Yer tuzish amaliyotiga avtomatlashtirish vositalarini joriy etish sabablari nimada?
Yüklə 63,49 Kb.
|
|
Yer tuzish amaliyotiga avtomatlashtirish vositalarini joriy etish sabablari nimada? J. YTLAT ni yaratishdan ko'zlangan asosiy maqsad, yerlardan oqilona foydanish va ulami muhofaza qilish masalalarini, loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish hisobiga qabul qilinadigan yechimlami olishning tezkorligini oshirish, ular sifatini yaxshilash va mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradigan, sifat jihatdan yuqori darajada та 'lumotlarni olish, tahlil qilish va optimallashtirish texnologiyalarini qo ’Hash hisobiga, yechishdan iborat. Avtomatlashgan tizimga o‘tkazish obyekti sifatida yer tuzishni loyihalash jarayonlari, ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilish, loyihaviy yechimlarni asoslash, loyihaviy hujjatlami shakllantirish masalalari qabul qilingan. YTLAT yer tuzish bo’yicha loyiha-qidiruv tashkilotlarida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishni ta’minlashga, loyihaviy hisoblashlami avtomatlashtirishga, xo’jaliklararo va xo’jalikda ichki yer tuzish loyihalarini va ishchi loyihalami tuzish hamda loyihalaming hayotga tadbiq etilishi ustidan mualliflik nazoratini amalga oshirishga, qabul qilingan yechimlaming kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarini tahlil qilishga xizmat qiladi.Yer tuzish ishlarining umumiy texnologik chizmasini yoritib bering. Qanday qurilma grafikaviy maʼlumotlarni qog‘ozga chiqarishni taʼminlaydi? J.Plotter - bu katta formatdagi rasm bo'lib, u katta formatdagi rasmlarni qog'ozga bosib chiqarish uchun ishlatiladi, ularning namunalari grafikalar yoki chizmalar. Ushbu qurilma boshqacha tarzda plotter deb nomlanad Yer tuzish ishlarini avtomatlashtirishning qanday tamoyillari mavjud? J.Yer tuzishni loyihalash tamoyillari 1.Loyixalashni tashkil etish, texnika va texnologiyalar sohasidagi ilmiy- texnik taraqqiyot yutuqlaridan iloji boricha maksimal foydalanish 2. Birinchi navbatda tabiatni muxofaza qilishga qaratilgan masalalarni yechish 3. Xududning tabiiy va ekologik sharoitini to‘la xisobga olish 4. Yerdan foydalanishda qishloq xo‘jaligining ustivorligini taʼminlash 5. Loyixaning yuqori iqtisodiy va ijtimoiy samaradorligini taʼminlash 6. Yerdan foydalanish jarayonida uni noo‘rin isrofgarchilikdan, nooqilona xo‘jalik yuritishdan, tabiatning va ishlab chiqarishning salbiy taʼsiridan muxofaza qilish 7. Loyihada qo‘yilgan masalalarning bir-biri bilan bog‘liq xolda to‘la yechilishini taʼminlash 8.Er tuzishda yer qonunlariga qatʼiy rioya qilish Zamonaviy kompyutYer texnologiyalarining Yer tuzish amaliyotida qo‘llaniladiga ananaviy usullardan ustunligi nimada? J.Yer tuzuvchining ish unumdorligini oshirish va loyiha-qidiruv ishlarining sifatini yaxshilash, faqat yangi informatsion texnologiyalar, yer tuzish ishlarini kompyuter texnikasidan va zamonaviy dasturiy ta’minotdan foydalanish asosidagina mumkin. Zamonaviy texnologiyalar, faqat ekspertlaming bahosiga asoslangan ananaviy usullardan farqli ravishda rejalash, hisobga olish, tahlil qilish va loyihalash masalalarining yangi darajadagi kompleks yechimini olish imkoniyatini beradi. Bu texnologiyalar loyihani ishlash muddatini qisqartirish, loyihalaming sifatini yuqori ko’tarish, loyihachilar ishini yengillatish, ulami zerikarli yarim mexanik tarzdagi ishlardan qutqarish, imkoniyatiarini loyihaning ijodiy qismiga ko’proq qaratish imkoniyatini beradi Maʼlumotlarning grafikaviy, o‘lchamli va semantik bazalari bilan toza ishlashni qanday funksiyalar taʼminlashi kerak? J. Boshlang’ich ma’lumotlar hamda ulami qayta ishlash natijasida olingan ma’lumotlami (grafikaviy va yozma) ma’lumotlar bazasida, tematik qatlamlarda tarqatilgan holda, saqlash qulay. Bunda grafikaviy ma’lumotlar bazasi yozma ma’lumotlar bazasi bilan shunday bog’langan bo’lishi kerakki, turli bir tasvirga to’g’ri keladigan yozma ma’lumotni va yozma ma’lumotga mos keladigan tasvimi oson topish mumkin bo’lsin. Xar qanday avtomatlashtirilgan tizimda ishlash uchun foydalanuvchi loyiha yaratishi kerak. U ma’lum obyektga qarashli ma’lumotlami ishonchli saqlash va qayta ishlash, boshqarish imkoniyatini berishi kerak Grafikaviy chiqarish qurilmalarining asosiy turlarini sanab bering. J. Grafikaviy ma’lumotlami kiritish skanerlar va digitayzerlar, boshqa ma’lumotlami - muloqatli va to’plamli (paketli) kiritishlar yordamida amalga oshiriladi. Turli turdagi ma’lumotlami elektron taxeometrlarning magnitli saqlovchilaridan, strimmer kassetalaridan, disketlardan, CDR, DVD va sh. o’, ham o’qish mumkin. Skaner (skanerlovchi qurilma) - bu tasvirlami EHMlarga avtomatlashgan tarzda rastrli formatda kiritish uchun tasvimi о 'zgartiruvchi qurilmadir. Skanerlash deb tasvirni raqamli rastrli shaklga о ’tkazishga aytiladi. Digitayzer - bu kartografik va grafikaviy materiallarni ketma-ket nuqtalar oqimi sifatida kompyuterga qo'lda kiritish uchun raqamli shaklga aylantiruvchi qurilmadir. Bunda koordinatalar juftlari oqimlari teng vaqt b o ’laklari orqali to ’planadi yer tuzish ishlarini avtomatlashtirishning konseptual qoidalariga nimalar kiradi? J.YTLAT da QO’LLANILADIGAN KONSEPTUAL QOIDALAR Yechimlar kompleksligi kontseptsiyasi [ Rivojlanayotgan standartlar konsepsiyasi ko'p yechimlilik konsepsiyasi Bo'laklarga ajratish va lokal optimallash kontseptsiyasi intarfaollik kontseptsiyasi Abstraktsiyaleeh (mavhumlillk) kontseptsiyasi Topqirllk kontseptsiyasi Modullilik kontsept&iyasi Foydalanuvchinjng psixofiziologik xususiyatlari kontseptsiyasi Takrorlanlsh kontseptsiyasi Ochiqilllk kontseptsiyasi lehonchllllk kontseptsiyasi , Mijoz-server kontseptsiyasi YETLAT ni yaratishning dolzarbligini asoslab bering. J.Yer tuzish juda murakkab jarayon bo’lib, yer tuzish loyihalari doimiy o’zgarib turuvchi: ishlab chiqarishni hududiy tashkil etish, yerlardan oqilona, samarali foydalanish va ulami muhofaza qilish bilan bog’liq juda ko’p yozma va chizma hujjatlardan iborat bo’ladi. Shu sababli, yer tuzishni loyihalash bir martalik yoki davriy xarakat bo’lmay, balki, loyihani ishlash, takomillashtirish va amalga oshirish bilan bog’liq to’xtovsiz jarayondir. Demak YTLAT ham yer egaliklari va yerdan foydalanichilami tashkil etish jarayonini tartibga soluvchi umumiy davlat tizimi bilan ajralmas bog’langan doimiy xarakatdagi va rivojlanishdagi avtomatlashgan tizim sifatida tashkil etilishi kerak. Plan-xarita materiallariga ishlov berishning asosiy texnologiyalarini aytib bering? J.Zamonaviy uslubiy, dasturiy va texnik vositalar ko’plab zerikarli jarayonlardan xalos qiladi, olinadigan hujjatlaming sifatini oshiradi, an’anaviy texnologiyalar-ning ko’plab oraliq bo’laklarini tugatadi, avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida raqamli shaklga o’tkazish hisobiga, plan-xarita