Yoshlarda irodaviy sifatlarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari

---

Yoshlarda irodaviy sifatlarni shakllantirishning psixologik 
xususiyatlari 
Ramzidin Ramazonovich Ashurov
[e-mail] 
Buxoro davlat universiteti 
 
Annotatsiya: Ushbu maqolada yoshlarda irodaviy sifatlarni shakllantirishning 
o‘ziga xos xususiyatlari ochib berilgan. 
Kalit so’zlar: iroda, yoshlar irodasi, tirishqoqlik, sobitqadamlik, qat’iy ishonch, 
mustaqillik, abuliya. 
Psychological features of the formation of volitional qualities 
in young people
 
Ramzidin Ramazonovich Ashurov 
[e-mail] 
Bukhara State University 
 
Abstract: The peculiar psychological features of the formation of volitional 
qualities in young people are revealed. 
Keyswords: The will of the youth diligence, stability, firm confidence, 
independence, abulia
Iroda - bu kishining o‘z xulqi va faoliyatini ongli ravishda boshqarish, maqsadga 
yo‘naltirilgan xatti-xarakat va xulqi atvorining amalga oshishida tashqi, ichki 
qiyinchiliklarni yengib o‘tishga-qaratilgan jarayonlar. Iroda tufayli inson o‘z 
faoliyatini ongli boshqaradi, maqsad qo‘yadi, maqsadni amalga oshirish mobaynida 
uchraydigan to‘siqlarni, qiyinchiliklarni yengishga xarakat qiladi. Psixologik 
tadiqotlarni ko‘rsatishicha irodaviy sifatlarning 300ga yaqin turi mavjud. Irodaviy 
sifatlarni bir qancha kamponetlari mavjud bulib ular quyidagilar: istak, maqsad, 
xoxish, ijro etish, ichki qiyinchiliklarni yengish, bajarilgan ishga baho berish 
kabilardir. 
Insonning o‘z faoliyatini va xulqi atvorini shaxsiy xoxish irodasiga 
bo‘ysundirish, ro‘yobga chiqarish mustaqil fikrlashni barqarorlashtirish ko‘zlangan 
maqsadni amalga oshirishga puxta zamin hozirladi. 
Yoshlarni irodasi avvalo ularning ijtimoiy faoliyatida, mehnat faoliyatida, 
ijtimoiy tajribasida va ta’lim jarayonida namoyon bo‘ladi. Yoshlarimizda irodaning 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1102

