Yunon shahar-davlatlarining shakllanishi

Tiraniya
Yunonistonda er. av. VIII—VI asrlarda xo'jalik hayotidagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar siyosiy hayotga o ‘z ta’sirini ko‘rsatdi, Milet, Efes, Korinf, Sikion, Megara, Afina shaharlari, Sa mos, Lesbos va Sitsiliya orollarida iqtisodiy o ‘sish kuchli edi. Aynan shu joylarda kuchli, siyosiy faol shaxslar hokimiyatni bosib oldilar frokimiyatni noqonuniy, zo'ravonlik bilan egallab boshqarish shakli-iliraniya» paydo boidi. Tiraniya er.av. VII asrda ayrim yunon shaharlarida keng tarqaldi. Zodagonlar ichidan chiqqan tiranlar urug‘ zodagonlari va xalq hokimiyatini keskin rad qildilar. Hokimiyatni bosib olgan tiranlar o ‘zlarini raqiblari boigan oqsuyak urug‘ zodagonlariga qarshi shafqatsiz kurashdilar, chunki bu vaqtda urug‘ zodagonlari jamoa-polisning eng uyushgan hamda boy va ta’sirli qismi edilar. Shu sababli tiranlar o ‘zlarining shaxsiy hokimiyatlari uchun eng xavfli deb, zodagonlar hokimiyatini hisoblar edilar.
Tiranlar o ‘z hokimiyatalrini kuch bilan ushlab turgan holda urug‘ aslzodalaming siyosiy-iqtisodiy hukmronligini zaiflashtirdilar. Tiranlar aslzodalaming kuch-qudratini zaiflashtirib, demosni kuychaytirdilar va o'zlari istamagan holda hokimiyatlarini halokati uchun qulay shart-sharoit yaratdilar. Omma ichida mustahkam tayanchga ega boiish uchun tiranlar kambag‘al qatlamlami tirikchilik oikazishi uchun shart-sharoitlar yaratdilar. Ular aholini ish bilan band qilish maqsadida yoilar, kanallar, binolar qurilishi kabi jamoat ishlarini uyushtirdilar. Savdo hunarmandchilik va qishloq xo'jalik sohalarini bevosita qoilab-quwatladilar. Tiranlar madaniyat-ma’rifat, qadimiy urf-odat, an’ana va diniy e’tiqodlami rag‘batlantirdilar. Ulami hukmronligi davrida yunon polislari o'zlarini buyuk kelajaklari poydevorini qo‘ydilar. (Afina-Pisistrat davrida, Sirakuza-Gelon davrida). Korinf va Samos shaharlarini gullab-yashnashlariga tiranlar sababchi boidilar. Tiranlar boshqaruvga o ‘z qarindosh-urugiarini tortdilar, ular boshqaruvda yollanma qo‘shinlardan foydalandilar.
Yunon shaharlarida demos maium darajada kuchga toiganidan so‘ng o ‘zlari yoqtirmagan tiranlarni hokimiyatidan yengil qutildilar. Tiraniya urug‘ zodagonlari bilan kurashda yetakchi rol o ‘ynab, er. av. V asr boshlarida. deyarli hamma joyda polis tuzumini o ‘matilishi uchun qulay shart-sharoitlami yaratib berdilar va hokimiyatni topshirib, siyosiy sahnadan chiqib ketdilar.
Yunon polisini shakllanishi va uning o ‘ziga xos xususiyatlari Qadimgi yunon jamiyatini iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy va mafkuraviy tashkilotini asosiy shakli polis edi. Polis bu jamoani alohida tipi bo‘lib dehqon va shahar aholisini o ‘zida birlashtirgan yerga ishlovchilar fuqaro jamoasi edi¹.
Yunon polisini asosini, uni taraqqiyoti va shakllanishini belgilaydigan asosiy shartlari quyidagicha edi: Eng avalo, davlat va xususiy mulk birlashgan antik mulkchilik shakli edi. Yunon jamoasi a’zosi bo‘lgan fuqaro yerga egalik qilish huquqiga ega edi, har bir fuqaro polis hududida yer ulushiga ega bo‘lishi shart edi.
Yerga egalikni oliy huquqi fuqarolar jamoasiga tegishli edi. Polis tashkilotini ajralmas qismi. fuqarolik muassasasi edi. Polis aholisi to ‘la huquqli fuqarolar, toMaqonli huquqga ega bo‘lmagan va huquqi bo‘lmagan aholi toifalaridan iborat edi.
Polis jamoasi tarkibiga kirgan fuqarolaming iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy huquqlarining majmuasiga ega edilar. Faqat polis fuqarolarigina aholini imtiyozli qismini tashkil etar edi.