materiallaridan foydalanish jarayonini yangilashtiradi.Yer tuzishni loyihalashning ayrim masalalarini tizimli yondashuv nuqtai nazaridan yechishni ta’minlovchi avtomatlashtirilgan tizim, yer tuzishni loyihalash tizimining yagona integrallashgan qismi hisoblanadi Grafikaviy chiqarish qurilmalarining ish tartibini tushuntiring. J.Vektorli plotterlaming past unumdorligi sababli (ulaming dinamik tavsiflari o’zining chegarasiga yetdi va ulami kelajakda yaxshilash imkoniyati yo’q hisobi), barcha taniqli firmalar ulami chiqarishni to’xtatishdi. Yaqinda peroli plotterlar bazasida yangi qurilma yaratildi. Unda yozuvchi bo’g’in kesuvchi asbobga (katterlarga) almashtirildi. Ulardan ko’rsatkichlami, yo’l belgilarini va sh.o’. tayyorlashda foydalaniladi. Rastrli plotterlar orasida (elektro - statik, lazerli, termovoskli va issiqlik o’tkazishdan foydalaniladigan) eng ko’zga tashlanarlisi chop etishning sepish (struynoy) texnologiyasiga asoslangan qurilmadir. YETLAT nima? J. Yer tuzishniloyihalashning avtomatlashgan tizimlari-yer tuzish bo’yicha loyiha-qidiruvtashkilotlarida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishni ta’minlashga, loyihaviyhisoblashlami avtomatlashtirishga, xo’jaliklararo va xo’jalikda ichki yer tuzishloyihalarini va ishchi loyihalarni tuzish hamda loyihalaming hayotga tadbiq etilishiustidan mualliflik nazoratini amalga oshirishga, qabul qilingan yechimlarning kelibchiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarini tahlil qilishga xizmat qiladi. Foydalanuvchining loyihani yaratish jarayonida avtomatlashtirilgan tizim qanday vazifalarni bajarishi kerak? J.YTLATni loyihalashda foydalanuvchining ishchi kengligi va qo’li yetish zonasini aniqlaydigan antropometrik xarakteristikasi, odam tamonidan ma’lumotni qabul qilish va qayta ishlash ko’rsatkichlari, xarakat faoliyati, bilim darajasi, fiziologik va psixologik talablari, shaxsiy sifatlari ko’rsatkichlarini hisobga olish zarur. Bu barcha tavsiflar tizimning samaradorligiga va xodimlaming mehnati unumdorligiga ta’sir etadi. Nazariy jihatdan kontseptsiya yaratilayotgan tizim samaradorligi o’lchamlarini ishlab chiqishga va odamning psixofiziologik ko’rsatkichlarini hisobga oladigan va YTLAT faoliyat ko’rsatishining yagona tizimini yaratish uchun mo’ljallangan inson faoliyatining matematik modelini ishlashga asoslangan. Rastrli va vektorli tasvirlarga tarif bering J. Rastrli tasvir (ma’lumotlaming rastrli modeli) - bu obyekt sinfi qiymatlari biriktirilgan rastr kataklari (piksellar) to'plami shaklidagi kenglikobyektlarining raqamli ко 'rinishidir. Vektorli tasvir (ma’lumotlaming vektorli modeli) deb nuqtali, chiziqli vapoligon shaklidagi kenglik obyektlarining koordinata juftlari (vektorlar) y ig ’indisishaklidagi raqamli ко 'rinishiga aytiladi. Vektorli-rastrli ко ’rinishga keltirish (rastrlash) - bu kenglik obyektlarini vektorli ko'rinishdan rastrli ko'rinishga rastr elementlariga, obyektlarning vektorli bayonnomalari elementlarining ularga qarashliyoki qarashli emasligidan kelib chiqib, qiymatlar berish yordamida aylantirishdir YEAT ning GAT dan afzalliklari nimalarda namoyon bo‘ladi? Nazariy jihatdan YATlar GATlaming tarkibiy qismi hisoblanadi, lekin o’ziga xos ma’lumotlaming katta oqimini hisobga olib, ulami mustaqil tizimlarga ajratish tavsiya qilinadi. SHu bilan bir qatorda yer axborot tizimlari GATlardan quyidagicha farqlanadi: yer axborot tizimlari (YAT) birinchi navbatda yer resurslari va yer bilan ajralmas bog’langan ko’chmas mulk obyektlari to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi; - YATlardagi yer uchastkalari to’g’risidagi ma’lumotlar o’lchashlar aniqligiga, ma’lumotlami kiritish va chiqarishga yuqori talablar qo’yadi. Bu yerlarni hududga geodezik bog’lash va ulami planlarda (xaritalarda) tasvirlash uchun zarur. Boshqacha aytganda, YATlari GATlarga nisbatan aniqroq hisoblanadi; YETLAT qanday maqsadlarga mo‘ljallangan? J. YTLAT ni yaratishdan ko'zlangan asosiy maqsad, yerlardan oqilona foydanish va ulami muhofaza qilish masalalarini, loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish hisobiga qabul qilinadigan yechimlami olishning tezkorligini oshirish, ular sifatini yaxshilash va mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradigan, sifat jihatdan yuqori darajada та 'lumotlarni olish, tahlil qilish va optimallashtirish texnologiyalarini qo ’Hash hisobiga, yechishdan iborat. Avtomatlashgan tizimga o‘tkazish obyekti sifatida yer tuzishni loyihalash jarayonlari, ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilish, loyihaviy yechimlarni asoslash, loyihaviy hujjatlami shakllantirish masalalari qabul qilingan. Yer tuzishda avtomatlashtirish obʼekti nima hisoblanadi? J. YTLAT ni yaratishdan ko'zlangan asosiy maqsad, yerlardan oqilona foydanish va ulami muhofaza qilish masalalarini, loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish hisobiga qabul qilinadigan yechimlami olishning tezkorligini oshirish, ular sifatini yaxshilash va mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradigan, sifat jihatdan yuqori darajada та 'lumotlarni olish, tahlil qilish va optimallashtirish texnologiyalarini qo ’Hash hisobiga, yechishdan iborat. Avtomatlashgan tizimga o‘tkazish obyekti sifatida yer tuzishni loyihalash jarayonlari, ma’lumotlarni yig’ish va tahlil qilish, loyihaviy yechimlarni asoslash, loyihaviy hujjatlami shakllantirish masalalari qabul qilingan. Grafikaviy tahrirchining vazifalari nimalardan iborat? J.Grafikaviy taxrirchi - YTLATning tarkibiy qismi hisoblanadi va rastrli tasvimi vektorli shaklga aylantirishni ta’minlaydi. Rastr - bu tasvir elementlarining (piksellar) to ’g ’ri burchakli raqamlimatritsasidir; piksel - tasvir elementi (tasviming eng kichik bo ’lagi) bo 'lib, tasvirni diskretlash natijasida olinadi. Rastrli ko’rsatish (ma’lumotlaming rastrli modeli) - bu obyekt sinfiqiymatlari biriktirilgan rastr kataklari (piksellar) to'plami shaklidagi kenglikobyektlarining raqamli ко 'rinishidir. Kenglik - lokal m a’lumotlar (kenglik obyekti to'g'risidagi ma'lumotlar,kenglik ma'lumotlari, geografik ma'lumotlar) - bu kenglik obyektlari to'g’risidagiraqamli та ’lumotlar bo ’lib, о ’z ichiga ularning xususiyatlari (kenglik va nokenglikatributlari) va ularni kenglikda lokallashtirish to ’g ’risidagi та ’lumotlarni oladi. YETLATni joriy etish Yer tuzish sohasida qanday ishlab chiqarish masalalarini yechish imkonini beradi? J.Murakkab tizimlami yaratish va foydalanish hamda ulami avtomatlashtirish nazariyasidan kelib chiqib, prof.S.N.Volkov YTLAT ga quyidagi ta’rifiii bergan: "YTLAT- bu loyiha tashkiloti bo 'limlari bilan о ’zaro bog ’liq holda, loyihalash ishlarini avtomatik tartibda EHM larda bajaradigan, loyihalashniavtomatlashtirish vositalari majmuidan iborat tashkiliy-texnik tizimdir" . U optimallash masalalarini