Yusifov E. F., Hacıyev V. C

Hyrcan biosphere reservation .................................... 116 
 
Əlavələr   .................................................................... 133 
 
Ədəbiyyat ................................................................... 163 
 

---

 
5 
GİRİŞ 
 
Azərbaycanın  gözəl  guşələrindən  biri  olan  Lənkəran-Astara  ərazisi 
Talış  iqtisadi  coğrafi  vilayətinin  tərkib  hissəsi  kimi  öz  zəngin  təbiəti  və 
təbii sərvətləri, dilbər guşələri ilə məşhur olub ölkəmizin ən əlverişli iqlim 
şəraitinə malik, bol sulu və yüksək meşəlikli ərazilərindən hesab olunur. 
Buranın  iqlim  şəraitinin  valeoloji  əhəmiyyətini  qeyd  edən  görkəmli 
azərbaycan tarixçisi Seyid Əli ibn Kazımbəy «Cəvahirnameyi-Lənkəran» 
(«Lənkəran  cəvahirinə  aid  kitab»)  əsərində  yazır  ki, «taun  və  vəba 
xəstəlikləri bütün ətrafı – Ərdəbil, Rəşt, Ərşəd, Qaradağ, Şirvan və qeyri 
yerləri tutduğu halda xəstəlik Talışa sirayət etmədi». 
Bu  ərazilərin  yerli  əhalisinin  əksəriyyətini  qədim  və  zəngin 
mədəniyyətə malik, çox qədim yerli tayfaların nəsillərindən olan, maddi 
və  mənəvi  mədəniyyətləri  ilə  azəri  türklərinə  çox  yaxın  olub,  onlarla 
qaynayıb-qarışmış  talışlar  təşkil  edir.  Yerli  əhali  arasında  bu  yerlərin 
təbiətinin  füsunkarlığı  haqqında  çox  maraqlı  bir  rəvayət  mövcuddur. 
Əfsanəyə  görə  Allah  xalqlara  torpaq  paylayarkən  bu  yerlərin  sakinləri 
gecikdiklərindən  onlara  torpaq  çatmır.  Allah  onlardan  gecikmələrinin 
səbəbini soruşduqda, onlar - «Sənə ibadət etməklə məşğul idik» deyir-
lər.  Haqq  yolunda  savab  işlə  məşğul  olduqlarına  görə  Allah  onlara 
cənnətdən bir parça ayırıb verir. 
Hirkan  meşələri  (Talış  meşələri)  özünün  zəngin  meşə  sərvətləri  ilə 
ölkədən  çox-çox  uzaqlarda  məşhur  idi.  İsveç  sahibkarları  Lüdviq  və 
Robert  Nobel  qardaşlarının  Azərbaycana  gəlməsinin  əsas  səbəbi  neft 
yox, məhz bu ərazilərdə geniş yayılmış qoz 
(Cuglans regia L.) və dəmir 
ağacları 
(Parrotia persica C.F.Mey.)  idi.  Lüdviq  Nobel  Rusiya 
İmperiyasından  500  min  tüfəng  süngüsü  hazırlamaq  haqqında  çox 
sərfəli  bir  sifariş  almışdı 
(Osbrink  B., 2003).  Burada  bitən  ağaclardan 
hazırlanmış əşyalar şah saraylarını bəzəyirdi. Şirvanşahlar səltənətinin ali 
hakimiyyətinin əsas atributlarından olan şah taxtı buna əyani misaldır. 
Şirvanşah  dövlətinin  ən  qüdrətli  hökmdarlarından  olan  I  İbrahimin 
(1382-1417)  taxtı  Hirkan  ərazisində  bitən  qoz  və  dəmir  ağaclarından 
hazırlanmışdı.  Dövrünün  məşhur  zərgəri  Hacı  Sülhəddin  Şirvani 
tərəfindən hazırlanmış, hündürlüyü 1.7 m, çəkisi 60 kq olan bu taxt qızıl 
və  qiymətli  daşlarla  bəzədilmişdir.  Taxtın  arxa  ayaqları  və  söykənilən 
hissəsi  dəmir  ağacdan,  qalan  hissələri  isə  qoz  ağacından  hazırlanmış, 
ümumilikd ə bəzək işlərinə 9 kq qızıl və 200 ədəd brilyant sərf edilmişdi. 
Taxt  ornament  oymalar, «Allahu  Əkbər» («Allah  Böyükdür»)və  digər 
Qurani-Kərim  ayələrindən  götürülmüş  ifadələrlə  işlənmişdi.  Məmurların 

