Yorug‘lik dastasi uch yoqli prizmadan o‘tayotganda, nur prizma asosiga tomon og‘adi. Ammo bu yorug‘lik oq yorug‘lik dastasi bo‘lsa, u, prizmadan o‘tgandan so‘ng, og‘ibgina qolmay, balki uni prizma moddasi rangli dastalarga ham ajratadi. Bu hodisa yorug‘lik dispersiyasi deb ataladi. Buni birinchi marta 1666 yilda Isaak Nyuton optika sohasida qilgan bir qancha ajoyib tajribalarida tekshirgan edi (5.3.-rasm).
Dispersiya o‘zi lotincha bo‘lib, dispergo - sochaman degan ma’noni beradi.
5.3 – rasm. Nyuton tajribasi. Quyoshning yorug‘lik nurlari dastasi prizmadan o‘tishida spektr hosil bo‘lishi
Nyuton tajribalarida yorug‘lik manbai sifatida Kuyosh nuri bilan yoritiladigan deraza yog‘ochi АВ dagi kichkina teshik S olingan edi. Teshik oldiga P prizma qo‘yilganda, devorda dog‘ o‘rniga, bo‘yalgan MN yo‘l hosil bo‘ldi, Nyuton bu yo‘lni spektr деб atadi. Bunday spektrda birin-ketin bir-biriga o‘tuvchi yettita asosiy rang: qizil, zarg‘aldoq, sariq, yashil, havo rang, ko‘k va binafsha ranglar bor edi. Bularning har biri spektrning har xil o‘lchamdagi qismlarini egallaydi. Spektrni eng ko‘p qismni binafsha, eng oz qismini esa qizil yo‘l tashkil etadi.
5.4-rasm. Nyuton tajribasi. R2 prizma ekran C bilan ajratilgan bir rangli nurlarni buradi, lekin ularning rangini o‘zgartirmaydi
R2prizma bu nurlarni burib, ularning rangini o‘zgartirmaydi. Bunday nurlar oddiy yoki bir rangli (monoxromatik) nurlar deb ataladi. Tajribaning ko‘rsatishicha, qizil nurlar binafsha nurlarga qaraganda kam buriladi, ya’ni prizma turli rangdagi nurlarni turlicha singdiradi. Nyuton prizmadan chiqqan rangli nurlar dastasini linza yordami bilan yig‘ib, ekranda rangli yo‘l o‘rniga teshikning oq tasvirini hosil qildi.