modellashtirish va yechish asosida ko’p yechimli loyihalash usullaridan foydalanish, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish hisobiga, yer tuzishdagi loyiha-qidiruv ishlari sifatini yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish, mehnat sarfini kamaytirish va loyihalash muddatini qisqartirishga qaratilgan. Digitayzerdan foydalanishda raqamli shaklga aylantirishning qanday o‘ziga xos xususiyatlari bor? J.Boshlang’ich grafikaviy materialni raqamli shaklga aylantirishning altemativ usullaridan biri digitayzerlardan foydalanishga asoslangan. Hozirgi vaqtda turli xil turdagi va ishlab chiqaruvchi firmalaming apparatlaridan foydalaniladi. Ulaming haqiqiy aniqlik tavsiflari (koordinatalami aniqlashning o’rtacha kvadrat xatosi) ma’lum emas. Shuning uchun digitayzemi testdan o’tkazish zararati tug’iladi, ya’ni dasturiy ta’minot tarkibiga mos modullar kiritilishi zarur. Bundan tashqari, digitayzer ishlashi uchun qog’ozning joylashuvi, kolibrovka, kodlashtirilayotgan obyektning ekranda ko’rinishi va tezkor tahrirlash ishlarining bajarilishini nazoratlash ham bajarilishi kerak. Avtomatlashtirilgan hisoblashlar vositalari tizimi o‘zida nimalarni ifodalaydi? J.avtomatlashtirilgan hisoblash vositalarini yaratish jarayonida quyidagi turdagi ta’minotlarni ishlab chiqish kerak: matematik - berilgan shaklda keltirilgan matematik usullar, modellar va algoritmlar to 'plami; texnik - bir-biriga bog 'langan va birgalikda xarakatlarmvchi texnik vositalar majmui (tayyorgarlik, ma'lumotlarni kiritish va ulami manipulyatsiya qilish, katta hajmdagi ma'lumotlarfayllarini uzatish uchun masofali aloqa vositalari); ma’lumotlarga kompleks ishlov berish - ulami hujjatlashtirish vako’rsatish, loyihaviy yechimlar arxivini yuritish (saqlash, nazorat qilish, tiklash,boshlang ’ich va natijaviy ma'lumotlarni ко ’paytirish); axborot - m a’lumotlarni ham ananaviy, ham m a’lumotlarning avtomatlashtirilgan banki shaklida taqdim etish tashkil etilgan yer tuzishhisoblashlarini avtomatlashtirilgan tarzda bajarish uchun zarur та ’lumotlar tizimi; dasturiy - mos shaklda birlashtirilgan va berilgan shaklda ko'rsatilgan umumtizim va amaliy dasturlar to 'plami; lingvistik - m a’lumotlarni siqish yoki yoyish usullari va tabiiy tilniformallashtirish qoidalarini, atamalar va ta'riflarni qo'shgan holda, dasturlashtillari to ’plam YETLAT qanday maqsadlarga mo‘ljallangan? J.YTLAT yer tuzish bo’yicha loyiha-qidiruv tashkilotlarida mehnatni ilmiy asosda tashkil etishni ta’minlashga, loyihaviy hisoblashlami avtomatlashtirishga, xo’jaliklararo va xo’jalikda ichki yer tuzish loyihalarini va ishchi loyihalami tuzish hamda loyihalaming hayotga tadbiq etilishi ustidan mualliflik nazoratini amalga oshirishga, qabul qilingan yechimlaming kelib chiqishi mumkin bo’lgan oqibatlarini tahlil qilishga xizmat qiladi. Yer tuzishda loyihalashning avtomatlashgan tizimlari o‘rni va ahamiyati qanday? J.YTLAT esa yer tuzish masalalarini yechishning asosiy tizimi bo’lib, u xo’jaliklararo va xo’jalikda ichki yer tuzish ishlarini bajarishda, ishchi loyihalami amalga oshirish ustidan mualliflik nazoratida foydalaniladi. YTLAT Ttarkibidagi tizimlar orasidagi aloqalami va yangi bozor iqtisodiyoti sturlioitidagi yer tuzish ishlari mazmunini tahlil qilish «O’zbekiston yer resurlarini boshqarish» super tizimining modelini yaratish mumkinligini ko’rsatadi va ushbu super tizim tarkibida YTLAT ning o’mini aniqlaydi Yer tuzishni loyihalash ishlari bilan «O’zdaverloyiha» instituti va uning viloyatlardagi bo’linmalari shug’ullanishlarini hisobga olib YTLAT ni ushbu institutda va uning viloyat bo’linmalarida tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Grafikaviy avtomatlashtirilgan loyihalash jarayoni qanday bosqichlardan tashkil topgan? J.Grafikaviy avtomatlashtirilgan loyihalash jarayoni bir necha bosqichlardaniborat bo’ladi: 1. Boshling’ich grafikaviy materialni rastrli shaklga aylantirish (masalan, skanerga qo’shib sotiladigan standart dasturlar yordamida). 2. Hisoblashlar va grafikaviy loyihalash natijalarini fayllarga yozish va ulami tashqi qurilmalarga (printer, plotter) chiqarish. 3. Rastrli tasvimi raqamli vektorli shaklga aylantirish (rastmi vektorlash). Bunda AutoCAD, Mapinfo, Arcinfo, CREDO, «Karta 2008» yoki boshqa dasturiy mahsulotlar modullaridan foydalaniladi. 4. Raqamli grafikaviy tasvimi qayta ishlash. Vektorlashtirilgandan keyin obyektlarini manipulyatsiya qilish mumkin bo’lgan karta olinadi. 5. Ishlab chiqarish kartalarini olish (joyning nishabligi, eksplikatsiyasi). Buning uchun 3D-o’zgartirish funktsiyasiga ega maxsus to’plamlardan (paketlar) foydalaniladi. 6. Kompyuterda loyihalash, dalalami va loyiha elementlarini joylashtirish jarayoni qo’lda bajarilgandek tartibda olib boriladi, faqat ishlar olingan vektorli kartada yuqorida sanab o’tilgan dasturiy mahsulotlar yordamida amalga oshiriladi. 7. Yechilayotgan masalaga taalluqli hisoblashlami avtomatlashtirilgan tarzda bajarish. Ulaming loyihalash jarayonida zarurlari foydalanilayotgan dastuming standart funktsiyalari yordamida amalga oshiriladi (Masalan, maydonlami, masofalami, perimetrlami hisoblash, ko’rish burchagini o’zgartirish va sh.o’.). Loyihaviy yer tuzish yechimlarini asoslash uchun zarur hisoblashlar mos tashqi dasturlami chaqirish yo’li bilan bajariladi. Qanday turdagi taʼminotlar Yer tuzish hisoblashlarini avtomatlashtirish pastki tizimiga kiradi? J.Nostandartlash yer tuzish so’rovlarini avtomatlashtirish pastki tizimi maxsus yer fondlarini shakllantirish, korxonalami qayta tashkil etish, yerlami qayta taqsimlash bilan bog’liq turli xil yer tuzish ishlari hamda tabiatni muhofaza qilish choralarini amalga oshirish bo’yicha boshqarish qarorlarini qabul qilish, yer munosabatlarini tartibga solishning yangi huquqiy va iqtisodiy mexanizmini tadbiq etish bilan bog’liq masalalar majmuini o’z ichiga oladi. Ularga, xususan, yeming bahosini aniqlash bo’yicha, yer solig’i va ijara haqini toifalash, yerdan oqilona foydalanishni iqtisodiy rag’batlantirish va boshq. masalalar kiradi. Mamlakatimiz Yer tuzish xizmatining asosiy vazifalarini sanab bering. J.Bu davrda yer tuzishning axborot ta’minoti o’sishi uning sifat jihatdan takomillashishi zaruratini keltirib chiqardi. Yer tuzish bilan bog’liq loyiha qidiruv ishlarining hajmi ham yangi tashkil bo’layotgan va qayta tuzilayotgan xo’jaliklar, fuqarolarga va boshqa maqsadlar uchun yer ajratish loyihalarini ishlash hisobiga keskin oshdi. Mavjud ananaviy usullar va vositalar bilan ishlayotgan yer tuzish xizmati bu vazifalami tez bajarish imkoniyatiga ega bo’lmay qoldi. Loyihalash ishlarini tezlashtirish zaruriyati bir tomondan, yer tuzuvchi plan - xarita, yer kadastri me’yoriy va boshqa ma’lumotlarni olish, ulami tahlil qilish va loyihalashda foydalanish vaqtidan to joylarda yer