Fuqaroning asosiy sifati ozod kishi mavqei edi. Yunon fuqarolik mavqeini fuqaro ota-onadan tug‘ilishi bilan olar edi. Fuqarolik huquqini sovg‘a qilishga faqat polisning xalq yig‘ini haqli edi. Oligarxiya hukmron b o ‘lgan polislarda fuqarolik mavqeiga ega bo‘lish uchun fuqaro mulkiy senz, yerga egalik, og'ir qurol-aslahasi mavjudligi shartlarini bajarish lozim edi. Polisning iqtisodiy asosini qishloq xo‘jaligi, yerga mehnat qilish tashkil etar edi.
Yerga egalik, dehqonchilik uzoq vaqt polis fuqarosini imtiyozi bo‘lib qoldi. Polis fuqarosidan boshqa hech kim uning hududida yerga egalik qilish huquqiga ega emas edi hamda polis fuqarolar jamoasiga tegishli jamoa yerlariga egalik qila olmas edi.

Polis jamiyatida barcha huquqiy normalar manbasi xalq yig‘inida ishlab chiqilgan qonun edi. Fuqarolami qonunlarini ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishdagi ishtiroki ajralmas huquq edi. Shunday qilib, polis fuqarolik jamoasi a’zolari bo'lgan shahar va qishloq aholisi uyushgan, yopiq jamoani tashkil qilgan bo'lib, o ‘z imtiyozlari va huquqlarini qat’iy saqlab himoya qilar edilar. Polis hududi shahar va uni atrofidagi qishloqlarni o ‘z ichiga olar edi. Yunon polisi o ‘z hududiga ko‘ra uncha katta bo'lmagan 100—200 kv. km. hajmdagi maydonni egallar edi. Har bir polis aholisi 5 mingdan 10 ming kishini tashkil etib, ulardan taxminan 1—2 ming kishi fuqarolik huquqiga ega edi. Faqat polislardan Sparta maydoni 8400 kv. km.; Afina 2500 kv. km.ni tashkil etar edi.

Har bir yunon polisi suveren davlat bo‘lib, o ‘z fuqaroligi, qonunlari, hokimiyat organlari, ibodatxona, teatr, xalq yig'ini o ‘tadigan maydoni, palestar, gimnasey, stadion kabi jamoat inshootlariga ega edi. Yunon polislarining barchasi Spartadan tashqari shahar atrofida birlashgan bir necha qishloq majmuasi edi. Sparta 5 qishloq birlashgan polis edi. Har bir polisda vaqt o‘tishi bilan polis tuzilmasi tugallangan shaklni oldi va barqaror fuqarolik siyosiy tashkiloti (demokratiya yoki oligarxiya) shaklida faoliyat ko‘rsata boshladi.
Shaharlar va pul-tovar munosabatlari taraqqiyoti Eramizdan avalgi VII asrda Yunon shaharlarida savdo hunarmandchilik tez sur’atlarda taraqqiy qildi. Shaharlar sezilarli darajada o ‘sdi. Korinfda va Afinada 25 ming, Miletda 70 ming, Sibaris shahrida 50 ming kishi yashar edi.
Barcha shaharlar dengiz savdosi bilan shug‘ullandilar. Bu kemasozlikni rivojiga sabab bo‘ldi. Eramizdan avalgi VII asrda palubali ko‘p yuk ko'taradigan kemalar paydo bo'ldi. 50 eshkakli Finikiya pentekopterlari bilan bir qatorda «Iliada» dostonida eslatiladigan ikki qatorli eshkaklar — diyerelar, uch qatorli — trieralar paydo bo‘ldi. Mahsulot bilan t o ia kemani endilikda qirg‘oqqa tortib chiqarish mumkin emas edi, shu sababli, eramizdan avalgi VII asrdan boshlab port va gavanlar qurilib yakordan foydalanila boshlandi.
Er. av. VIII asrda O’rtayer dengizi savdosi finikiyalilar qo'lida edi. Sharq mahsulotlari mo’I-ko‘l bo'lib yunon mahsulotlari ular bilan raqobat qila olmas edi. Er. av. VII asrda ahvol o ‘zgardi. Yunon savdogarlari finikiyalilar bilan raqobatlasha boshladilar. Yunonlar keramika, gazlama, zaytun va vino eksport qila boshladilar. Pul-tovar xo‘jaligi, savdo o ‘lchov birliklari tizimi va yozuvning shakllanishiga olib keldi. 0 ‘lchov birligi, yozuv Bobil va Misrdan o ‘zlashtirib olindi. Yunonlar Misrning o ‘nlik sanoq tizimidan foydalandilar. Er. av. VII asrda tanga-pul paydo bo'ldi. Birinchi to'laqonli tangalar Kichik Osiyodagi Lidiyada zarb qilindi.
