Yazılmış bir kitabın üstündə bir dəfə gözəl epiqraf oxudum: "Xatirələr faydalı olsun deyə səmimi ya zılmalı, gerçəkliyə tən gəlməlidir."
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abbas Zamanov
|
* * * Böyük Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin ana- dan olmasından 100 il, ölümündən 41 il keçir. Bu, əzəli, sonu görünməyən zamanın bir anıdır. Zaman Hüseyn Cavidi bizdən nə qədər uzaqlaşdırırsa, o, bizə bir o qədər yaxınlaşır, doğmalaşır, əzizləşir. Bu da təbiidir. Çünki Hüseyn Cavid klassik sənətkardır. Onun hər bir sanballı, tutumlu beyti altında bir fikir xəzinəsi yatır, ləl-cəvahir yatağı gizlənir. Hər bir ədəbi nəsil onun bədii irsindən təzə bir şey öyrədir, yeni bir inci tapır. Şübhəsiz ki, yeni nəsil Hüseyn Cavidi bizdən daha yaxşı qavrayacaq, daha yaxşı sevə- cək, daha yaxşı öyrənəcək, başqa xalqlara daha yaxşı tanıda- caqdır. Azərbaycan KP MK-nın Hüseyn Cavidin anadan olmasının yüz illiyi haqqında qərarına uyğun olaraq dahi sənətkarın müa- sirlərinin xatirələri, tənqidçi və ədəbiyyatşünaslarımızın isə üç nəslinin məqalələri edilmiş bu kitab oxucular, cavidşünaslar, cavidsevərlər üçün gözəl bir hədiyyədir; bütün həyatını və yaradıcılığını öz doğma xalqına, vətəninə, dünyanı və sənəti sevən insanlara, məhəbbət və gözəlliyə sərf edən, “Mənim tanrım gözəllikdir, sevgidir” deyən, onu özünün estetik idealına çevirən sənətkara böyük hörmət və ehtiramın əlamətidir. 1980
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 59
Abbas Zamanov Þí ñþç
üseyn Cavid nə sələflərinə, nə də xələflərinə bənzəyir. Onun sənət- də öz səsi, öz nəfəsi, öz dəst-xətti vardır. Poeziyada da, dramaturgiyada da o, orijinal- dır, heç kəsi təkrar etməmiş, heç kəsin təsiri- nə qapılmamışdır. Yazıb yaratdıqlarının ha- mısı öz istedadının məhsuludur. Nə yazmış- dırsa öz vicdanının pıçıltısı ilə yazmışdır. Burada mərhum teatrşünas-tənqidçi Cəfər Cəfərovun aşağıdakı sözlərini xatırlamaq yerinə düşərdi: “Hüseyn Cavid heç bir vaxt sənətkar vicdanına xəyanət etməmişdir.” Bütün yaradıcılığı boyu Cavid nəyi tərənnüm etmiş, nəyi ax- tarmışdır? Qoy bu suala yazıçının özü cavab versin: “Əsiri oldu- ğum bir şey varsa, o da həqiqət və yenə həqiqətdir.” Şairin zəngin yaradıcılıq yolunun ümumi pafosu göstərir ki, bu etiraf, bu müddəa tamamilə doğrudur. Son dərəcə mürəkkəb bir həyat və yaradıcılıq yolu keçən Cavidin ilham pərisi daim hə- qiqət eşqi ilə qanad çalmış, həqiqət eşqi ilə alovlanıb yanmışdır. Həqiqəti axtarıb tapmaq, ona qovuşmaq yollarında bəzən şübhə- lər, tərəddüdlər keçirən şairin ilham pərisi bəzən əngin səmalarda, tarixin dərinliklərində qanad çalsa da, o, heç bir vaxt öz idealın- dan – həqiqətdən ayrılmamış, bütün yaradıcılığı boyu onu insan- lara aşılamağa, həqiqətin çətin yollarını onlarla göstərməyə çalışmışdır. Bütün böyük sənətkarlar kimi, H.Cavid üçün də həqiqətin ancaq bircə mənası vardır ki, bu da öz doğma xalqını azad, xoşbəxt və mədəni görmək, ana Vətənə xidmət etmək arzusudur. H
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 60