ajratish va yerga bo’lgan egalik qilish yoki foydalanish huquklarini tasdiqlovchi yer tuzish hujjatlarini berishgacha bo’lgan vaqtni keskin qisqartirishni talab etsa, ikkinchi tomondan, yer tuzish ishlarining sifatiga, yemi muhofaza qilish va undan oqilona foydalanishni tashkil etish bo’yicha optimal yechimlami topishga qo’yiladigan talabni oshiradi Loyihalarni, chizmalarni, kartalarni tuzish va chop etishga chiqarish uchun YETLATda qanday mexanizm ko‘zda tutilgan? J.Loyihalar,chizmalar va kartalarni yaratish va chiqarib olish uchun YTLATda sturlitli kartografik belgilaming mavjud kutubxonasini kengaytirish va yangisini yaratish; silliq egrilar qurish; grafikaviy tasvirlami rasmiylashtirish (shtrixlash, bo’yash, sturlitli belgilami, turli xil yo’nalishdagi va shakldagi yozuvlami, turli xil turdagi va rangdagj chiziqlami va sh.o’. joylashtirish); koordinatalar to’rini va ramkalarini qurish; ramkadan tashqari rasmiylashtirishni bajarish (tepa yozuvi, legenda, shtamp va sh.o’.); chizmani plotterga chiqarish uchun qatlam elementla-rini ustivorliklari bo’yicha tartibga solish imkonini beradigan mexanizm yaratish kerak Yer tuzish maʼlumotlarining asosiy manbalarini ayting? J.Yer tuzish ishlari amaliyotiga kompyuter texnologiyalarini joriy etish, nafaqat yer resurslari va yerdan foydalanishni tashkil etish jarayonlari to’g’risida iqtisodiy ma’lumotlarni olish, yig’ish va ishlov berishni avtomatlashtirishni, balki, yerdan foydalanishning turli xil kenglik ko’rsatkichlari bo’yicha ma’lumotlardan foydalanish asosida ish texnologiyasini qayta qurishni talab etadi. Zamonaviy uslu-biy, dasturiy va texnik vositalar bu sohadagi ko’plab zerikarli, ko’p mehnat talab etadigan jarayonlardan ozod etadi, chiqadigan hujjatlar sifatini yaxshilaydi, anana-viy texnologiyalaming ko’plab oraliq bo’g’inlarini tugatadi, avtomatlashtirilgan loyihalash jarayonida ulami raqamli shaklga o’tkazish hisobiga grafikaviy materiallardan foydalanishni yengillashtiradi. Mamlakatimiz Yer resurslarini boshqarishning avtomatlashgan tizimida YETLAT ning o‘rnini aniqlang. J.Yer tuzish loyihalarini ishlash, yer tuzish ishlarining asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. Undan tashqari bu tarkibga quyidagilar ham kiradi: - davlat yer kadastri, monitoringi va yerlami baholash ishlarini olib borish. Ulaming ma’lumotlari yer resurslarini boshqarish bo’yicha qarorlar qabul qilishda axborot asosi sifatida xizmat qiladi; - plan-xarita materiallarini yaratish va yangilash, yer tuzish va yer kadastri ishlarini bajarish uchun zarur maxsus izlanish va qidiruvlami o’tkazish; - yer tuzish va yer kadastri uchun zarur topografik-geodezik ishlami bajarish; - yer resurslaridan foydalanishni rejalash va bashoratlash; - yerlardan foydalanish va ulami muhofaza qilish bo’yicha davlat dasturlarini ishlash va amalga oshirish; yer tuzish loyihalari asosida yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishni tashkil etish; - yer munosabatlarini tartibga solishning huquqiy va iqtisodiy mexanizmlari vazifalarini amalga oshirish; - yerdan foydalanish va uni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini olib borish. Maʼlumotlarni himoya qilish muammosining ahamiyatliligini tushuntirib bering. Barcha avtomatlashgan tizimlar singari YTLATdan foydalanishda ham ma’lumotlami himoya qilish katta ahamiyatga ega. Tizim birinchi navbatda ruxsatsiz kirishdan, tasodifiy ahamiyatli ma’lumotlami o’chirish va tahrirlashdan, elektr energiyasi va dasturiy ta’minotdagi uzilishlardan himoyalangan bo’lishi zarur. Dasturlar to’plamlaridan foydalanishda mualliflash va autentifikatsiya tamoyillari, intellektual mulk huquqi saqlanishi muxim ahamiyatga ega. Bunda mualliflashtamoyili deganda foydalanuvchilar uchun ruxsat etiladigan turli xarakatlarni belgilash tushiniladi. Autentifikatsiya esa - foydalanuvchi, (ular guruhi va kompyuterlar) ismlarining to’g’riligini tekshiruvidir (asosan parol himoyasi yordamida). Qonun huquq egasining ruxsatisiz dasturiy ta’minotdan foydalanishni, nusxa ko’chirishni va tarqatishni taqiqlaydi. YETLAT qanday vazifalarni bajaradi? J.Yer tuzish xizmatining ishi va unda yaratiladigan avtomatlashtirilgan tizimlaming samaradorligi barcha yuqorida sanab o’tilgan vazifalar birgalikda yechilsagina yuqori bo’ladi. Iqtisodiy islohotlar o’tkazilayotgan yangi sturlioitda yer tuzish xizmatining vazifalari doirasi keskin kengaydi. Bu esa o’z navbatida bir biri bilan aloqador, ko’p bosqichli tarkibga ega va nafaqat ichki foydalanuvchilar, balki tashqi standart va nostandart so’rovlar uchun ham ochiq avtomatlashgan tizimlami yaratish zaruratini tug’diradi. Yer tuzishda avtomatlashtirilgan loyihalash tizimining asosiy elementlarini sanab bering. J.YEA Boshqaruvning muloqatli tizimi YEM Loyihachini uslubiy qo’llab-quwatlash tizimi EG Boshlang’ich plan-xarita materiallarini kiritish va oldindan qayta ishlash tizimi YET Atributiv (xususiy) ma’lumotlami kiritish tizimi YER Grafikaviy va atributiv ma’lumotlami o’zgartirish tizimi YES Loyihalash tizimlari (ayrim muammoli yer tuzish masalalarini yechishni ta’minlovchi pastki tizimlar to’plami) YEK Ma’lumotlarga avtomatlashgan ishlav berish va tartibga keltirish tizimi YEN Yemi baholash tizimi; kadastr ko’rsatkichlarini hisobga olish va ishlav berish YEO Yechimlar variantlarini baholash tizimi ES Me’yoriy baholash tizimi EBT Atributiv ma’lumotlaming avtomatlashtirilgan banki EBG Grafikaviy ma’lumotlaming avtomatlashtirilgan banki EBX Namunaviy yechimlaming avtomatlashtirilgan banki ER Grafiklarga va ular bilan bog’liq o’lchamlarga analitik ishlov berish tizimi EM Mavzuli xaritalash tizimi EZ So’rov-ma’lumot xizmati tizimi EE Ayrim ijodiy funktsiyalami modellashtirish tizimi Maʼlumotlarga ishlov berish tizimining iqtisodiy samaradorligi qanday aniqlanadi? J.Loyihalash samaradorligini ma’lumotlarga ishlov berish xarajatlarini pasaytirish hisobiga oshirish zahiralarini baholash uchun, yer tuzish bo’yicha loyiha institutida dasturiy ta’minotning o’zlashtirilishi natijalan taxlil etildi. Boshlang’ich ma’lumotlar sifatida loyihalami amalga oshirishda olingan ko’rsatkichlardan foydalanildi. U yoki bu qaror ta’sirining raqamli o’lchami mos tannarx hajmining pasayishi bo’yicha (foizlarda) aniqlandi. Bu ko’rsatkich ma’lumotlarga ishlov berish tizimining iqtisodiy samaradorligini hisoblash hamda ular bo’laklarini joriy etish navbatini belgilash uchun me’yor bo’lib xizmat qiladi. Ma’lumotlarga ishlov berishdagi xarajatlar tejalishini hisoblashda turli xil turdagi hisoblash mashinalari uchun tavsiya etilgan koeffitsiyentlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu koeffitsiyentlar avtomatlashtirish obyektlarining xususiyatlarini ham hisobga olishadi. Yer tuzishda foydalaniladigan dasturiy vositalarning o‘ziga xos xususiyatlarini bayonlang. J.YTLATni