Yunesko tashkiloti. Aminov u

1.2 YUNESKO DOIRASIDA YURITILGAN HUQUQIY IJODKORLIK XIZMATLARI.

Inson huquqlari to`g`risidagi xalqaro hujjatlarning o`rni yana shu bilan ham belgilanadiki, unda umumjahon manfaatlariga xizmat qiladigan huquqiy me`yorlar mujassamlashgandir.

Hozirgi kungacha inson manfaatlarini ko`zlab ko`plab xalqaro hujjatlar qabul qilingan bo`lib, ular universal va mintaqaviy xarakter kasb etadi. Jumladan, BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 70ga yaqin, evropa Kengashi tomonidan 160 dan ziyod, YUNESKO tomonidan 70 dan ortiq, evropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti tomonidan 30 dan ortiq, turli mintaqaviy xalqaro tashkilotlar tomonidan ham ko`plab inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar, konventsiyalar, deklaratsiyalar, paktlar qabul qilindi. Bugungi kunda hammasi bo`lib inson huquqlari bo`yicha 400 ga yaqin xalqaro hujjat mavjud²⁰.

Bu xalqaro hujjatlarda inson huquqlariga oid jahon andozalari belgilab qo`yilgan va ularning milliy qonunlardan ustuvorligi tamoyili aksari davlatlar tomonidan tan olingan. BMT ni xalqaro hukumatlararo tashkilotlari tizimi xalqaro xuqiqiy tizimning taraqkiyotiga huqiqni vujudga keltirish jarayonida ishtirok etish orqali ta`sir kilmoqda. Huquqni vujudga keltirish keng qamrovli kategoriya, o`ziga bir necha bosqichlarni qamrab olgan va ular ko`yidagilardan iborat²¹:

1. 
   huqiqiy normalarni paydo bo`lishi zaruriyatlarini vujudga keltiruvchi ijtimoiy omillarni o`rganish;
   
2. 
   huqiqiy normalar mohiyatini tashkil etuvchi tartib-koydalarni shakllantirish;
   

²⁰ Устав ЮНЕСКО. /Международные нормативные акты ЮНЕСКО. M.:Логос 1993

²¹ Qarang: Ta`lim va madaniyat masalalari bo`yicha BMT Ustavi./ YUNESKO xalqaro me`yoriy hujjatlari to`plami. T.: Adolat 2004, B-16

3. 
   bu koydalarni majburiy sifatida va xalqaro huqiqiy majburlar choralari bilan himoyalashga muvofiq tan olish.
   

Shu bilan birga qayd etish lozim, xalqaro huquqda tartib koydalarni rasmiylashtirish yozma shaklda, shunungdek xalqaro munosabatlar ishtirokchilarni ma`lum bir amaliyoti ko`rinishi sifatida ham amalga oshirilishi mumkin. Xalqaro tashkilotlarning huquq ijodkorlik jarayoni ularni huqiqiy normalarni tuzishiga, ularning o`zgartirish yoki bekor qilishiga yo`naltirilgan faoliyatini qamrab oladi. Shuni e`tiborga olish lozimki, hech qaysi xalqaro tashkilot Universal tashkilotlar ham «qonunchilik» vakalatiga ega emas. Ya`ni xalqaro tashkilotlar tomonidan qabul qilingan tavsiya, koidalar va shartnomalar loyhalarda mavjud bo`lgan har qanday normalar birinshidan davlatlar tomonidan xalqaro-huquqiy norma sifatida tan olinishi lozim, ikkinchidan norma ushbu davlatlar uchun majburiy bo`lishi lozim.

BMT tizimida xalqaro tashkilotlar uzining huqiqiy layoqatligini xalqaro ommaviy huquq normalarini yaratish orqali amalga oshiradi. 1986 yilgi davlatlar va xalqaro tashkilotlar o`rtasidagi shartnomalar huquqi to`g`risidagi Vena konventsiyasining 6-moddasiga binoan, xalqaro tashkilotlarning bo`lgan huqiqiy layoqati ushbk tashkilotlar koidalarda belgilanib ko`yiladi²².

Xalqaro tashkilotlarning huquq ijodkorligi funktsiyasi ikki hil toifada ko`rinadi:

• 
  birinchidan ular davlatlarning norma yaratish jarayonida ishtirok etadilar;
  
• 
  ikkinchidan esa ularning o`zi xalqaro munosabatlar ishtirokchilari uchun majburiy bo`lgan tartib koidalarni shakllantiradi²³.
  

²² O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1998. 144-bet.

²³ Международное право в документах: Учеб.пособие. Сост.: Н.Т.Влатова, Г.М. Мелков. – 2-е изд., перереб. и доп. – M.: Инфра, 1997. С-103.

