‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

14-chizma. Og'zaki bayon qilish metodlarining turlari
O g ‘zaki m a s h q lardan t a ’lim ja ra y o n id a keng foydalaniladi. U la r 
o ‘q u v c h ila rn in g u m u m iy m adan iy a ti, m antiqiy fikrlashi h a m d a bilish
1 С ай и д ах м ед о в H .C . С и стем а м етодов об у ч ен и я учащ ихся м ех а н и зи р о в ан н о м у труду 
в х л о п к о в о д с т в е . А в т о р еф . д и сс. ... к а н д .п ед .н а у к . — М о с к в а, 1983, - с. 18.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o b i l iy a ti n i riv o jl a n t ir i s h b i la n b o g ‘liq d ir . S h u n i n g d e k , o g ‘z a k i 
m ashqlarning n u tq boyligini oshirish va xorijiy tillarni o ‘rganishdagi 
ah a m iy a ti beqiyos.
Hikova — o 'q itu v c h i t o m o n i d a n m avzuga oid dalil, h o d i s a va 
v oqealarning yaxlit yoki qism larga b o 'lib , tasviriy vositalar y o r d a m i d a
obrazli tasvirlash yo'li bilan ixcham , qisqa va izchil bay o n qilinishi. 
M e t o d n i n g sam arasi k o 'p j i h a t d a n o 'q it u v c h i n i n g n u q t m a h o r a t i ,
so'zlarni o 'z o 'r n id a , ifodali bayon qilishi, s huningdek, o 'q u v c h ila r n in g
yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan h o ld a yondashuviga bog'liq. 
Shu bois hikoya m az m u n i o 'q u v c h ilarn in g mavjud bilimlariga tayanishi, 
ularni kengaytirishga x izm at qilishi zarur. H iko y an in g a x b o r o tla r bilan 
boyitilishi m aqsadga m uvofiqdir.
Hikoya qilinayotgan m ateria ln i s am aralash maxsus reja aso sid a
am alg a oshiriladi. O 'q itu v c h i h a r bir d a r sd a unin g m a q s a d in i a n iq
belgilab oladi, undagi asosiy tu s h u n c h a la r g a a lo h id a u r g 'u berishga 
e ’ti b o r n i q a r a ta d i. H ik o y a qisq a ( 5 —10 d a q i q a ) , sh u b i la n b irg a 
o 'q u v c h ila r d a his-hayajon va m avzuga nisb atan qiziqishni u y g 'o tish i 
kerak. Bu holat hikoyani b o sh q a t a ’lim m e to d la ri (xususan, n a m o y i s h
yoki m u am m o li bayon etish va h o k az o la r) bilan birga s o lish tirg a n d a
ro 'y berishi m um kin.
Suhbat — savol va jav o b shaklidagi dialogik t a ’lim m e to d i b o 'l ib , u 
fanga q a d im d a n m a ’lum , x a tto u n d a n o 'z faoliyatida S u q ro t h a m
m o h iro n a foydalangan. Suhbat t a ’lim ja ra y o n id a k o 'p funksiyalar (aqliy 
fik rla sh , h o zirja v o b lik , m u l o q o t m a d a n i y a t i va b o s h q a s i f a t l a r n i
shakllantiradi) bajaradi, a m m o asosiysi o 'q u v c h id a faollikni y u z a g a
keltiradi. Suhbat o 'q itu v c h i fikriga m os h arakat qilish, n a tija d a yangi 
bilim larni b o s q ic h m a -b o s q ic h egallashga im k o n beradi.