---

bir qancha sifatlari ko‘zga tashlanadi. Bular: qattiyatlilik, tashabbuskorlik, dadillik, 
mustaqillik, tejamkorlik, intizomlilk, tirishqoqlik, javobgarlilik, jasoratlilik, ishonch 
va o‘zini irodalashlilik kabilar. Bugungi kunda yoshlarimizning bilim olishga 
ehtiyojining kuchayishi ulardagi aqliy salohiyati o‘sishi ko‘p jihatdan ularning 
irodaliy bo‘lishini talab etadi. Chunki iroda tufayli inson biron-bir maqsad asosida 
ko‘zlangan ishini hatti-harakatlarini bajarishga intiladi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi 
yoshlarda irodaviy sifatlarni tarbiyalash, ularni o‘quv faoliyatlarida duch keladigan 
tusiq va qiyinchiliklarni yengishga o‘rgatish, ta’lim jarayonida muvaffaqiyatlik tarzda 
amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
Bilimlarni egallashdagi sobitqadamlilik - bosh irodaviy sifat, hislat hisoblanib u 
irodaning boshqa ko‘rinishlarining taraqqiyot darajasini va o‘sishini aniqlovchi 
asosiy omil bo‘lib sanaladi. Mustaqil va kelajagi buyuk davlat ideallarida sodiqlik 
vatan oldidagi burchlik yuksak darajada anglash jamoatchilik xissi, yurt ravnaqiga 
o‘z xissasini qo‘shishi istagi va bularning barchasi o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan 
sobitqadamlilik namunasi. 
Ta’lim-tarbiya jarayonidagi tashabbuskorlik talabaning o‘z xoxishini amalga 
oshirish o‘quvchida, mustaqil bilim olish va fikrlashdagi qattiyatlilik - talaba yoshlar 
tomonidan jiddiy qaror qabul qilish uni izchil xayotga tadbiq etish xislati sanaladi. 
Tirishqoqlik talaba yoshlarning qiyinchiliklarni yengish uchun kurashida sir va izoh 
hujjat maqsadiga erishish uchun intilish ko‘nikmasi xisoblanadi.
Muammolarni yechish chog‘ida chidamlilik shaxs tomonidan qabul qilingan 
qarorda amalga oshirishga xalal beruvchi, fikrni hissiyot va hatti-harakatni 
turg‘unlovchi (tormozlovchi) talabaning uquvchanligi xisoblansa tashkillanganlik- 
o‘z harakati va xulqini rejalashtirish hususan uni ijro etishda talaba yoshlarning 
rejaga asoslanishini malakasi. Matonatlilik - qo‘ygan maqsadni xavf-xatarga mos 
muqaddas his etgan holatda o‘rnini oqlaydigan xavf-xatarga qul urish, qurqinch 
nisbatan yuzma-yuz tura olish, fazilati. Ishbilarmonlik - har qanday o‘rnatilgan ishni 
qiyinchiliklar va qarshiliklardan qat’iy nazar omilkorlik qo‘llash tufayli oxiriga 
yetkazish xislatidir. Mustakillilik - o‘z e’tiqodiga qat’iy ishonch shaxsiy kuch 
quvvatiga ishonch,boshqalarning yordamiga muxtojlik sezmaslik kabi irodaviy 
sifatlardan xisoblanadi. 
Shaxsning xulq-atvorida, o‘quv faoliyatida agarda ta’limiy mashg‘ulotlar 
oqilona, xaqiqiy ravishda,to‘g‘ri uyushtirilsa insondagi bir qator irodaviy sifatlar xam 
paydo bo‘ladi, bunda oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurti o‘qituvchilari, murabbiylariga 
yuklanadi. Bu vazifani muvaffaqqiyatli uddalash uchun ular oliy o‘quv yurti 
talabalari va texnikum o‘quvchilariga muntazam ravishda topshiriqlar berib, ularni 
o‘z vaqtida va sifatli bajarishi uchun o‘quvchilar masuliyat va sifatli (bajarilishi) 
hissini tarbiyalashlari lozim. Buning uchun o‘quvchilarga fanlar bo‘yicha uy 
topshiriqlari berish turli ko‘rgazmali qurollar, referat ishlarini ko‘rsatilgan 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1103