Oltin va kumush aralashmasidan iborat elektron deb ataladigan tanga zarb qilindi. Tangalar uzunchoq shaklda, bir tomonida davlat ramzi, ikkinchi tomonida kvadrat tasviri tushirilgan edi.
Yunonistonning pul birligini 436,5 gramm og‘irlikdagi mina tashkil qildi. Bir mina 8,73 g og‘irlikdagi 50 staterga bo'lindi. Savdo - hunarmandchilik taraqqiyoti bilan ustaxona egalari va savdogarlardan iborat kuchli ijtimoiy qatlam vujudga keldi, ular siyosiy hayotdan eski urug‘ zodagonlarini chetlatishga urindilar.
Pul-tovar munosabatlari savdoni rivojlanishi, Italiya, Sitsiliya va Qora dengiz bo‘yidan arzon g‘allani import qilinishi qishloq xo‘jaligini tushkunligi va dehqonlarning xonavayron bo‘lishiga olib keldi. Bu jamiyatda ijtimoiy ziddiyatlami keskinlashtirdi. Davlat qurilishi Qadimgi davrda sud ishlarini urug‘ jamoasini o ‘zi bajarar edi. Davlat hokimiyati urug‘dan bu funksiyani tortib oldi. Zodagonlar uzoq vaqt sud hokimiyatini, boshqaruvni o‘z qo‘llarida saqlab turdilar, vaqt o ‘tishi bilan ular bir qism hokimiyatni yangi ijtimoiy kuchlar berishga majbur bo'ldilar. Yangi ijtimoiy kuchlar, zodagon sudyalar hokimiyatiga chek qo'yish uchun odatdagi huquqni yozishni talab qildilar. Jamiyat yana olg‘a qadam tashlab savdo munosabatlarini muvofiqlashtirishga majburiy qoidalarini kiritish ehtiyojini tug‘dirdi. Qonunlami eng qadimgi kodifikatsiyasini Lokradagi Zalevk (Italiyadagi yunon shahrida) Katanadagi Xarond (Sitsiliyadagi yunon shahrida) amalga oshirdilar.
Lesbosdagi Mitillena shahridagi Pittak (yunon an’analariga ko‘ra) «yetti donodan biri» Sirakuzada Diokl, Fivada Filolay, Afinada Drakont va Solon shunday kishilardan edi.
Yangi qonunchilik natijasida sudyalar mansabdor shaxs sifatida saylab qo‘yiladigan bo‘ldi. Chiqarilgan hukmning xalq yig‘inida apellatsiya qilish mumkin edi. Qadimgi qonunchilikda jazo hajmi va xususiyati aniq belgilanib sudya n‘zicha jazo belgilay olmas edi.
Huquqiy hujjatlarda «qonga-qon», «jonga-jon» olish an’anasi mavjud edi (talion huquqi). Jazo juda og'ir edi. Drakon qonunchiligida jinoyatning og‘ir, yengil shakllari yo‘q edi. Faqat Solon bu tushunchani kiritdi. Drakon qonuniga ko'ra har qanday o ‘g‘irlik uchun o'lim jazosi belgilangan. Bundan tashqari, pul jarimasi, qullikka sotish, kaltaklash va fuqarolik huquqidan mahrum qilish ko'zda tutilgan edi. Qarzini to‘lamagani uchun turmaga qamashga hukm qilingan. Drakon qonunlari «fonos dikayos» o ‘zini himoya qilish maqsadida odam o'ldirish jinoyati tushunchasini olib kirdi. Bu holda aybdor quvg'in qilinishi yoki pul jarimasi to'lashi ko‘zda tutilgan. Tovar pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida ijtimoiy ziddiyatlarni keskinlashuvi turli yunon shaharlarida siyosiy vaziyatni murakkablashtirdi, ularning ko‘pchiligida tiranlar hokimiyatni qo‘lga oldilar.
Eramizdan avalgi VIII—VI asrda kolonizatsiyaga Afina qatnashmadi. Attikada mavjud hosildor yerlardan qishloq xo‘jaligida unumli foydalanildi. Kulolchilik sohasi rivojlandi. Mulkiy tabaqalanish kuchaydi. Siyosiy hokimiyat yevpatridlar-urug‘ zodagonlari qo‘lida edi. Yevpatridlarga qarshi dehqonlar, savdohunarmandchilik tabaqalari—demos qat’iy kurash olib bordi.