ta’minlash vositalari orasida mos ma’lumotlar bazalarini, ma’lumotlami kiritish va chiqarish vositalarini, yozma va chizma ma’lumotlami tayyorlashning dasturiy vositalarini, ayrim yer tuzish masalalalarini yechish uchun amaliy dasturlar to’plamlarini, yozma va chizma tahrirchilami ajratib ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari ma’lumotlar bazasidagi ayrim ma’lumotlar to’plamlari o’zo’zidan rejalash, dasturlash va ko’rsatkichlami baholashga mos iqtisodiy-matematik usullami qo’llashni talab etadi. Bu esa mos dasturiy ta’minot zaruriyatini keltirib chiqarad YETLATning umumlashtirilgan blok – chizmasi qanday ko‘rinishga ega bo‘ladi? J. Blok-chizma YTLAT ning elementlari ko’rsatilgan jadvaldir Davomiga 31 savolni javobi YETLAT da muloqat tizimining asosiy maqsadi nima? J.Muloqatli tizimning (YEA elementi) asosiy maqsadi YTLAT ishini boshqarish va loyihalashning kuchsiz shakllangan masalalarini birgalikda yechish hisoblanadi. Bunda loyihachi bilan tizimning birgalikdagi xarakatlari jarayonining ma’lumotlar va operatsiyalardan tashkil topgan qismlari ajratiladi. Birinchi vaziyatda muloqat dasturlari tomonidan ma’lumotlar almashish tizimini yechish, ikkinchi vaziyatda esa YTLATning faoliyati kontseptsiyasiga kiritilgan loyihalash metodologiyasini qo’llabquwatlash, masalani ketma-ket yechishni boshqarish ta’minlanadi.Kompyuter dasturlari ishlarining interaktiv (muloqatli) tartibi deb, uning inson bilan EHM o’rtasidagi doimiy birgalikdagi xarakatlami, ular o’rtasidagi so’rovlar va javoblar almashinuvlarini ko’zda tutuvchi, xarakatlar tartibiga aytiladi. Shunday qilib hisoblash jarayonini egiluvchan (moslashuvchan) boshqaruv ta’minlanadi. Yer tuzishni loyihalash uchun mavjud dasturiy mahsulotlarni qanday darajalarga bo‘lish mumkin? J. Dasturiy mahsulotlar qo’yilgan vazifalami to’la bajarishga mo’ljallangan dasturiy majmualar bo’lib, sanoat mahsuloti tarzidayetkazib beriladi. YTLAT da foydalaniladigan dasturiy mahsulotlar bozorining hozirgi tahlili shuni ko’rsatadiki, ular o’zlarining bajaradigan vazifalari, quwati, servis xizmatlari, ishonchliligi va ularga kiritiladigan kontseptual yechimlari bilan bir-birlaridan farq qiladi. Birinchi darajali dasturiy mahsulotlarga loyihalashning avtomatlashtirilgan tizimlarini yaratishga mo’ljallangan dasturiy mahsulotlar kiritish mumkin Ikkinchi darajaga LIAT asosiy vazifalaridan tashqari qo’shimcha imkoniyatlarga ega dasturiy vositalami kiritish mumkin, masalan, ular ayrim yer tuzish kartografiyasi masalalarini yechish va uncha murakkab bo’lmagan geoaxborot tizimlami yaratish bo’yicha qo’shimcha imkoniyatlarga ega. Uchinchi darajaga to’la miqyosli geoaxborot tizimlarini yaratish vositalariga ega dasturiy mahsulotlar kiradi. Bularga Arc/Info, ArcView 3.5 gacha Map info,GeoMedia Professional mahsulotlami kiritish mumkin. To’rtinchi darajaga geoaxborot tizimlarini (GAT) yaratish, kartografik materiallami qayta ishlash va boshlang’ich kartografik-geodezik ma’lumotlami qayta ishlashdan to tuziladigan loyihaning asosiy nusxasini tayyorlashgacha bo’lgan, to’la avtomatlashgan texnologik jarayonni yaratish uchun kuchli vositalarga ega dasturiy mahsulotlar kiradi. Uchinchi darajadagi dasturiy mahsulotlarning ustunlik tomonlarini sanab bering (birinchi darajali dasturiy mahsulotdarga nisbatan). J.36 savoldagi javob Loyihachini uslubiy qo‘llab – quvatlash tizimi nimalardan iborat? J.Uslubiy qo’llab-quwatlash tizimi (YEM elementi) tizim bilan ishlashning barcha darajalarida loyihachiga uslubiy yordam berish va ma’lumotlami qayta ishlashning unifikatsiyalangan xarakatlarini bajarish uchun zarur dasturiy, ma’lumot va uslubiy ta’minot komponentlari yig’indisini o’z ichiga oladi. Uslubiy yordam deganda loyihachiga (muloqatli tizim orqali) quyidagi ma’lumotlami yetkazib berish tushuniladi: - namunaviy yechimlar; - loyihalash jarayonida foydalaniladigan turli xil o’lchamlar va omillaming ahamiyatlilik darajasi to’g’risidagi statistik ma’lumotlar; - oldindan tayyor savollar va ularga tayyorlangan javoblar ko’rinishidagi uslubiy tavsiyalar; - o’xshash loyihaviy masalalarni yechishning mavjud tajribasi. Sunʼiy intellekt tizimini ishlashda qanday turlardagi instrumental vositalardan foydalaniladi? J.Skeletli tizim ilovalaming ma’lum doirasiga yo’naltirilgan bo’sh bilimlar bazasiga ega, to’laqonli sun’iy intellekt tizimini o’zida ifodalaydi. Skeletli tizimdan foydalanishda ishlab chiqaruvchining vazifasi faqat, bilimlar bazasini tayyorlashdan iborat bo’ladi. Turli bir shunday tizim bilimlami taqdim etishning qattiq belgilangan usuli (bilimlar medeli), yechimlami chiqarish metodi va bo’laklaming birgalikda ishlashlarini tashkil etish bilan tavsiflanadi. Uslubiy yordam deganda nima tushuniladi? J.Uslubiy yordam deganda loyihachiga (muloqatli tizim orqali) quyidagi ma’lumotlami yetkazib berish tushuniladi: - namunaviy yechimlar; - loyihalash jarayonida foydalaniladigan turli xil o’lchamlar va omillaming ahamiyatlilik darajasi to’g’risidagi statistik ma’lumotlar; - oldindan tayyor savollar va ularga tayyorlangan javoblar ko’rinishidagi uslubiy tavsiyalar; - o’xshash loyihaviy masalalarni yechishning mavjud tajribasi. YETLATni yaratishning asosiy bosqichlarini sanab bering? J.Tizimli yondashuvning loyihalashda va YTLATni yaratishda qo’llashning ma’lum bosqichlarini quyidagicha ta’riflash mumkin: - YTLAT iyerarxik tipdagi tizim hisoblanadi, ya’niy turli bir pastki tizim yoki element mustaqil tizim sifatida qaralishi mumkin; - bu tizim o’z tarkibiga ega, ya’niy elementlari orasidagi kommunikatsiya aloqalar yordamida tasvirlanishi mumkin; - tizimning umumiy yozma tavsifi matematik modellash natijalari asosida tuzilishi mumkin; -tizim hususiyatlarini shakllantirish uning qismlarini bilish va tahlil qilish asosida amalga oshiriladi; - optimal loyihalangan ayrim qismlardan tashkil topgan tizim umuman olinganda optimal bo’lmasligi mumkin, uni bir butun u yoki bu maqsadga mo’ljallangan obyekt sifatida optimallash kerak; - tizimning turli bir elementi optimallash maqsadini aks ettiruvchi o’lchamlar bo’yicha optimallashtirilishi kerak (loyihaninig optimal variantini olish); - YTLAT optimallashtiriladigan ko’rsatkichlaming son jihatdan ma’lum darajada cheklangan sturlioitlarida optimallashtiriladi. YETLAT tarkibi o‘zida nimalarni mujassamlaydi? J.Yer tuzish bo’yicha loyiha tashkilotlarida Yer tuzishni loyihalashning avtomatlashgan tizimlaridan foydalanish personal EHMlarda yoki ularning lokal tarmoqlarida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq xisoblanadi. Bunda kompyuterlarga ulanadigan qo’shimcha qurilmalardan (digitayzer, plotter, skaner va boshq.) foydalaniladi. Bu tizimning birlamchi elementi- yer tuzuvchi-loyihachining avtomatlashtirilgan ishcho’rni hisoblanadi YTLAT ning tarkibiga quyidagilar kiradi: -EHM va