Hələ gəncliyində dostlarından birinə * göndərdiyi məktubda Cavid yazırdı: “... indi əsl məqsəd Vətənə xidmət, həm də layiqincə xidmət etməkdədir.” Bu cəhət əsrimizin əvvəllərində təşəkkül tapıb müstəqil ədəbi məktəb kimi fəaliyyət göstərən mütərəqqi romantizmin nümayən- dələrini, o cümlədən Hüseyn Cavidi tənqidi realizmə yaxınlaşdı- rırdı. O zaman Cavid, Hadi, Səhhət, Şaiq kimi romantiklər yara- dıcılıqlarının əsas ruhu etibarilə tənqidi realistlərlə demək olar ki, bir cəbhədə dayanır, bir ideala xidmət edirdilər. Lakin bəzi tən- qidçilər o dövrün ədəbi prosesini tədqiq edərkən bunu nəzərə almır, romantiklərin, o cümlədən Hüseyn Cavidin yaradıcılığını zamanın ümumi ədəbi axarı ilə bağlamayıb təcrid olunmuş şəkildə öyrənirlər. Bu kitaba daxil olan bəzi məqalələrdə də bu meyl hiss edilməkdədir. Əlbəttə, bu, elmi-metodoloji cəhətdən yanlış yoldur. Bu və ya digər sənətkarın yaradıcılığı haqqındakı tədqiqat o zaman tam təsir bağışlayır ki, dövrlə, zamanla, zamanın ümumi ədəbi inkişafı ilə sıx əlaqələndirilsin. Məlumdur ki, əsrimizin əvvəllərində tənqidi realistlərin və mütərəqqi romantiklərin yazıb yaratdığı dövr inqilablar dövrü idi. Çarizmin, kapitalist və mülkədar cəmiyyətinin siyasi, maddi-mə- nəvi buxovundan xilas olmaq uğrunda mübarizə də dövrün baş- lıca xüsusiyyəti idi. Yaradıcılıq metodlarının müxtəlif olmasına baxmayaraq, tənqidi realistlər də, mütərəqqi romantiklər də bu mübarizədən kənarda dayanmamışdılar. Onların qabaqcıl nüma- yəndələri öz qələmləri ilə bu mübarizədə fəal iştirak edirdilər. Buna kiçik bir misal gətirək: Sabir: Vətən uğrunda, millət eşqində Bəzli-can et xülusi-niyyət ilə! İş apar baş gedərsə qoy getsin... Ad qalır, bəs deyilmi, millət ilə?!
* Qurbanəli Şərifzadəyə. İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 61
Cavid: Mayeyi-iftixari həp kişinin Vətən uğrunda bəzli-himmətdir! Yuxarıdakı misralar hər iki böyük şairin yaradıcılığı üçün epiqraf, hətta manifest sayıla bilər. Eyni məqsəd daşıyan hər iki sənətkar bu arzunu bədii həqiqətə çevirib oxucunun şüuruna, his- sinə, duyğusuna aşılamağa çalışırdı, ilhamlarını bu məqsədə doğru yönəltmişdilər.
deyə meydana atılan Sabir öz manifestini həyata keçirmək üçün, sadə şəkildə desək, əməli fəaliyyətə girişib hyatın bütün maddi- mənəvi nemətlərinin yaradıcısı olan “əhli-fəqrü faqə”nin müda- fiəsinə qalxışır, onun apardığı sinfi döyüşlərə qoşulur, əsrin atılan topları ilə birgə səslənən kəskin ictimai satiraları ilə “əhli-fəqrü faqə”nin mübarizə yollarını işıqlandırır, ona kömək edirdi. Cavidin də romantik qəlbi eyni nəcib əməllərlə döyünürdü. Şair “ayaq altında pamal olmuş” Vətənin dərdlərinə acıyır, dəh- şətə gəlib fəryad qoparırdı:
Romantik Cavid də real aləmdə hökm sürən rəzalətlərlə barış- mır, “birər zəncir olan əski adətlərə, dünyada hökmranlıq edən ölmüş duyğulara”, bir sözlə, istismar üzərində qurulmuş cəmiy- yətə qarşı çıxır, onu didməyə, yıxmağa çağırırdı:
Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 62
İştə bir meydan ki, istər qəhrəman, Hər kimin var meyli etsin imtahan!
