Yer po`stidagi tektonik harakatlar

Litosfyera plitalari va ularning xususiyatlari.
Yer yuzasining planetar relpefini tushuntirishda turli geotektonik gipotezalar yaratilgan. Geotektoikada uzoq vaqt davomida fiksizm (xarakatsiz) g`oyasi hokimlik qilib keldi. Bu g`oya bo`yicha yer po`stini relpefini hosil qilishida asosiy rolni vyertikal tektonik harakatlar o`ynaydi, matyeriklar harakatsizdir. Gorizontal yo`nalishdagi tektonik harakatlarga ikkilamchi harakatlar deb qaralgan. 1910 yilda amyerikalik geolog F.toylor, 1912 yilda nemis geofizigi A.Vegenyer tomonidan ilgari surilgan matyeriklar drifi gipotezasida fiksizmga qarama qarshi fikr bildirildi. Bu yo`nalish geotektonika modbilizm (xarakatchan) deb yuritiladi. Lekin bu gipoteza matyeriklarni siljish sabablari va mexanizmini tushuntirib byera olmaydi. 1960 yillarda amyerika geologlari G.Xess, R.Dic, K.Lepishgon, B.Ayzeks va boshqalar tmonidan yangi global tektonika yoki plitalarning global tektonikasi gipotezasi ilgari surildi. Bu kashfiyotga o`rtalik okeanik tizmalarning planetar sistemasining o`rganilishi sabyuab bo`ldi.
Okeanik po`stda yura davriga nisbatan qadimgi yotqiziqlar uchramaydi. Shuning uchun 200 moln yil avval yagona Pangeya (hamma va yer) matyerigi bo`lgan. 20 mln yildan so`ng Tetis okeani uni Lavraziya va gondovanaga bo`lgan. So`ngra bu matyeriklarni “buzilishidan” xind va atlantika okeanlari “ochilgan”. 65 mln yil ilgari shimoliy Amyerikadan tashqari boshqa matyeriklar hozirgi qiyofada bo`lgan. Bu davrda tinch okeanining tagi ham spreding (siljishi) natijasida “shargan”.
Bu gipoteza matyeriklar relpefi xususiyatlarini tushuntirishga ojizlik qiladi. Demak. Bu gipoteza ham univyersal haraktyerda deb bo`lmaydi.

Adabiyotlar

1. Bogdanov D.V. Regionalpnaya fizicheskaya geografiya mirovogo okeana. M., 1985.

2. Krivoluckiy A.E. Golubaya planeta. M., 1985.
3. Leontev O.K. Fizichekaya geografiya mirovogo okeana. M., 1982.
4. Milpkov F.N. Obshe zemlevedenie. M., 1990.
5. Udencev G.V. Relpef i struktura okeanov. M., 1987.
6. www.ziyonet.uz