unga ulanadigan texnik vositalar majmui -Loyihalash usullari va dasturlash mahsulotlari -Malumotlar,hujjatlar va natijalarni oz ichiga oluvchi bank Joyning raqamli modelini shakllantirishning qanday usullarini bilasiz? J.Joyning modeli bu joy xossalarining informatsion tizimi hisoblanadi. Model alohida ob‘yektga yoki ob‘yektlar to‘plamiga tegishli bo‘lishi mumkin. Modellar taqdimot shakliga binoan abstrakt va raqamli bo‘lib, ular joy ob‘yektlarining butun topografik xossalari yoki ularninng bir qismini ifodalashi mumkin. Demak, joyning raqamli modeli (JRM) joydagi barcha unsurlar (relyef, vaziyat, harakat va topografik ob‘yektlar) to‘g‘risidagi informasiyalar to‘plami ekan. Shuning uchun ham, joyning raqamli modellarini keng qo‘llanishi, avtomatizasiyalashgan kartografiyaning bazasida topografik informasiyani to‘plash tizimi sifatida qabul qilinishi JRMning mazmun mohiyatini belgilab beradi. YETLAT funksional tizimini qurishning qanday tamoyili umumlashtirilgan axborot-mantiqiy modelni ko‘rsatadi? J.YTLATning funktsional tarkibi deganda o ’zaro bog’langan ichki tizimlar,bloklar, tizim va uning ayrim bo'laklari bajaradigan vazifalarga mos ajratilganmasalalar majmualari yig ’indisi deb tushunish kerak. YTLATni funktsional tarkiblashning birinchi bosqichida ichki tizimlami ajralishning asosiga obyekt funktsional tamoyilini qo’yish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu tamoyil tizimni nisbatan ajralgan tarkibiy qismlarga bo’ladi, yer tuzishni loyihalashning turli xil turlarini o’zida mujassamlagan, loyihalashning o’ziga xos obyektlariga, muddatlariga va bosqichliligiga, olinadigan loyiha hujjatlari tavsifiga ega yoki loyiha ishlarini rejalash, amalga oshirish va nazorat qilishni ta’minlash imkonini beradi. Joynig raqamli modelini skanYerlash usulida shakillantirish ishlarining asosiy bosqichlarini sanab bering. J.kartografik asosni skanerlash bu-natijada karta rastr ko’rinishida saqlanadi, ya’ni matritsa shaklida, bunda turli bir element bir nuqtani tavsiflaydi. Fotorasmlami qayta ishlash uchun YTLAT raqamli ortofototransformatsiyalashni amalga oshirishi zarur. Tuzatish usulini foydalanuvchi tanlaydi. Eng ko’p tarqalgan vaziyatlardan biri boshlang’ich tasvimi qismlarga bo’lib skanerlashdir. Bu vaziyatda bo’laklami geometrik to’g’rilangan yagona tasvirga jamlash, nazorat etish va tikilish chizig’i bo’ylab tahrirlash zarurati tug’iladi. Bir necha kartani birlashgan joylaridagi tasvirlami tahrirlash bilan birlashtirish umumiyroq muammolardan hisoblanadi YETLATning boshqa avtomatlashtirilgan axborot tizimlari oldidagi ustivorligi nimalardan iborat? J.YTLAT ning boshqa avtomatlashtirilgan tizimlarga nisbatan asosiy ustunliklari: - yaqin vaqtlargacha EHM larda yechilishi qiyin yoki mumkin bo’lmagan, qiyin formallashtiriladigan masalalaming yangi sinflari bahosini olish yoki ulami optimallash, yechish imkoniyati; - oddiy foydalanuvchiga tabiiy tilda muloqat olib borish va EHM dan foydalanish uchun ma’lumotlami ko’rinarli holatga keltirish usullarini qo’llash va yer tuzish masalalarini yechish imkoniyatini ta’minlash; -yanayam ishonchli va malakali xulosalar yoki yechimlar olish uchun ma’lumotlarni, bilimlami, bilimlardan foydalanish qoidalarini, ET ni mustaqi! o’rganish tartiblarini to’plash; - ma’lumotlar yo’qligi yoki uning turli xilligi, yoki odatdagi yechishning hattoki EHM yordamida ham cho’zilishi sababli, foydalanuvchining o’zi yechish imkoniyatiga ega bo’lmagan masalalar vamuammolami yechish; - rivojlangan instrumental vositalardan va tizimni yaratuvchining shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga, individual ixtisoslashgan ET lami yaratish imkoniyati; - yer tuzishni loyihalashda noan’anaviy qo’shimcha ma’lumotlardan foydalanish; - loyihalashda ko’riladigan variantlar (yechimlar) sonini keskin ko’paytirish; - loyihalashda xatolarga yo’l qo’yish tavakkalchiligini kamaytirish hisobiga loyihaviy yechimlar aniqligini va sifatini oshiris YETLAT tarkibiga kiradigan, Yer tuzishni loyihalashning har xil turlarini avtomatlash ichki tizimlarining asosiylarini sanab bering. J.YTLATning funktsional tarkibi deganda o ’zaro bog’langan ichki tizimlar,bloklar, tizim va uning ayrim bo'laklari bajaradigan vazifalarga mos ajratilgan masalalar majmualari yig ’indisi deb tushunish kerak. YTLATni funktsional tarkiblashning birinchi bosqichida ichki tizimlami ajralishning asosiga obyekt funktsional tamoyilini qo’yish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bu tamoyil tizimni nisbatan ajralgan tarkibiy qismlarga bo’ladi, yer tuzishni loyihalashning turli xil turlarini o’zida mujassamlagan, loyihalashning o’ziga xos obyektlariga, muddatlariga va bosqichliligiga, olinadigan loyiha hujjatlari tavsifiga ega yoki loyiha ishlarini rejalash, amalga oshirish va nazorat qilishni ta’minlash imkonini beradi. Xususiy (atributiv) maʼlumotlarni kiritish tizimi nimalardan iborat? J.Xususiy (atributiv) та ’lumotlarni kiritish tizimi (YET elementi), nomidan ko’rinib turganidek loyihalash tizimini (YESN) bitta yoki bir necha dasturlar bilan hisoblash hamda kiritiladigan grafikaviy obyektlar yoki ular qismlarining semantik tavsiflarini kiritish uchun zarur bo’ladigan turli o’lchamli ma’lumotlami ham to’plam shaklida, ham muloqatli kiritishni ta’minlashga qaratilgan. Bu element yagona interfeys bilan birlashtirilgan, ularga kirishni interaktiv tartibda yoki boshqa dasturlar tamonidan beriladigan buyruqlar asosida ta’minlaydigan dasturlar kutubxonasini o’zida ifodalaydi. Yer baholash tizimiga qisqacha taʼrif bering. J.Yerni baholash - qishloq xoʻjaligida asosiy i.ch. vositasi boʻlgan yerning aniq tabiiy-iqlim sharoitlardagi qiyosiy daromaddorligini aniqlash. Ye.i.b. ball koʻrsatkichlari bir yer maydonining ikkinchi xil yer maydonidan qanchalik yuqori yeki past sifatli ekanligini koʻrsatadi. Ye.i.b.da quyidagi ishlarni amalga oshirish koʻzda tutiladi: tayyorgarlik ishlari, maʼlumotlar yigʻish, ularni qayta ishlash va taxlil qilish; yer baholashni tumanlar boʻyicha rejalashtirish; tuproqni agronomik i.ch. boʻyicha guruhlash; oʻrtacha hosildorlikni va xarajatlar miqdorini hisoblash (maydon birligi hisobida); baholash shkalasini tuzish va yerning baholash koʻrsatkichlarini hisoblab chiqish; yer egaliklarida Ye.i.b.ni oʻtkazish; baholash hujjatlarini koʻrib chiqish, tasdiqlash, tayyorlash va topshirish. Tizimni ishlash va amaliy yaratish bosqichida nimani hisobga olish kerak? J.Avtomatlashgan tizimning asosiy ko’rsatkichlaridan biri ishonchlilik hisoblanadi; uning ko’rsatkichlari tizimni kontseptual tayyorlash va amaliy yaratish jarayonlarida ko’zda tutiladi. Buning uchun turli bir elementning ishonchliligini me’yorlash, zarur darajadagi ishonchlilikni ta’minlash, tizimning turli xil tartibda ishlashini sinab nazoratdan o’tkazish bilan bog’liq