Bəs bu qəhrəman kimdir? Şair bu suala cavab verməkdə çətinlik çəksə də, ümidsizliyə, bədbinliyə qapılmırdı. O, cəmiy- yətin işıqlı gələcəyinə inanırdı. İnanırdı ki, gələcəkdə hansı bir yenilməz qüvvə isə meydana atılıb həyatda hökm sürən ədalət- sizliyə, rəzalətlərə son qoyacaqdır. Mövzusu neft fəhlələrinin həyatından alınmış “Məsud və Şəfiqə” adlı süjetli şeirində Cavid yaradıcılığının bu xüsusiyyəti çox gözəl ifadə edilmişdir. Məsud neft mədənlərində çalışan fəh- lələrin ağır maddi şəraitdə yaşadığını, bir ovuc tüfeylinin isə on- ların zəhməti hesabına firavan həyat sürdüyünü söylədikdə Şəfi- qəni dəhşət bürüyür. O:
Bu sətirləri oxuyarkən, inanırsan ki, bədbinlik, inamsızlıq Cavid yaradıcılığı üçün tamamilə yaddır. İstiqbalın parlayacağına, məhkunların azad və xoşbəxt olacağına inam Cavidin romantikası üçün başlıca müsbət keyfiyyətdir. H.Cavid yerində sayan, yaşadığı cəmiyyətin inkişafına, zama- nın hadisələrinə biganə qalan mühafizəkar sənətkarlardan deyildi. H.Cavidin yaradıcılıq yoluna nəzər saldıqda biz görürük ki, onun yaradıcılığı daim qol-budaq atmış, həmişə inkişafda olmuşdur. Şair zamanın ictimai-siyasi hadisələrinə, müasir qələm yoldaş- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 63
larının səsinə həmişə öz bədii metodu, dünyagörüşü cəbhəsindən səs vermişdir. Əsrimizin * onuncu illərində mütərəqqi Azərbaycan yazıçıları, xüsusən, inqilabi-demokratik “Molla Nəsrəddin” jurnalının ətra- fında birləşən yazıçılar xalqı geri çəkən feodal-patriarxal adətlərə, cəhalət dünyasının əxlaq normalarına qarşı ölüm-dirim mübarizə- ləri aparırkən H.Cavid bu mübarizəyə biganə qalmadı. Realist- lərin tənqid hədəflərinə o da romantik cəbhədən atəş açdı. “Ana” (1910) və “Maral” (1913) pyesləri buna ən yaxşı misaldır. O zaman “Ana” və “Maral” Cavid yaradıcılığında müsbət bir hadisə idi. Bu əsərlərin ümumi pafosu Cavidi tənqidi realistlərlə daha yaxından bağlayırdı. Cavid romantikasının demokratizmi məhz bu əsərlərdə özünü açıq göstərdi. Dram sahəsində Cavidin ilk qələm təcrübəsi olan mənzum “Ana” pyesi gərgin dramatik xarakterlərdə yaradılmış gözəl bir ictimai tablodur. İnsanı alçaldan və eybəcərləşdirən köhnə əxlaqi normaların tənqidi bu ictimai tablonun əsas məfkurə xəttidir. H.Cavid yaradıcılığının ən yaxşı tədqiqatçısı, akademik M.Cəfərin düzgün müəyyən etdiyi kimi “Ana” dramında “müəllif də nə qədər gözəl insani sifətlər varsa, yoxsullarda, sadə adam- larda tapır; nə qədər mənfi əxlaqi keyfiyyətlər varsa, bunların ço- xunu hakimlik, ağalıq, bəylik, xanlıq ehtiraslarında görürdü.” Əl- bəttə, bu, o zaman Cavid yaradıcılığında baş verən sevindirici bir hal idi. “Ana” pyesindən sonra H.Cavid “Maral” faciəsini qələmə aldı. O vaxtadək Cavid yaradıcılığında rüşeym halında özünü büruzə verən demokratizm “Maral” əsərində artıq təkmilləşməyə, özünü daha aydın, daha real şəkildə göstərməyə başlayır. Bu fikir faciənin həm mövzusuna, həm də ideya istiqamətinə aiddir. “Maral” pyesində Cavid ailə-məişət münasibətlərində dərin kök salmış köhnə adətlərin törətdiyi faciələri, vəhşilikləri bütün mənfilikləri ilə açıb göstərmiş, köhnə cəmiyyətdə yaranmaqda olan işıqlı cəhətləri – qarşılıqlı sevgi, qadın azadlığı, mədəni ailə
* XX əsrin. İ.O. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 64