Suhbat — faoliyatni endigina boshlagan o 'q itu v c h i u c h u n m u r a k k a b
t a ’lim m etodi hisoblanadi, b in o b a rin , savollarni tayyorlash, u la r n i n g
ketm a-ketligini t a ’minlash k o 'p vaqt talab etadi, un i tashkil e t i s h d a
esa b archa o'quvchilarning d iq qatini jalb etish talab qilinadi. O 'q i t u v c h i
o d d iy savollar berishi, o 'q u v c h ila r g a u la r yuza sid a n batafsil o 'y l a s h
u c h u n vaqt ajratishi, o 'q u v c h il a r n i n g j a v o b la r in i esa d i q q a t b ila n
tinglashi, zarur o 'r in la r d a u larni sh arh la sh i lozim. S h u bois s u h b a t d a
bilish deduktiv yoki induktiv y o 'l bilan a m a lg a oshadi. D e d u k tiv s u h b a t 
o 'q u v c h i l a r g a o l d i n d a n m a ’lu m b o 'l g a n q o i d a l a r , t u s h u n c h a l a r ,
hodisalar, jara yonlar asosida tashkil etilib, o 'q u v c h il a r tahlil y o r d a m id a
xususiy xulosalarga keladilar. S u h b a t n i n g in d uktiv s h ak lid a a l o h i d a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dalillar, t u sh u n c h a la rn in g tahlil asosida u m u m iy xulosaga kelinadi.
S u h b at k o ‘p ro q o ‘q u vchilarni yangi b ilim lar bilan ta n ishtirish, 
bilim larni tizimlashtirish va m ustahkam lash, naz o ratn i tashkil etish 
h a m d a o ‘zlashtirilgan bilim larni tashxislashda ijobiy natijalarni beradi. 
S uhbat turli k o ‘rinishlarda, y a ’ni, kirish. vakuniv. individual va guruhli 
suhbat tarzida tashkil etiladi.
Kirish suhbati o ‘quv ishlarining boshida tashkil etiladi. U ni tashkil 
etishdan ko'zlangan maqsad hal etilishi zarurboMgan ishlar m ohiyatining 
o ‘quvchilar to m o n id a n anglab yetilganligini tekshirib ko‘rishdan iborat. 
B u n d a y s u h b a t l a r o ‘q u v c h i l a r n i n g o ‘q u v s a l o h i y a t i n i a n i q l a s h ,
l o y i h a l a s h t i r i s h i s h l a r i n i t a s h k i l e tis h h a m d a y a n g i b i l i m l a r n i
o ‘zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi.
Y a k u n iv s u h b a t o ‘q u v c h i l a r t o m o n i d a n eg a lla n g a n b ilim la r n i 
um u m la sh tirish va tizimlashtirish m aqsadida am alga oshiriladi.
Katexisizm (a isa a bavonli) suhbat — o ‘quvchilarning b o sh la n g ‘ich 
bilim darajasi h a m d a ularning yangi o ‘quv m etodikasini o ‘zlashtirishga 
tayyorgarligini aniqlash u c h u n tajribali o ‘qituvchilar to m o n id a n dars 
avvalida y o h u d o ‘rganilgan m aterialni m u stah k am lash u c h u n dars 
so'n g g id a q o ‘llaniladi.
Evristik s u h b a t yangi b ilim la rn i m u a m m o li t a r z d a egallashga 
y o ‘naltiriladi. B un d a savollar shu n d ay ketm a-k etlik d a berilishi zarurki, 
n a tija d a ularga «ha» yoki «yo‘q» tarzidagi ja v o b la rn i olish em as, 
a k sin ch a , o 'q u v c h ila r n i m ustaqil fikrlash, ularda faollikning yuzaga 
kelishini t a ’m inlash, ularni tahlil qilishga undash, dalillami ilgari surishga 
erishish im koniyati yaratilsin.
D e m a k , evristik suhbat jara yonida o ‘quvchilar bilimlarni o ‘zlarining 
tirish q o q lik la ri va m u staq il fikr yuritish layoqatiga egaliklari bois 
o ‘zlashtira olsinlar.