masalalami yechish kerak bo’ladi. Axborot – meʼyoriy taʼminot pastki tizimi qanday vazifalarni bajaradi? J.YTLATning funktsional tuzilishi chegarasida avtomatlashtirilgan atributiv ma’lumotlar banki (maxsus axborot- me’yoriy ta’minot pastki tizimi) katta ahamiyatga ega. Aniqroq aytadigan bo’lsak, bu pastki tizimga ta’minlovchi sifatida qarash mumkin, sababi, uning asosiy vazifasi - YTLAT asosiy funktsional pastki tizimlarida loyihalashni avtomatlashtirish uchun zarur va asosan ichki foydala-nishga mo’ljallangan axborot ta’minotining standart bo’laklarida yo’q maxsus ma’lumotlar va me’yorlar bazasini to’plash, yaratish va yuritish hisoblanadi. YETLAT ning bosh loyihalash pastki tizimlarini sanab bering. J.Loyihalovchi pastki tizimlar - YES elementi ayrim loyiha oldi masalalari, xo’jaliklararo va xo’jalikda ichki yer tuzish masalalari, ishchi loyihalarini ishlash, nostandart so’rovlarga xizmat ko’rsatish masalalari yechimlarini ta’minlovchi pastki tizimlar to’plami hisoblanadi. Ular o’z ichiga quyidagilami oladi: - muloqot tartibida (“nima bo’ladi, agar?” shaklida) loyiha oldi analitik hisoblashlami o’tkazish bo’yicha masalalar majmuini; - yer egaliklari va yerdan foydalanishlami tashkil etish bilan bog’liq aniq loyihaviy masalalami (xo’jaliklaming optimal o’lchamlarini aniqlash, ozuqa bazasini, mehnat va yer balansini, ishlab chiqarish va ijtimoiy infratizim obyektlarini joylashtirish maydonlarini hisoblash va bog’lash); ----xo’jalikda ichki yer tuzish masalalari (ishlab chiqarish bo’limlarini, xo’jalik markazlarini, yer turlari va almashlab ekishni, dalalami, sug’orish (ishchi) uchastkalarini, yo’llami, o’rmon polasalarini va boshq. joylashtirish): YETLATni qanday vositalar taʼminlaydi? J.Intellektual tizimlar, shu jumladan ET ham, maxsus dasturlami kompyuterda ishlatishni talab etadi. Ulami yaratish uchun bunday tizimlarda ma’lumotlami qayta ishlash xususiyatlarini va ular tuzilishini hisobga oluvchi turli xil instrumental vositalar taklif etilgan, bu dasturlashni sezilarli yengillashtiradi. Ularga quyidagilar kiradi: - skeletli tizimlar (sun’iy intellekt tizimi qobig’i); - intellektual tizimlarining avtomatlashtirilgan loyihalash vositalari; - bilimlami taqdim etish tizimlari; - dasturlash tizimlari. YETLATni taʼminlovchi vositalar o‘z ichiga nimalarni oladi? J.Intellektual tizimlar, shu jumladan ET ham, maxsus dasturlami kompyuterda ishlatishni talab etadi. Ulami yaratish uchun bunday tizimlarda ma’lumotlami qayta ishlash xususiyatlarini va ular tuzilishini hisobga oluvchi turli xil instrumental vositalar taklif etilgan, bu dasturlashni sezilarli yengillashtiradi. Ularga quyidagilar kiradi: - skeletli tizimlar (sun’iy intellekt tizimi qobig’i); - intellektual tizimlarining avtomatlashtirilgan loyihalash vositalari; - bilimlami taqdim etish tizimlari; - dasturlash tizimlari. Maʼlumotlarning avtomatlashtirilgan banki o‘zida nimalarni ifodalaydi? J. Grafikaviy va atributiv (xususiy) ma’lumotlaming va namunaviy yechimlaming (EBG, EBT va EBX elementlari) avtomatlashtirilgan m a’lumotlarbanki o’zida ayrim loyihaviy yechimlami amalga oshirish, hisoblashlar o’lchamlari, grafikaviy obyektlar va ular bilan bog’liq semantik tavsivlar to’g’risidagi ma’lumotlami yig’ish, saqlash, ishlov berish va uzatish (taqdim etish) masalalarini yechishni ta’minlovchi matematik, dasturiy, axborot va lingvistik vositalar tizimini ifodalaydi. Ularda, kelajakdagi yer tuzish tadbirlarini rejalash, loyihalash va asoslash uchun YTLATning konstruktiv tizimlarida keyinchalik foydalanish maqsadida, eng o’ziga xos namunaviy yer tuzish tadbirlarining olingan natijalari va samaradorligi to’g’risidagi ma’lumotlar yig’iladi Standart va nostandart Yer tuzish so‘rovlari pastki tizimlarida qanday majmualar bo‘lishi kerak? Taʼminot vositalariga qanday talablar qo‘yiladi? YTLATning ta’minot vositalarini tadbiq etish uchun J.EHMda va ananaviy usullar bilan yechiladigan masalalar majmuasini uslubiy, axborot va tashkiliy bog’lash asosida yer resurslaridan oqilona foydalanish va muhofaza qilish bo’yicha loyihaviy yechimlami olish texnologiyasi ishlangan bo’lishi kerak. Uning asosida, o’z navbatida, PEHMlarda hisoblashlami o’tkazishning texnologik tartibi yaratilishi talab qilinadi. YTLAT ning ta’minot vositalari quyidagi talablarga javob berishi kerak: - tezkorlik, ko’p yechimlilik, belgilangan muddatlarga rioya qilish, ishonchlilik va qo’yilgan masalalarni aniq yechish; - ma’lumotlarga ishlov berish texnologiyalarini takomillashtirish, turli xil ichki tizimlaming kelishilgan tarzda ishlashi; - tizimni ta’minlovchi vositalaming va resurslaming tejamli ishlatilishi. Maʼlumotlar bazasini shakillantirishda qanday tamoyillarga amal qilish kerak? J.Ma’lomotlar bazasini shakllantirishda quyidagi tamoyillarga amal qilinadi: axborot birligi tamoyilit и klassifikatsiyalashning, sturlitli belgilar va timsollarning, atamalar va ma'lumotlar o ’lchamlarining, muammoli - y o ’naltirilgan tillarning, bir xil ma'lumotlarni ko’rsatish va kodlash usullarining, obyektlami ideniifikatsiyalashni ta 'minlashning yagona tizimidan foydalanishni talab etadi; -ortiqchalilik tamoyili (saqlanayotgan m a’lumotlar xajmi, boshlang’ich ma'lumotlar to ’laligi, ma'lumotlarni takror kiritishni yo'lga qo’ymaslik ustidan nazorat);
yechiladigan barcha masalalar orasida m a’lumotli aloqalarni tartibga solish, ma'lumotlarga murojat etish shakllari va usullarini unifikatsiyalash); -foydalanadigan ko’rsatkichlarnin xarakatlanuvchanligi, ishonchliligi va aniqligi tamoyili. -ma’lumotlarning bir xilligi ta ’moyili (ma’lumotlarni aniqideniifikatsiyalashni ta ’minlash); -progressivlik tamoyili (YTLATning kelajakdagi rivojlanishini hisobga olib, ma 'lumotlar to 'plamlarini kengaytirish imkoniyatini ta ’minlash); Ijodiy vazifalarni modellashtirish tizimining dasturiy taʼminotiga qanday qismlar kiradi? J.Ijodiy ishlami (EE elementi) modellashtirish pastki tizimida topqirlik kontseptsiyasi to’la amalga oshiriladi. Ushbu element tizimning turli qanday elementi bilan ishlashda, qachonki izlanayotgan yechim berilgan masala uchun formallashtirilgan algoritmlardan tashqarida yotsagina foydalaniladi. Ekspert tizimlari (ES) - bu nafaqat ma’lumotlami, balki, bilimlarni ham qayta ishlashni ta’minlavchi dasturlardir. ES ning asosiy bloki - bilimlar bazasi, mantiqiy yechimlar mexanizmi, ma’lumotlar banki va «inson-ЕНМ » interfeyslaridir. Ekspert tizimlarida ikkita tamoyilga katta e’tibor qaratiladi: - qaromi, agar lining bilimi va tajribasi dasturga kiritilgan imkoniyatlaridan katta bo’lsa odam qabul qiladi; - tizim va foydalanuvchi orasidagi muloqat shunday ko’rinishi kerakki, bunda foydalanuvchi nafaqat tizim savollariga javob berishi, balki o’zi unga «nima uchun?», «qanday qilib?», «nimaga yo’q?», «agar...» kabi savollami berishi mumkin bo’lsin.