---

 
6 
və hərbçilərin uzun-uzadı hesabatlarını və xarici qonaqları qəbul edərkən 
şahın yorulmaması üçün taxtın oturacağı qu tükü ilə doldurularaq yaşıl 
rəngli məxmərlə üzlənmişdir. 1501-ci ildə Şah İsmayıl Xətai I İbrahimin 
nəvəsi Fərrux Yasarı məğlub edərək taxtı Təbrizə gətirmiş, Fərəhabadın 
hakimi  olan  qardaşı  Müzəffər  xana  hədiyyə  etmişdir.  Təxminən  yüz  il 
sonra  dəniz  qulduru  olan  rus  kazakı  Stepan  Razin  (1630  –  1671) 
Fərəhabadı qəfil basqınla qəsb edərək taxtı Samaraya gətirmişdir. Razin 
Quldur Hərəkatı yatırıldıqdan sonra taxt əldən-ələ keçmiş, nəhayət rus 
milyonçusu  Savva  Morozov  tərəfindən  alınaraq  Romanovlar  sülaləsinin 
hakimiyy ətinin  300  illiyi  münasibəti  ilə  rus  çarı  II  Nikolaya  hədiyyə 
edilmişdir. Taxt bu minvalla çarın Qış Sarayına (Ermitac muzeyi) düşərək 
hal-hazırda  orada  saxlanır.  Çox  böyük  təəssüf  hissi  ilə  qeyd  edirik  ki, 
YUNESKO-nun dünya mədəni irsi abidələri sıyahısına salınmış Şirvanşah 
sarayı öz əsas atributunun yolunu hələ də gözləyir. 
Aleksandr  Düma  Talış  meşələrində  məskən  salmış  pələnglərin  Araz 
çayından  keçib  Qarabağa  qədər  gedib  çıxdıqlarını,  bu  ərazilərdə 
bəbirlərin  geniş  yayıldığını,  insanların  bəbirləri  əhliləşdirərək  onları 
yəhərin  qaşına  bağlayıb  ceyran  ovuna  çıxdığını  qeyd  edir 
(Düma  A., 
1985). 
Biosfer  rezervatlarla  bağlı  1970-ci  ildə  YUNESKO-nun  Baş 
konfransının  16-cı  sessiyasında  hökumətlərarası  «İnsan  və  Təbiət» 
(«Man and Biosphere», MAB) proqramı qəbul edilmişdir. Bu proqramın 
qəbul  edilməsində əsas  məqsəd  təbii  ehtiyatların  idarə  olunmasının və 
insanla  təbiət  arasındakı  davamlı  münasibətlərin  yaradılmasında  əsas 
problemlərini  öyrənməkdən  ibarət  idi.  MAB-ın  ali  orqanı  Beynəlxalq 
Koordinasiya Şurası (BKŞ) hesab edilir. Bu proqramın həyata keçirilməsi 
məqsədi ilə 
Biosfer Rezervatların Beynəlxalq Şəbəkəsi yaradıldı.  
Biosfer  rezervatlar  insan  və  təbiətin  qarşılıqlı  əlaqələrinin  optimal 
modelinin 
hazırlanmasında, 
elmi-tədqiqat 
və 
maarifləndirmə 
məsələlərində,  ekoloji  monitorinqin  aparılması  üçün  istifadə  olunur. 
Biosfer rezervatlar üç funksional zonaya bölünür:  
1  –  qoruq  recimi  statusuna  malik  əsas  zona;  bu  zonanın  əsas 
funksiyaları – ekosistemlərin və bioloji müxtəlifliyin qorunması, tədqiqi və 
bərpasından ibarətdir.  
2 – təbiətdən istifadəyə ciddi məhdudiyyətlər qoyulmuş 
bufer zonası; 
onların  əsas  funksiyaları  isə  əsas  zonaya  edilən  təsirin  nizamlanması 
hesab edilir. 
3  – 
keçid  zonası  (tranzit  zona)  –  bir  növ  davamlı  inkişafın 
mexanizmlərinin sınaq poliqonudur. 

---