---

muddatlarda qabul qilib olish baholash talaba yoshlarda intizomlilik, qund, chidam 
kabi bir qator irodaviy sifatlar shaklanishiga sabab bo‘ladi. Chunonchi yoshlarimizda 
komil inson qilib tarbiyalash ularni kelajagida yuksak aqliy saloxiyatli muxatassilar 
bo‘lishlari o‘z-o‘zini boshqarish va uddalashga o‘rgatish xozirgi zamon talabadir.
Irodaning individual xususiyatlari va fenomenlari mavjud bo‘lib, inson 
faoliyatining maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirishni ta'minlaydi. Iroda shaxs 
faoliyatining ichki qiyinchiliklarini yengishga qaratilgan ongli tuzilmadan iborat 
bo‘lib, u o‘zini o‘zi boshqarish sifatida dastavval o‘ziga, o‘z shissiyotiga va xatti-
harakatlariga shukmronlik qilishda aks etuvchi psixologik hodisadir. Irodaning kuchi 
yoki kuchsizligini aks ettiruvchi holatlar uning individual xususiyatlarini namoyon 
qiladi. Ana shu atamalardan kelib chiqqan holda irodasi kuchli va irodasi sust 
(kuchsiz) odamlar hamda ularning ijobiy va salbiy fazilatlari, sifatlari, hislatlari, 
illatlari to‘g‘risida mulohaza yuritiladi.
Irodasi sustlikning patologiyasi mavjud bo‘lib, ular abuliya (yunoncha abulia - 
qat'iyatsizlik degan ma'noni anglatadi) va apraksiya (yunoncha apraxia-harakatsizlik 
ma'nosini bildiradi) atamalari bilan ifodalanadi. Abuliya - bu miya patologiyasi 
negizida vujudga keladigan faoliyatga intilishning mavjud emasligi, harakat qilish, 
uni amalga oshirish uchun qaror qabul qilish zarurligini anglagan tarzda shunday qila 
olmaslikdan iborat inson ojizligidir. Masalan, shifokor ko‘rsatmalariga rioya qilish 
zarurligini to‘g‘ri fashmlagan abuliya kasali bilan shikastlangan bemor biror narsani 
bajarishga o‘zini mutlaqo yo‘llay olmaydi. Apraksiya -miya tuzilishining 
shikastlanishi tufayli yuzaga keladigan harakatlar maqsadga muvofiqligining 
murakkab buzilishidan iborat psixopatologik holatdir. Nerv to‘qimalarining buzilishi 
miyaning peshona qismlarida yuz bersa, u holda xatti-harakatlarni erkin to‘g‘rilashda 
buzilish namoyon bo‘ladi, natijada iroda akti bajarilishi qiyinlashadi. Abuliya va 
apraksiya-psixikasi og‘ir kasallangan insonlarga xos, nisbatan noyob, fenomenal 
psixopatologik hodisalardir. Lekin pedagogik faoliyatda uchraydigan irodaning 
sustligi miya patologiyasi bilan emas, balki noto‘g‘ri tarbiya mashsuli bilan 
tavsiflanadi.
Iroda sustligining yaqqol (tipik) ko‘rinishlaridan biri-bu yalqovlik shisoblanib, 
shaxsning qiyinchiliklarini yengishdan bosh tortishga intilishi, irodaviy kuch-g‘ayrat 
ko‘rsatishni qat'iy ravishda istamasligida o‘zini aks ettiruvchi illatdir. Yalqovlik - 
shaxs ojizligi va irodaviy sustligining, uning shayotga layoqatsizligining, shaxsiy va 
ijtimoiy faoliyatga (hamkorlikka) loqaydligining ifodasidir. Yalqovlik-shaxsning 
ruhiy qiyofasi bo‘lib, uzluksiz tarbiyaviy ta'sir va o‘zini o‘zi tarbiyalash orqali 
bartaraf etish imkoniyati mavjud ruhiy nuqsondir.
V.I.Selivanov irodaning psixologik jabshalarini yoritayotib, u shunday g‘oyani 
ilgari 
suradi, 
insoning 
ongini 
jarayonlar, 
holatlar, 
hislatlarni 
o‘zida 
mujassamlashtiruvchi yaxlit tizim sifatida tasavvur qilish mumkin. Shaxsning u yoki 
"Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842
May 2022 / Volume 3 Issue 5
www.openscience.uz
1104

---

bu ongli harakati o‘zining tuzilishiga ko‘ra, u bir davrning o‘zida ham aqliy, ham 
shissiy, ham irodaviy hisoblanadi. Tadqiqotchi V.A.Ivannikov esa irodani 
motivasiyaning ixtiyoriy shakli sifatida tushunadi, shuningdek, harakat ma'nosining 
o‘zgarishi shisobiga uni tormozlovchi yoki qo‘shimcha turtki yaratuvchi imkoniyat, 
yangi real motivlarni harakat bilan birlashtiruvchi yoinki vaziyatning tasavvur motivi 
tariqasida talqin qiladi. Irodaviy boshqariluv esa harakatni "ixtiyoriy boshqariluv 
ko‘rinishlarining bittasi sifatida" tushuniladi, bunda boshqariluv motivasiyaning 
ixtiyoriy o‘zgarish orqali amalga oshirilishi ta'kidlaniladi. 
Yuqoridagi mulohazalardan ko‘rinib turibdiki, psixologiya fanida irodani 
tushunish, ta'riflash bo‘yicha bir xil munosabat yaratilmaganiday, irodaviy 
sifatlarning ma'noviy asosini tashlil qilish yuzasidan ham umumiylik, umumiy 
qarashlar majmuasi mavjud emas. Jumladan, V.A.Krutetskiy o‘z asarida irodaviy 
sifatlar tarkibiga sobitqadamlik, mustaqillik, qat'iyatlilik, sabr-toqatlilik, intizomlilik, 
dadillik, jasoratlilik va tirishqoqlikni kiritadi.
P.M.Yakobson bo‘lsa, irodaning muhim sifatlarini mustaqillik, qat'iyatlilik, 
tirishqoqlik, o‘zini uddalashga ajratadi. Insonda namoyon bo‘ladigan irodaviy sifatlar 
sarasiga A.I.Shcherbakov mana bularni kiritadi: sobitqadamlik va tashabbuskorlik, 
tashkillashganlik va intizomlilik, urinchoqlik va tirishqoqlik, dadillik va qat'iyatlilik, 
chidamlilik va o‘zini uddalashlik, botirlik va jasoratlik.