YUNESKO huquq ijodkorlik faoliyatining asosiy bosqichlari ko`ydagilardan iborat:

1. 
   YUNESKO nizomida ko`rsatib o`tilgan vazifalardan kelib chiqib adolat, qonuniylik va inson huquqlarining umum hurmatini ta`minlashda ta`lim, fan va madaniyat sohasida xalqlar hamqorligini va xavfsizlikni mustahkamlashga ko`maklashish uchun tashkilot o`z faoliyatining asosiy yo`nalishlari va shakllari orasida yuqoridagi maqsadlarda xalqaro bitimlarni tuzishini tavsiya etadi;
   
2. 
   Xalqaro hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish. Bu jarayonda hujjatlarni ishlab chiqish va qabul qilish uch kategoriyaga bo`linadi:
   

• 
  Bosh konferentsiya tomonidan qabul qilinadigan konventsiyalar va tavsiyalar;
  
• 
  Bosh konventsiya qabul qiladigan boshqa normativ hujjatlar (konventsiya va tavsiyalardan tashqari), deklaratsiyalar, nizomlar, qoidalar va statuslar, rezolyutsiyalar va hakoza;
  
• 
  YUNESKO ning faqat o`zi yoki boshqa xalqaro tashkilot bilan birgalikda qatnashadigan davlatlar konferentsiyalari qabul qiladigan hujjatlar.
  

3. 
   YUNESKO da ishlab chiqiladigan xalqaro hujjatlarning huquqiy darajasi belgilanadi:
   

• 
  YUNESKO ning Bosh konferentsiyasi qabul qilganidan sung davlatlarda ratifikatsiya qilinish kerak bo`lib va ma`lum bir sohaga tegishli ravishda o`rnatilgan reglamentga nisbatan davlatlar hoqishi va majburiyatini aks ettiruvchi xalqaro konventsiyalar.
  
• 
  davlatlarga tavsiyalar- bu hujjatlarda, bir tomondan kontseptsiyalar, tamoyillar va miyorlarni shakllantirib, har bir alohida mamlakatning o`z hoqishiga ko`ra qonunchilik yo`li bilan, yoki ularni hayotga tadbiq etish uchun boshqacha xarakterda yo`naltirish kerak, boshqa tomonda esa ularda keyinchalik yuqori huqiqiy daraja asosida, majburiy m`yorlar va qoidalar xalqaro konventsiyalarda o`naltirilgan mezonlar belgilanadi.
  

4. 
   Konventsiyani qabul qilish to`g`risida qarorni Bosh konferentsiya kiritadi, buning uchun a`zo davlatlarning uchdan ikki qismi ko`pchiligi avozi talab etiladi.
   

Tavsiyalar nisbatan Bosh konferentsiyag`a ularga nisbatan qabul qilingan a`zo davlatlarning oddiy ko`pchilik ovozi talab etiladi.

YUNESKO Nizomining VIII moddasiga asosan har bir a`zo davlat tashkilotiga Bosh konferentsiya belgilangan muddatda va shaklda IV moddaning 4- bandida ko`rsatib o`tilgan konventsiyalar va tavsiyalarning bajarilishlari yuzasidan ma`ruzalar taqdim etadi²⁴.

Hozirda YUNESKO ning norma ijodkorlik faoliyatini yanada rivojlantirish bilan birga, ushbu hujjatlarning qattiyligini ham kuchaytirish zarur deb xisoblaydi. Chunki YUNESKO hujjatlarini taqlil qilganimizda ushbu hujjatlarning ishlash mexanizmi samaradorligini etarli ravishda kuch bilan ta`minlanmaganligini ko’ramiz.

Hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi YUNESKO ning ko`yidagi muhim xalqaro hujjatlariga ko`shilgan²⁵;

1. 
   1954 yil 14 maydagi qurolli majoralar vaqtida madaniy boulinlarni himoya qilish to`g`risidagi Gaaga Konvetsiyasi;
   
2. 
   1960 yil 10 noyabrdagi ta`lim sohasidagi kamsitishga qarshi Konventsiyasiga;
   
3. 
   1966 yil 14 noyabrdagi xalqaro madaniy hamqorlik printsiplari Deklaratsiyasi;
   
4. 
   1970 yil 14 noyabrdagi madaniy boyliklarni qonunaviy ravishda olib kelish, olib ketish va unga egalik huquqini birovga topshirishni ta`qiqlash va ogohlantirish chora- tadbirlari to`g`risidagi Konventsiya;
   
5. 
   1971 yil 2 fevraldagi asosan suvda suzuvch qushlarni yashash joyi sifatida xalqaro ahamiyatga molik suv botqan maydanlari to`g`risidagi Konvetsiyasi;
   

²⁴ Устав ЮНЕСКО. /Международные нормативные акты ЮНЕСКО. M.:Логос 1993

²⁵ O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1998. 144-bet.

6. 
   1972 yil 16 noyabrdagi Umumjahon madaniy va tabiy merosni muqofaza qilish umumjahon Konventsiyasi;
   
7. 
   1989 yil 10 noyabrdagi texnikaviy va hunar ta`limi to`g`risidagi Konventsiyasiga;
   
8. 
   1995 yil 16 noyabrdagi Bag`rkenglik tamoyillari Deklaratsiyasi va hakozalar.
   

Xulosa qilib shuni qayd etib o`tish mumkinki, YUNESKO ning norma ijodkorlik faoliyati YUNESKO faoliyati doirasida huquqiy rivojlanishga katta xissa ko`shmoqda va uning hujjatlarini xalqaro munosabatlarni tartibga solishda o`ziga xos mavqeyni egallaydi.