Tushuntirish o ‘quv materiali m azm unini isbot, tahlil, u m u m la sh m a , 
t a q q o s l a s h a so s id a b a y o n qilishdir. Bu m e t o d hikoyaga n isb a ta n
b irm u n c h a keng q o ‘llaniladi. U n d a n odatda, nazariy materiallar h am d a 
m urakkab m asalalam i o ‘iganishda foydalaniladi. Tushuntirish jarayonida 
o ‘quv m ateria lin in g bir q a d a r qiyin unsurlari k o ‘zga tashlanadi va shu 
asosda m ateria ln in g m ohiyati o chib beriladi. T ushuntirish sam arasi 
k o ‘p h o l l a r d a o ‘q i t u v c h i n i n g k o ‘rg a z m a li v o s i t a l a r d a n o q i l o n a
foydalanishiga b o g ‘liq boMadi.
M a ’ruza — yirik hajm dagi o ‘quv materialini og'zaki bayon qilish 
m e to d i san a lib , u n in g o ‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q a t ’iy m antiqiy ketm a-k etlik , u z a tilayotgan axborotlarning k o ‘pligi, 
bilim lar bayonining tizimliligi. M aktab m a ’ruzasi m azm u n in i m u ra k k a b
tiz im la r, hodisalar, obyektlar, ja r a y o n l a r , u larn in g sa b a b li-o q ib a tli 
bog‘lanishlari, q o n u n va qoidalar tashkil etadi. Shu bois m a ’ruza m a k ta b
s h a r o itid a yuq o ri sin flard a g in a q o ‘llaniladi. C h u n k i u b u t u n d a r s
jara yonini q a m ra b olishi m u m k in . M a ’ruza m etodi tu s h u n tir is h va 
su h b atn in g asta-sekin kengayib bo rish id an vujudga keladi va bir v a q td a
o'q u v c h ila rn i q isq ach a yozib olish (ko n sp e k tlash )g a o ‘rgata b o ra d i.
M a k t a b m a ’ru z a s in in g s a m a r a d o r l i g i n i t a ’m i n la s h s h a r t l a r i 1 
quyidagilardan iborat:
— o ‘qituvchi t o m o n id a n eng m aq b u l m a ’ruza rejasining tuzilishi;
— rejadan o ‘quvchilarni x a b a rd o r etish, ularni m a ’ruza m a vzusining 
m aqsadi va vazifalari bilan tanishtirish;
— rejada aks etgan barcha b andlarning mantiqiylik va k e tm a -k e tlik d a
bayon etilishi;
— rejaning h a r bir b a n d i y o ritilg a c h , u la r y u z a sid a n q i s q a c h a
u m u m la s h m a asosida xulosalanishi;
— m a ’ruzaning bir q ism idan ikkinchisiga o ‘tishda ular o ‘rtasidagi 
m an tiq iy aloqalarning o ‘rnatilishini t a ’minlash;
— bayon qilishning m u a m m o li va e m o ts io n a l xususiyat kasb etishi;
— jonli til, o ‘z vaqtida m isollar, an iq dalillar va q iy o s la sh la rd a n
foydalanish;
— auditoriya, m u lo q o t ja ra y o n i, s h u n in g d e k , o ‘q u v c h ila rn in g a qliy 
faoliyatlarini m ohirlik bilan boshqarish;
— m a ’ruzaning m u h im jih a tla rin i t irli t o m o n d a n o chib berilishi;
— m a ’ruzaning asosiy qism larini o ‘q u v c h ila r t o m o n id a n q a y d e tib
(yozib) borilishiga im kon b eradigan h o la td a bay o n qilinish tezligi;
— za ru r (yozib olinadigan) o 'r in l a r n i o ld in d a n ajratib q o ‘yish;
— o'rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida, q abul qilish va 
ularning mohiyatini aniqlashtirish m a q sa d id a k o ‘rg azm alar (n a m o y is h , 
illyustratsiya, videofilm va b o s h q a la r )d a n foydalanish;
— alohida holatlarni c h u q u r m u h o k a m a qilishda m a ’ruzani se m in a r, 
am a liy m ashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirish.
T a ’lim sifati va sam aradorligini t a ’m in la sh d a k o ‘rgazmali m e t o d l a r
h a m alohida aha m iya tga ega.
П о д л а с ы й И .П . П ед аго ги ка. Н о в ы й к у р с. К н . 1. — М о с к в а, В л ад о с, 2002. - с. 491.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

/5-