Taʼminot vositalarining klassifikatsiyasi qanday? J.Yer tuzish loyihalarini va chizmalarini ishlash, ulami hayotga tadbiq etish va mualliflik nazorati jarayonlarida qabul qilinadigan yechimlaming kompleksligini, mutanosibligini va samaradorligini ta’minlash uchun YTLAT uslubiy, axborot, matematik, texnik va tashkiliy ta’minotni ta’minlovchi vositalarga ega bo’lishi kerak. YTLATning texnik ta’minoti (texnik vositalar, texnika) - bu yer tuzishni loyihalashning avtomatlashgan tizimining texnik jihozlari bo 'lib, о 'z ichiga kompyuter va boshqa mexanik, magnitli, elektr, elektron va optik ulanma qurilmalarni yoki EHM boshqaruvida yoki mustaqil ishlaydigan shunga o ’xshash asboblarni hamda YTLATfaoliyati uchun zarur turli qanday qurilmani oladi. YTLATning texnik-dasturiy ta’minoti - bu yer tuzishni loyihalashning avtomatlashgan tizimining texnik va dasturiy ta 'minotlari yig ’indisidir Grafikaviy va u bilan bog‘liq o‘lchamli maʼlumotlarga analitik ishlov bYerish tizimining asosiy vazifalarini aniqlang. J.Ushbu tizimn (YER elementi) o’ta murakkab va ko’p qirralidir. Ulami shartli ravishda ikkita katta guruhga ajratish mumkin: 1. Oldindan determinatsiyalangan masalalami yechish, masalan quyidagilami: - obyektlarning joylashgan o’rinlarining geografik yoki to’g’ri burchakli koordinatalarda aniqlash; - chiziqli, maydonli va masshtabsiz obyektlarning geometrik o’lchamlarini hisoblash (burchaklar kattaligi, to’g’ri va egri obyektlarning uzunligi, perimetrlar, maydonlar va sh.o’.); - turli xil turdagi hajmlami hisoblash (foydali qazilma boyliklar zahirasi, ma’lum hududga yog’adigan yog’ingarchilik miqdori, muzliklar,' ко’liar, ayrim balandliklar hajmi va sh.o’.); kiritilgan kartaning sifatini va aniqligini baholash (berilgan masshtabni tekshirish, rejaviy konturlar joylashuvidagi, balandliklami hisoblashdagi xatolami aniqlash vash.o’.); - ishlab chiqarish kartalarini (nishabliklar, qiyaliklar tikligi, ekspozitsiyalar va sh.o’. kartalari) relyefning raqamli modellari asosida tuzish va boshq. 2. Qatlamlami mantiqiy yotqizish jarayonida olinadigan, integrallashgan ma’lumotlarga ishlov berishga asoslangan, kenglik masalalarini yechish. Ushbu guruh masalalarming klassik misoli sifatida, yerdan foydalanishlar kesimida qishloq xo’jalik yerlari maydonlarini hisoblash va zarur hujjatlar to’plamini tayyorlashni ko’rsatish mumkin (yer turlari va kadastr ma’Iumotlarini turli xil qatlamlarga tayyorlashda). Avtomatlashtirilgan tizimda hisob-kitoblarni bajarishning texnologik chizmasi o‘z ichiga nimalarni oladi? J.Avtomatlashtirilgan tizimda hisob kitoblarni bajarishning texnologik chizmasi quyidagi vazifalarni o’z ichiga oladi -boshlang’ich ma’lumotlarni kiritish -yechish usulini tanlash -boshlang’ich malumotlarga ishlov berish -ishlov berish natijalarini ko’rsatilgan qurilmalarga chiqarish -olingan natijalarni halil qilish -EHM da qayta ishlash uchun boshlang’ich plan-xarita materiallarini tayorlash -hisoblash operatsiyalarini bajarish uchun o’lchamlar bo’yicha ma’lumotlarni atyorlash So‘rov-maʼlumot xizmati tizimining maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? J.So’rov-ma’Iumot xizmati tizimiUshbu tizim (YEZ elementi) tanlangan MBBT imkoniyatlaridan hamda mos interfeys dasturlaridan foydalanib, ma’lumotlami quyidagilar asosida olish imkoniyatini ta’minlashga qaratilgan: - maxsus ro’yxatlardan foydalanib, oldindan aniqlangan so’rovlar; - hisobotlar generatorlaridan (to’plovchilar) foydalanish (yangi hisobot jadvallarini shakllantirish uchun); - maxsus til vositalaridan (SQL so’rovlar) foydalanish.Nostandartlash yer tuzish so’rovlarini avtomatlashtirish pastki tizimi maxsus yer fondlarini shakllantirish, korxonalami qayta tashkil etish, yerlami qayta taqsimlash bilan bog’liq turli xil yer tuzish ishlari hamda tabiatni muhofaza qilish choralarini amalga oshirish bo’yicha boshqarish qarorlarini qabul qilish, yer munosabatlarini tartibga solishning yangi huquqiy va iqtisodiy mexanizmini tadbiq etish bilan bog’liq masalalar majmuini o’z ichiga oladi Ishlab chiqarishda qo‘llanadigan qanday avtomatlashtirilgan tizimlarni bilasiz? J.Bugungi kunda ishlab chiqarishda va ilmiy izlanishlarda avtomatlashtirish vositalaridan va kompyuter texnologiyalaridan, turli xil dasturiy maxsulotlardan foydalanish odatiy tusga kirmoqda. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, yer tuzishda avtomatlashgan tizimlar, faqat rejalash, hisob, tahlil, loyihalash va tartibga solish masalalari birgalikda (ma’lumolami yig’ishdan yechimni olishgacha) yechilsagina, yaxshi samara beradi. Masalan, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi faoliyati yagona kompleks matematik model bilan ifodalanishi va uning asosida xususiy modellar ishlanishi, yer tuzishni loyihalash masalalari qo’yilishi vayechilishi kerak. Bunga esa o’z navbatida, loyihaviy yechimlami asoslashga tizimli yondashuv yordamida erishiladi YETLAT o‘ziga qanday asosiy jarayonlarni oladi? J.Foydalanuvchining psixofiziologik xususiyatlari kontseptsiyasi. Yer tuzuvchi-loyihachining YTLAT bilan ishlashi, olingan natijalaming qo’yilgan talablarga mosligini doimiy nazorat qilish imkonini beradigan qator ketma-ket yaqinlashishlardan iborat bo’ladi. Bunda loyihalash jarayoni teskari aloqali tarkib-dan iborat bo’ladi. Ochiqlik kontseptsiyasi -shundan iboratki, turli qanday elementni tizim faoliyati jarayonida ko’paytirish, o’zgartirish yoki chiqarib tashlash mumkin va bu ishlar butun tizim holatiga ta’sir qilmasligi hamda uni qayta loyihalashni talab etmasligi kerak. Ishonchlilik kontseptsiyasi. Avtomatlashgan tizimning asosiy ko’rsatkichlaridan biri ishonchlilik hisoblanadi; uning ko’rsatkichlari tizimni kontseptual tayyorlash va amaliy yaratish jarayonlarida ko’zda tutiladi. Mijoz-server kontseptsiyasi. Mijoz-server arxitekturasi foydalanuvchilarning barcha guruhlari birgalikda foydalana olishlari uchun tarmoqning hisoblash resurslarini optimal taqsimlash imkonini beradi. YETLATni yaratishdan maqsad nima? J.Yer tuzishni loyihalashning avtomatlashgan tizimlarini yaratishdan ko'zlangan asosiy maqsad, yerlardan oqilona foydanish va ulami muhofaza qilish masalalarini, loyihalash jarayonlarini avtomatlashtirish hisobiga qabul qilinadigan yechimlarni olishning tezkorligini oshirish, ular sifatini yaxshilash va mehnat sarfini kamaytirish imkonini beradigan, sifat jihatdan yuqori darajada та'lumotlarni olish, tahlil qilish va optimallashtirishtexnologiyalarini qo’llash hisobiga,yechishdan iborat YETLATda ishchi stansiyalar qanday vazifalarni bajaradi? J.YTLAT operatorining ishchi o’mini jihozlashda, awalo, grafikaviy stantsiyaning apparatlari resurslari to’g’risida savol tug’iladi. Zamonaviy dasturiy ta’minot ularga yetarli darajada qattiq talablar qo’yadi. Maksimal unumdorlikka erishish uchun nafaqat bugungi kunda eng quwatli protsessor, balki, yana qator pastki tizimlaming yuqori tavsiflari zarur bo’ladi. Ko’plab YTLATlar bilan ishlashda grafikaviy stantsiya uchta asosiy ishlami bajaradi. Ulami bajarish tartibi bo’yicha ko’rib chiqamiz. 1. Tizim va markaz modullariga ish yuklash. Barcha mavjud YTLATlar o’zida modullar tarkibini ifodalaydi, ulaming turli biri u yoki bu vazifalami bajaradi. Foydalanuvchi modullardan qancha ko’p foydalansa, qattiq disk, tezkor xotira va protsessorJar orasida shuncha tez ma’lumotlar almashish sodir bo’ladi. Shuning uchun ham stantsiyaning ishlash tezligi to’g’ridan-to’g’ri tizim shinasining o’tkazish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. 2. Modelning geometrik o ’zgarishini ko’p martalab qayta hisoblash; bu ishlar uchun talab etiladigan vaqt model o’lchamiga bog’liq bo’lib, disk yuzasida o’nlab, hattoki yuzlab megabaytni egallashi mumkin. Qayta hisoblashda model tezkor xotirada «o’tkaziladi» va asta sekin protsessorda qayta hisoblanadi; bu yerda grafikaviy stantsiyaning ish unumdorligi, asosan, protsessor quwatiga bog’liq bo’ladi. 3. Modelga ko’rinish berish. Bugungi kunning talabi - modelni uch o’lchamda rangli ko’rsatish va uni real vaqtda manipulyatsiya qilish imkoniyatiga ega bo’lishdir. Bu ishlaming tezligi, asosan, grafikaviy tezlatgichning quwatiga va uni tezkor xotira bilan bog’lovchi shinaning o’tkazish qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. YETLATning Yer tuzish ishlarini olib borishdagi roli nimalarda namoyon bo‘ladi? Yüklə 63,49 Kb. Dostları ilə paylaş:
|