  x əttb  gcdir:
1) toponim br vo xüsusi  adlar izah  edilir;
103

Tİ'JRK  X A IO L A R IN IN   KİTAB  VƏ  KİTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
2) 
Suıotçıxaıanın  nöqteyi  -   nəzərincə  aydm  olm ayan  yerlər 
a v d m la ş d ır ılır .  bununla  əlaqədar 
bəzən  mətnə  müxtəlif  planlı  kifayət  qədər
gcniş  m ühakim əlor əlavə olıınur.
(,'ox 
hallarda 
üzköçiirənlər 
orijinalın 
dilini 
öz 
zamanlarına 
y;wınlaşdıımacı  məqsədilə  ona  dəyişiklər  edirlər.  Bəzən  xəttatlaı  müəliif 
nıətniııi  əsaslı  surətdə  dəyişir,  ona  bölmələr  əlavə  ediı.  yaxııd  oıijinalı  yazıb 
tamamlayırlar.  Hrıtaniya  Muzeyi  əJyazmalarmın  birində  Rəşid  əd-Dinin 
müasiri  Məhəmməd  b.  Iləmzo  nəzərə  alaraq  ki,  bu  cild  ortada  tək  olacaq, 
oxucuların  marağı  iiçün  “Cəmi  ət-təvarix’in  sonıına  Ulceytü  xanm  taxta 
otıırması  lıaqqında  hekayəni  əlavə  yazır  və  ümid  edir  ki,  buna  görə  müəllif 
oııa qəzəblənməyəcək” (34, s.  300),
Göriinür,  surətçıxaramn  müəllif  mətninə  yaradıcı  yanaşması  qəbahət 
sayılmır,  surəti  çıxarılan  əlyazmaya yuxarıda göstərilənlərə  oxşar  dəyişiklər o 
dövrdə  kitab  mədəniyyətinin  norması  hesab  olunurdu.  M araqlıdır  ki, 
xottatlarm “Səlnamələrin toplıısu”na belə bir yanaşması  Rəçid əd-Dinə  məlum 
oldııqda  nıüoHifin ctirazına səbəb olmamışdır.
Beləliklo,  əgər  biz  əlyazma  ədəbi  irsinin  qorunub  saxlamlmasında  orta 
əsrlər  xəttatların  təaliyyətinə  borcluyuqsa,  müəllif  mətnlərinin  cürbəcür 
izahatlar,  əlavələr  və  yenidən  işlənmələrlə  zibillənməsinə  görə  də  onlara 
borcludur.  Yuxarıda  göstərilən  misallardan  göründüyü  kimi,  mətnlərin 
zibillənməsi  az  qala  müəlliflərin  sağhğmdan  başlayaraq  hər  dofə  üzü 
köçüriilərkən  davam  ctmişdir.  ’l’əbii  ki,  əsər  nə  qədər  çox  populyar  olurdusa, 
onun  surəti  daha  tez-tez  çıxarılır,  bununla  da  həmin  əsərin  mətni  daha  çox 
çirklənməyə  məruz qalırdı.  Belə əsərlərdən biri  Zeyn əd-Din  Vasifinin  “Bədai 
əl-zəkai”  əsəridir.  Vasifın  yaradıcılığının  tədqiqatçısı  A.N.Boldıryevin 
nüluzlu  ləsdiqinə  görə  bu  əsərin  mötəbər  nüsxələrinitı  çox  olmasma  baxma- 
yaraq  tənqidi  mətnin  nəşrinə əsas vermir.”
Bunıı  orta  əsrlər  müsəlman  müəlliflərinin  bir  çox  əsərləri  haqqında  da 
demək  olar.  Əlyazma  kitablarının  müəyyən  hissəsində  tarix  göstərilir.  Bu 
zaman  xottat  ayı  və  ili,  bəzən  köçürmənin  başlandığı  və  qurtardığı,  bəzən 
ancaq  başa  çatdığı  günü  göstərirlər.  Çox  vaxt  ancaq  il  göstəriJir.  Vaxt  iki 
sistcındə  vcrilir,  ya  ərəb  say  yazısı,  ya  da  oniki  illik  sikl  ilə,  bəzon  hər  iki 
sistcmdə.  Cjii.n  və  ay,  bir  qayda  olaraq  ərəb  yazısı  ilə  verilir.  Müsəlman 
əlya/.malaı ında tarixin  rəqəmlə gostərilməsi nadir hadisədir.
Əlya/.maların  kolofonlarında köçürənin adı,  köçürmə  tarixi  göstərilsə  də 
köçüımo  ycri  a/,  hallarda  qeyd  olunur.  Bu  zaman,  bir  qayda  olaraq,  ancaq 
şohorin  və  ya  yaşayış  nıəntəqəsinin  adı  göstərilir,  köçürmənin  dəqiq  yeri 
məsolon  bu  ciir.  Buxaıada  Abdallah  xanın  mədrəsəsində  köçürülmüşdür  çox 
ııadiı  hallaıda  göstəıiliı.  v)lyazmalarda  köçiirülmə  yerinin  olmadığı  çoxlu 
Iıallarda  bu  lakt  ən  müxtəlif xarakterli  dolayi  məlumatlarla  müəyyənfəşdirilir.