Yuqori tartibli hosilalar

1

(8.1) da =-1 bo‘lsin. U holda
y  funksiyaning n-tartibli hosilasi

x

_{ 1 }( n )
_ ( 1)ⁿ  n!

_{ }  ( 1)( 2 )...(n )x
1n _
(2)

 ^x 
formula bilan topiladi.
_xn1

2. 
   y=lnx (x>0) funksiyaning n-tartibli hosilasini topamiz. Bu funksiyainng birinchi
   

1

hosilasi
y'  bo‘lishidan hamda (8.2) formuladan foydalansak,

x

_{ 1 }( n1 )
( 1)^n1( n 1)!

_y( n ) _{ ( y' )}( n1 ) _{   }
(3)

formula kelib chiqadi.

 ^x  ^xn

3. 
   y=sinx bo‘lsin. Ma’lumki, bu funksiya uchun y’=cosx. Biz uni quyidagi
   

y'  cos x  sin( x  ^ )

2

ko‘rinishda yozib olamiz. So‘ngra y=sinx funksiyaning keyingi tartibli hosilalarini hisoblaymiz.
y"  (cos x )'   sin x  sin( x  2  ^ ),

2

y'''  (  sin x )'  cos x  sin( x  3 ^ ),

2

y^{( IV )} )  (  cos x )'  sin x  sin( x  4  ^ )

2

Bu ifodalardan esa y=sinx funksiyainng n-tartibli hosilasi uchun

y^{( n )}  sin( x  n  ^ )

2

(4)

formula kelib chiqadi. Uning to‘g‘riligi yana matematik induksiya usuli bilan isbotlanadi.
Xuddi shunga o‘xshash

(cos x )^{( n )}  cos( x  n ^ )

2

(5)

ekanligini ko‘rsatish mumkin.
Masalan,

(cos x )⁽¹¹⁵⁾  cos( x 115 ^

2

)  cos( x  ^3

2

)  sin x .

2. Ikkinchi tartibli hosilaning mexanik ma’nosi.

Ikkinchi tartibli hosila sodda mexanik ma’noga ega. Faraz qilaylik moddiy nuqtaning harakat qonuni s=s(t) funksiya bilan aniqlangan bo‘lsin. U holda uning birinchi tartibli hosilasi v(t)=s’(t) harakat tezligini ifodalashi bizga ma’lum. Ikkinchi tartibli a=v’(t)=s’’(t) hosila esa harakat tezligining o‘zgarish tezligi, ya’ni harakat tezlanishini ifodalaydi.
Misol. Moddiy nuqta s=5t²+3t+12 (s metrlarda, t sekundlarda berilgan) qonun bo‘yicha to‘g‘ri chiziqli harakat qilmoqda. Uning o‘zgarmas kuch ta’sirida harakat qilishini ko‘rsating.
Yechish. s’=(5t²+3t+12)’=10t+3; s’’=(10t+3)’=10, bundan a=10m/s² bo‘lib, harakat tezlanishi o‘zgarmas ekan. Nьyuton qonuni bo‘yicha kuch tezlanishga proportsional. Demak, kuch ham o‘zgarmas ekan.

2. Asosiy qism.

1. Yuqori tartibli hosilaning asosiy xossalari.

1. 
   xossa. Agar u(x) va v(x) funksiyalar n-tartibli hosilalarga ega bo‘lsa, u holda bu ikki funksiya yig‘indisining n -tartibli hosilasi uchun
   

(u(x)+ v(x))⁽ⁿ⁾= u⁽ⁿ⁾(x)+ v⁽ⁿ⁾(x)
formula o‘rinli bo‘ladi.
Isboti. Aytaylik y=u+v bo‘lsin. Bu funksiyaning hosilalarini ketma-ket hisoblash natijasida quyidagilarni hosil qilamiz: y’=u’+v’, y’’=(y’)’=( u’+v’)’=u’’+v’’.
Matematik induksiya metodidan foydalanamiz, ya’ni n=k tartibli hosila uchun y^(k)=u^(k)+v^(k) tenglik o‘rinli bo‘lsin deb faraz qilamiz va n=k+1 uchun y^(k+1)=u^(k+1)+v^(k+1) ekanligini ko‘rsatamiz.
Haqiqatan ham, yuqori tartibli hosilaning ta’rifi, hosilaga ega bo‘lgan funksiyalar xossalaridan foydalanib y^(k+1)=(y^(k))’=(u^(k)+v^(k))’= =(u^(k))’+(v^(k))’= u^(k+1)+v^(k+1) ekanligini

