Yosh fiziologiyasi va gigienasi

8.6. Buyrak usti bezlari.

Buyrak usti bezlari – juft organlar bo’lib, ular buyraklarni ustida unchalik katta bo’lmagan tanachalar shaklidagi hosilalardir. Ularning har birining massasi 8-10 g.dan keladi. Har bir buyrak usti bezi ikki qatlamdan iborat bo’lib kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasi jihatidan bir-biridan farq qiladi: tashqi–po’stloq va ichki-mag’iz qavatlardan iboratdir.

Buyrak usti bezining po’stloq qavatidan steriodlar guruhiga kiruvchi 40 dan ortiq moddalar ajratib olingan, bular – kortikosteriodlardir (yoki kortikoidlar). Buyrak usti bezining po’stloq qavatidan asosan uchta guruhga mansub gormonlar ishlab chiqiladi: 1) glyukokortikoidlar – moddalar almashinuviga, ayniqsa uglevodlar almashinuviga ta’sir qiluvchi gormonlar. Bu guruhga gidrokortizon, kortizon va kortikosteron gormonlari kiradi Ko’pgina adabiyotlarda glyukokortikoidlar, immun tanachalarni hosil bo’lishini to’xtatishi xususiyatiga ega ekanligi qayd qilingan, ana shu xususiyati sababli ham, ulardan organ va to’qimalarni transplantatsiya qilishda foydalanish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Glyukokortikoidlar yallig’lanishga qarshi ta’sir ko’rsatish xususiyatiga ega bo’lib ayrim moddalarga yuqori sezuvchanligini pasaytiradi: 2) mineralokortikoidlar. Ular asosan minerallar va suv almashinuvini boshqaradi. Bu guruh gormonlariga aldosteron kiradi; 3) androgenlar va esterogenlar: - erkaklik va ayollik jinsiy gormonlarini analoglari hisoblanadi. Bu gormonlar jinsiy gormonlarga nisbatan uncha faol bo’lmagan bo’lib, juda kam miqdorda ishlab chiqiladi.
Buyrak usti bezlarining gormonal funksiyasi gipofizning faoliyati bilan chambarchas bog’liq. Gipofizning adrenokortikotrop gormoni glyukokortikoidlarni sintezlanishini stimullaydi va kam darajada –androgenlarga ham ta’sir ko’rsatadi.
Buyrak usti bezining mag’iz qatlami ta’sir qilish xususiyatiga ko’ra simpatik asab tizimiga o’xshash ta’sir ko’rsatuvchi gormonlar ishlab chiqaradi. Mag’iz qatlamining hujayrali xromli tuzlar bilan sariq rangga bo’yalish xususiyati bilan buyrak usti bezining boshqa hujayralaridan farq qiladi. Bunday xromofinli hujayralar adrenalin va uning hosilalarini ishlab chiqaradi.
Adrenalin – eng tez ta’sir qiluvchi gormonlardan biri hisoblanadi. U qon aylanishini tezlashtiradi, yurakning qisqarishini kuchaytiradi va tezlashtiradi, o’pka orqali nafas olishni yaxshilaydi, bronxlarni kengaytiradi, muskullarni qisqarishini oshiradi, jigarda glikogenni parchalanishini oshirib, qondagi qand miqdorini ko’paytiradi va muskullarni tez charchab qolishini oldini oladi. Adrenalinning bu barcha ta’sirlari bitta umumiy natijaga- organizmning barcha kuchini og’ir mehnatni bajarishga safarbar qilishdan iborat bo’ladi.
Buyrakusti bezining xromafinli hujayralari bilan simpatik asab tizimining uzviy bog’liqligi adrenalinning barcha holatlarda juda tez ajralishini, bu qaysiki odam hayotida undan juda tez yuqori kuchlanishga ega bo’lgan kuch talab qilinganida yuzaga keluvchi holatdir.