uğrunda mübarizə meyllərini özünəməxsus cizgilərlə, romantik boyalarla qələmə almış, mənalı bir sənət əsəri yaratmışdır. “Maral” faciəsinin məfkurə əsaslarını klassik dramaturgi- yamızda Cavidədək işlənmiş və o zaman artıq ənənə halını almış “atalar və oğullar” problemi təşkil edir. Sarsılmaqda olan köhnə cəmiyyətdən dişləri və dırnaqları ilə bərk tutan “ataları” – Turxan bəy, Qazı; qaranlıq mühitdən işıqlı aləmə, mədəni həyata doğru qoşan “oğulları” – Cəmil bəy, Maral, Humay, Nadir bəy və başqaları təmsil edirlər. İstismar, ictimai bərabərsizlik və cəhalət üzərində qurulmuş dünyanın mənfur mücəssəməsi olan Turxan bəyin belə bir fəlsə- fəsi vardır: “Heç bir hiss, heç bir qüvvət, heç bir yer yox ki, orada altun, gümüş rol oynamasın... Dünyanın bütün ləzzəti, bütün səa- dəti ancaq para ilə əldə edilə bilər. Fəzilət də paradır, insaniyyət də...” Bu fəlsəfə Turxan bəyin pozulmaz həyat qanunudur. O, hər addımında ancaq bu qanuna əsaslanır, hətta oğlunu evləndirmək istərkən belə, bu amansız qanunun çərçivəsindən kənara çıxmır. Turxan bəyi oğlunun səadəti, seçdiyi qızı sevib-sevməməsi ma- raqlandırmır. Turxan bəy varlı bir adamla qohum olmaq, bu qo- humluqdan nə isə bir şey qazanmaq istəyir. Turxan bəyin pul və dövlət ehtirası Hacı Səməd ağanı (“Bəxtsiz cavan”) xatırlatmırmı? Vaxtilə Fərhadı təhsildən saxla- yıb sevmədiyi bir qızla zorla evləndirmək istəyən Hacı Səməd ağa da eyni fəlsəfədən çıxış edirdi. Azad ruh, azad düşüncə, azad sevgi üçün “allahın iki ayaqlı bəlası” kəsilən Turxan bəy cibinin puluna, qolunun zoruna arxa- lanıb 16 yaşlı Maralı, “maral baxışlı bir mələk” olan füsunkar bir qızı sevgilisindən ayırıb özünə arvad edir. Turxan bəy inanır ki, var-dövlət, bəzəkli saray, güllü-çiçəkli bağ Maralı əyləndirəcək, onu ram edəcəkdir. Lakin belə olmur. Turxan bəyin sarayı Maral üçün zindan kəsilir. Zavallı qız Turxan bəyin “bürüşmüş murdar üzünü” görməmək, “könül bulandırıcı səsini eşitməmək” üçün özünə yer tapmır. “Gözəl bahar hər kəsin könlünü açdığı halda, Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 65
Maralı kədərləndirir, rəngarəng çiçəklərin lətif rayihələri onu bo- ğur, bülbüllərin sevimli nəğmələri sanki ona gülür, sanki onun talesizliyinə ağlayır.” Nəhayət, o, cəhənnəm əzabına dözə bilmə- yib “söz verdiyi, könül verdiyi” sevgilisi ilə qoşulub qaçmağa ha- zırlaşarkən vəhşi Turxan bəyin gülləsinə hədəf olur, həyatla vidalaşır. Pyes Maralın faciəsi ilə başlayıb Maralın faciəsi ilə bitsə də, süjetin mühüm bir hissəsi Cəmil ilə Humayın sevgi macərasına həsr edilmişdir. Cəmil öz təbiəti etibari ilə Fərhadın (“Bəxtsiz cavan”) və Fəxrəddinin (“Müsibəti-Fəxrəddin”) romantik qarda- şıdır, Humay isə onların xəyalpərvər bacısıdır. Bu gənclərin həya- ta baxışlarında, rəftarlarında, davranışlarında nə qədər yaxınlıq vardır! Müəllif pyesdə faciə ilə bitən Maral-Aslan xətti ilə yanaşı, Cəmil ilə Humayın xöşbəxtliklə nəticələnən sevgi macərasını bü- tün əsər boyu inkişaf etdirib qabarıq planda təsvir etmiş və belə- liklə, öz mütərəqqi görüşlərini, humanist arzu və istəklərini ifadə etmişdir. “Maral” pyesində Cavid belə bir məntiqi nəticəyə gəlmişdir ki, pul, dövlət, zorakılıq insanı xoşbəxt edə bilməz. Həyatda ide- ala qovuşmaq, xoşbəxt olmaq üçün insan öz arzu və istəklərində azad olmalıdır. Cavid “Maral” faciəsini qələmə alarkən Azərbaycan mət- buatında “Təsəttüri-nisvan” 1 ətrafında gedən mübahisə son dərəcə kəskinləşmişdi. Bu zaman qadın azadlığı məsələsində Azərbaycan ziyalıları bir-birinə zidd olan iki cəbhəyə - mütərəqqi və mürtəce cəbhələrə bölünüb mübarizə edirdilər. “Molla Nəsrəddin” jurna- lının başçılıq etdiyi mütərəqqi cəbhə qadınların qara çadra altın- dan çıxıb maarif və mədəniyyətə qovuşması, azad sevgi, mədəni ailə uğrunda, qadının şəxsiyyətini alçaldan şəriət ehkamlarına qar- şı çıxır, mürtəce cəbhə isə islamiyyətin köhnəlmiş əxlaq norma- larını inadla müdafiə edirdi.