topamiz.
Matematik induksiya prinsipiga ko‘ra y⁽ⁿ⁾=u⁽ⁿ⁾+v⁽ⁿ⁾ tenglik ixtiyoriy natural n uchun o‘rinli deb xulosa chiqaramiz.

2. 
   xossa. O‘zgarmas ko‘paytuvchini n-tartibli hosila belgisi oldiga chiqarish mumkin:
   

(Cu)⁽ⁿ⁾=Cu⁽ⁿ⁾.
Bu xossa ham matematik induksiya metodidan foydalanib isbotlanadi. Isbotini o‘quvchilarga qoldiramiz.
2x  3

Misol. y=

chiqaring.

x²  5x  6
funksiyaning n-tartibli hosilasi uchun formula keltirib

Yechish. Berilgan kasr-ratsional funksiyaning maxrajini ko‘paytuvchilarga ajratamiz: (x²- 5x+6)=(x-2)(x-3). So‘ngra

2x  3 _
( x  2 )( x  3 )
A _
x  2
B


x  3
(6)

tenglik o‘rinli bo‘ladigan A va B koeffitsientlarni izlaymiz. Bu koeffitsientlarni topish uchun tenglikning o‘ng tomonini umumiy maxrajga keltiramiz va ikki kasrning tenglik shartidan foydalanamiz. U holda 2x+3=A(x-3)+B(x-2), yoki
2x+3=(A+B)x+(-3A-2B)
tenglikka ega bo‘lamiz. Ikki ko‘phadning tenglik shartidan (ikki ko‘phad teng bo‘lishi uchun o‘zgaruvchining mos darajalari oldidagi koeffitsientlar teng bo‘lishi zarur va yyetarli) quyidagi tenglamalar sistemasi hosil bo‘ladi:
_ A  B  2,


^ 3A  2B  3


Bu sistemaning yechimi A=-7, B=9 ekanligini ko‘rish qiyin emas. Topilgan natijalarni (1) tenglikka qo‘yamiz va yuqorida isbotlangan xossalardan foydalanib, berilgan funksiyaning n- tartibli hosilasini kuyidagicha yozish mumkin:


y⁽ⁿ⁾=-7 ^
_{1 }( n )

+9 ^
_{1 }( n )



(7)

_ x  2 _

1 1

_ x  3 _

Endi
x  2 ^va

1

x  3
funksiyalarning n-tartibli hosilalarini topishimiz lozim. Buning

uchun u=


x  a
funksiyaning n-tartibli hosilasini bilish yyetarli. Bu funksiyani u=(x+a)^-1

ko‘rinishda yozib, ketma-ket hosilalarni hisoblaymiz. U holda

- 6 -

u’=-(x+a)^-2, u’’=2(x+a)^-3, u’’’=-23(x+a)^-3=-6(x+a)^-4.
Matematik induksiya metodi bilan
u⁽ⁿ⁾=(-1)ⁿn!(x+a)^-n-1 (8) Shunday qilib, (8.7) va (8.8) tengliklardan foydalanib quyidagi
y⁽ⁿ⁾=-7(-1)ⁿn!(x-2)^-n-1+9(-1)ⁿn!(x-3)^-n-1=(-1)ⁿn! ^{ 9}  ^{7 }

natijaga erishamiz.


_ ( x  3 )ⁿ

2. Leybnits formulasi.


( x  2 )ⁿ _

Agar u(x) va v(x) funksiyalar n-tartibli hosilalarga ega bo‘lsa, u holda bu ikki funksiya ko‘paytmasining n -tartibli hosilasi uchun
( uv )^{( n )}  u^{( n )}v  C_n' u^{( n1)}v' C²u^{( n2 )}v'' ... C^ku^{( nk )}v^{( k )}  ...

n

n
_{+ C} ^n1_{u' v}( n1 ) _{ uv}( n )
n

(9)

n
formula o‘rinli bo‘ladi. Bunda C^k
n( n  1)...(n  k  1)
 .
k!

Isboti. Matematik induksiya usulini qo‘llaymiz. Ma’lumki,
(uv)’=u’v+uv’. Bu esa n=1 bo‘lganda (9) formulaning to‘g‘riligini ko‘rsatadi. Shuning uchun
(9) formulani ixtiyoriy n uchun o‘rinli deb olib, uning n+1 uchun ham to‘g‘riligini ko‘rsatamiz.
(9) ni differensiyalaymiz:

n

n
( uv )^n1  u^{( n1)}v  u^{( n )}v' C'_n u^{( n )}v' C_n' u^{( n1)}v' ' C ²u^{( n1)}v' ' C ²u^{( n2 )}v' ' ' 
_{ ... C}k_u( n k 1 )_v( k ) _{ C}k_u( n k )_v( k 1 ) _{ ... C}n 1_{u'' v}( n 1 ) _{ C}n 1_{u' v}( n ) _

n n
_{+ u' v}( n ) _{ uv}( n1 )
Ushbu
n n

(10)

1 C
'  1 n  C'
_{C ' C 2  n } n( n 1) _ ( n 1)n _{ C 2 ,}

n n 1, n n
_{2 2} n 1

_Ck 1 _{ C}k
_ n( n 1)...(n  2  k ) _ n( n 1)...(n  k 1) _


^{n n} ( k 1)! k!

 C
( n 1)n...(n 1 ( k 1))
=

k!

k n1

tengliklardan foydalanib, (10) ni quyidagicha yozamiz:

_{( uv )}n1 _{ u}( n1 )_{v  C}1
u^{( n )}v'C ²
u^{( n1)}v'' ... C^k
_un1k _v( k ) _{ ... uv}( n1 )

n1
n1
n1

Demak, (9) formula n+1 uchun ham o‘rinli ekan. Isbot etilgan (9) formula Leybnits formulasi deb ataladi.

- 7 -

3. 
   Leybnits formulasi tatbiqlari.
   

Misol. y=x³e^x ning 20-tartibli hosilasi topilsin.
Yechish. u=e^x va v=x³ deb olsak, Leybnits formulasiga ko‘ra

_y( 20 ) _{ x}3_{( e}x ₎( 20 ) _{ C}1
( x³ )'( e^x )⁽¹⁹⁾  C ² ( x³ )'' ( e^x )⁽¹⁸⁾  C³ ( x³ )''' ( e^x )⁽¹⁷⁾ 

20 20 20

20
 C ⁴ ( x³ )^{( 4 )}( e^x )¹⁶  ... ( x³ )^{( 20)} e^x
bo‘ladi. (x³)’=3x², (x³)’’=6x, (x³)’’’=6, (x³)⁽⁴⁾=0

tengliklarni va y=x³ funksiyaning hamma keyingi hosilalarining 0 ga tengligini, shuningdek n
uchun (e^x)⁽ⁿ⁾=e^x ekanligini e’tiborga olsak,

y^{( 20)}  e^x( x³  3C¹ x²  6C ² x  6C³
) tenglik hosil bo‘ladi.

20 20 20
Endi koeffitsientlarni hisoblaymiz:

C¹  20,

C ²  ^{20 19}  190,

_{C3 } 20 19 18 _ 20 19 18 _{ 1140}

20

Demak,
20 ₂

²⁰ 3! 6

y^{( 20)}  e^x( x³  60x² 1140x  6840 ).

3. Xulosa.

1. 
   Yuqori tartibli hosilalar tushunchasi o’rganildi.
   
2. 
   Leybnits formulasi yordamida konkret misollar yechildi.
   
3. 
   Ikkinchi tartibli xosilaning mexanik ma’nosi misollar yordamida tushuntirildi.
   

1.