1 Qadınların çadra örtməsi. – A.Z. Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 66
Bu zaman H.Cavidin mollanəsrəddinçilərin mövqeyinə keç- məsi, mühüm müasir əhəmiyyəti olan bir məsələdə realist Azər- baycan yazıçılarına yaxınlaşıb onlarla bir cəbhədə durması, heç şübhəsiz ki, onun yaradıcılığında yeni, mütərəqqi bir addım idi. Cavid yaradıcılığında “Maral” faciəsi bir də ona görə əhə- miyyətli idi ki, bir zaman şair “Pənbə çərşaf” adlı şeirində çadranı gözəllik, ismət rəmzi kimi tərənnüm etmişdi. İndi isə o, bu pyes ilə öz köhnə baxışlarından əl çəkirdi ki, bu da Cavid yaradıcılı- ğında məfkurə baxımından irəliyə doğru müsbət bir addım idi. H.Cavid yaradıcılığının müasir həyata, müasir ictimai hadi- sələrə münasibətini açmaq üçün onun “Şeyda” faciəsi xüsusilə əhəmiyyətlidir. “Şeyda” faciəsinin mövzusu Bakının mətbəə işçilərinin və zəhmətkeş ziyalıların həyatından alınmışdı. Cavid bu əsərində real həyata daha yaxın gələrək, istismarçı siniflərin vəhşi təbiətini sonsuz nifrət hissi ilə təsvir etmişdir. Ədibin yaradıcılığında azad- lığa, ədalətə çağırış motivləri bu əsərdə artıq sentimental və mü- cərrəd deyil, konkret məna daşıyır, kəskin səslənirdi. Əsərin baş qəhrəmanı Şeyda xəyalpərvər və ziddiyyətli olma- sına baxmayaraq, kapitalist sinfinə intəhasız kin və nifrət bəsləyir. İndi Cavidin romantik qəhrəmanı artıq başa düşür ki, “ədalət, həqiqət, mərhəmət” deyə fəryad qoparmaqdan heç bir şey çıxmaz. Ədaləti ancaq və ancaq mübarizə ilə, həm də barışmaz mübarizə ilə əldə etmək olar. Şeyda üzünü tətilə hazırlaşan mətbəə fəhlə- lərinə tutub deyir: “... insaf, mərhəmət xülyaları ilə sürünəcək olsanız, nəticədə zillət və səfalətdən başqa bir şey” tapmaya- caqsınız. “Şeyda” faciəsində Cavidin romantik qəhrəmanı artıq “hür- riyyət pərisi” haqqında dumanlı, ritorik söhbətlər açmır, fəhlələrin inqilabi çıxışlarına kömək edir, onlar üçün mübariz marş yazır, əməyin kapital üzərində qələbə çalması üçün əlindən gələni əsirgəmir. “Şeyda” faciəsinə inqilabi pafos aşılayan məziyyətlərdən biri də budur ki, əsərin sonunda çar istibdadının devrilməsi xəbəri qar- Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 67
lı dağları, qalın meşələri aşıb doğma Azərbaycana da çatır, zəh- mətkeş kütlələr tərəfindən böyük sevinclə qarşılanır. Bu şad xəbər dəmir hasarlardan keçərək zindanlara da nüfuz edir, həbsxanalara atılmış inqilabçıların da üzü gülür. Məhbus inqilabçıların biri Romanov sülaləsinin süqutunu öz yoldaşlarına bel xəbər verir: “Artıq zəncirlər qırıldı. Nəhayət, istibdad heykəli devrildi. Rusiya çarlığı məhv oldu. Səadət günəşi parlayır, hüriyyət pərisi gülüm- səyir. Bu gün məzlumlar üçün ən şərəfli bir bayram, zalımlar üçün ən qorxunc bir intiqam günüdür.” Heç bir şübhə yoxdur ki, surətin dili ilə deyilən yuxarıdakı sözlər müəllifin inqilaba bəslədiyi şəxsi münasibətin ifadəsi idi. Faciədə bəzən inqilabi pafosun zəifləməsinə baxmayaraq, “Şeyda” H.Cavid yaradıcılığında və eləcə də Azərbaycan ədəbiy- yatı tarixində inqilabi məzmunlu bir dram əsəri kimi diqqəti cəlb edir. “Maral” və “Şeyda” faciələri açıq göstərir ki, H.Cavid real həyata, müasir demokratik yazıçılara yaxınlaşdıqda, əsərlərinin mövzusunu real həyatdan aldıqda mücərrəd fəlsəfi axtarışlardan, ziddiyyətlərdən uzaqlaşırdı. Bu əsərlər bir də onu sübut edir ki, vaxtilə “Cavid öz xalqı ilə bağlı olmamışdır, Azərbaycanın həyatından yazmamışdır” deyən- lər səhv edirlər. Bu əsərlər göstərir ki, H.Cavid öz xalqı ilə bağlı olmuş, yaradıcılığı ilə onun mədəni inkişafına, ictimai şüur təşək- külünə müəyyən müsbət təsir göstərmişdir. Hüseyn Cavidin tez-tez tarixə müraciət etməsini mənfi bir hal kimi qiymətləndirənlər də yanılırdılar. Əgər H.Cavid Şərqin qə- dimdən əbədi dillərdə gəzən “Şeyx Sənan” əfsanəsini öz yaradı- cılıq laboratoriyasının süzgəcindən keçirib, islam dininin ehkam- larını rədd edən gözəl bir məhəbbət dastanı yaratmışdırsa, heç bir qəbahət iş görməmişdir. Eyni sözü müasirliklə səslənən “Knyaz”, “Səyavuş” və nəcib ümumbəşəri duyğular tərənnüm edən “Xəyyam” pyesləri haqqında da demək olar. Bu cəhət humanist sənətkarın coğrafi sərhəd və milli məhdudiyyət bilməyən yara- dıcılıq üfüqlərinin genişliyini, bədii təxəyyülünün əhatəli və Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 68
dərinliyini göstərir ki, biz buna ancaq sevinməliyik. Axı, Cavidi Cavid edən, onu böyük sənətkarlar sırasına çıxaran da “Şeyx Sənan”, “Səyavuş”, “Xəyyam” kimi sənət inciləridir. Ədəbiyya- tımızın qızıl fonduna möhkəm daxil olmuş bu əsərlərlə biz haqlı olaraq fəxr edirik. Cavidin bəzi tədqiqatçıları çox vaxt unudurdular ki, Cavid tarixə müraciət edərkən hadisələrə bu günün gözü ilə baxmış, onları müasirlik baxımından mənalandırmışdır. Kim deyə bilər ki, “Knyaz”, “Səyavuş”, “Xəyyam” pyeslərində tarixiliklə müasirlik üzvi surətdə bağlanılmamışdır? Bunların heç birində tarix kor- koranə idealizə edilməmişdir. Əksinə, köhnə dünyanın çürümüş əxlaq normaları bu günün dünyagörüşü tələbləri cəbhəsindən işıqlandırılıb tənqidə tutulmuşdur. Bu prinsipi müəyyən dərəcədə “Topal Teymiu”a da aid etmək olar. Bu pyesində də müəllif köhnəliyin qarşısında kor-koranə boyun əyməmişdir. Hüseyn Cavidin yaradıcılıq taleyi elə gətirmişdir ki, o, uzun müddət ədalətsiz tənqidlərə məruz qalmışdır. Azapçılıq, vulqar sosiologiya və şəxsiyyətə pərəstişin hökm sürdüyü illərdə Cavid ancaq tənqid hədəfi olmuşdur. Özü də elə tənqid ki, onu ortalığa çıxarmağa indi adamın üzü gəlmir. Odur ki, bu kitaba əsasən ədalətli tənqidi məqalələr və obyektiv elmi tədqiqat əsərləri salınmışdır. Heç şübhəsiz ki, bu kitabda toplanılan əsərlər Hüseyn Cavid yaradıcılığının geniş oxucu kütlələri tərəfindən öyrənil- məsinə yaxından kömək edəcəkdir. XX əsrin ilk illərindən başlayaraq, 1930-cu illərin birinci yarısınadək davam edən dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatını, xüsu- sən Azərbaycan teatrını Cavidsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində tutduğu mövqeyi qiymətləndirərkən, nəzərə almaq lazımdır ki, müəyyən ictimai, mədəni inkişaf yolu keçən hər hansı bir xalqın ədəbiyyat tarixində Sabirlərlə yanaşı Hadilər də olmuşdur, Cabbarlılarla yanaşı, Cavidlər də olmuşdur. Nəzərə almaq lazımdır ki, bədii yaradıcılıq Úàâèäè õàòûðëàðêÿí 69
asfalt döşənmiş hamar yol deyildir ki, hamı onu birbaşa keçsin. Bədii yaradıcılıq elə bir mürəkkəb prosesdir ki, onu hərə bir cür keçir. Əgər Sabir XX əsrin mürəkkəb şəraitindən ustalıqla baş çıxarıb, bu prosesi, ümumən, müstəqil yol ilə keçmişsə, yaxşını pisdən, gözəlliyi çirkinlikdən həssaslıqla ayırd edə bilmişdirsə, Hadi bu yolu dolanbac keçmiş, bəzən ziddiyyətlər içində boğula- raq, yaxşını pisdən seçməkdə çətinlik çəkmiş, öz şəxsi arzula- rından asılı olmayaraq fikri böhranlar keçirmiş, bəzən ideya büdrəmələrinə məruz qalmışdır. Yaxud, inqilabdan sonra Cəfər Cabbarlı sürətlə yenidən qurulub, sovet platforması tərəfinə daha tez keçdiyi halda, Cavid yaradıcılığının məfkurəcə yenidən- qurulma prosesi tədriclə inkişaf etmiş, o, bu yolu Cabbarlıdan bir az sonra başa vurmuşdur. Əlbəttə, Hüseyn Cavidin yaradıcılığının müəyyən mərhələ- lərində yazıçının məlum ziddiyyətləri də olmuşdur. Lakin bunu ancaq Cavidin şəxsi ziddiyyətləri kimi izah etmək səhv olardı. Bu ziddiyyətləri konkret ictima-siyasi şəraitin mürəkkəbliyindən doğan bir hal kimi qiymətləndirmək lazımdır. H.Cavid mənalı həyat və yaradıcılıq yolu keçmiş, insanpər- vərlik, həqiqət, ədalət, sədaqət, mərdlik, gözəllik kimi nəcib yük- sək bəşəri keyfiyyətlər tərənnüm edən, istismar dünyasına, dini xurafata sonsuz nifrət bəsləyən görkəmli söz ustadıdır, ədəbiyya- tımıza gözəl səhnə əsərləri, möhtəşəm faciələr bəxş edən böyük humanist sənətkardır. O, inqilabdan sonrakı illərdə marksizm- leninizm ideologiyasının təsiri altında inkişaf edərək sovet yazı- çısı olmuşdur. H.Cavid sosializm quruculuğunu alqışlayan, bey- nəlxalq imperializmi, faşizmi, istila məqsədi güdən müharibələri ifşa edən böyük şair və dramaturqdur. Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan teatrı tarixində H.Cavidin özünəməxsus fəxri yeri vardır. İndi partiya və hökumətin atalıq qayğısı nəticəsində Hüseyn Cavid artıq öz həqiqi qiymətini almışdır. Vaxtilə onun haqsız tənqid edilən əsərləri indi böyük tirajlarla nəşr edilib yayılır, biz onları maraqla oxuyur, böyük sənətkarı daha dərin, daha çoşğun məhəbbətlə sevirik.
|