‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Anomal o ‘quvchilar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning asosiy
y o ‘nalishlari. 
Psixofiziologik rivojlanishi va xulqida n u q s o n la r boMgan 
bolalarni o 'q itish, tarbiyalash va rivojlantirish — m u ra k k a b ijtimoiy- 
pedagogik m u a m m o hisoblanadi. Rivojlanishida nuqsoni boMgan bolalar 
bilan korreksion ishlar quyidagi v o ‘nalishlarda olib boriladi:
1. B o l a l a r n in g rivojlanishi va x u lqidagi n u q s o n l a r ta b ia ti va 
m o h iy atin i aniqlash, ularning yuzaga kelishi sabablari va sharoitlarini 
o ‘rganish.
2. Rivojlanishi va xulqida nuqsonlar boMgan bolalar bilan korreksion- 
pedagogik faoliyatning tashkil etish va rivojlanishi tarixini o ‘rganish.
3. B olalarning rivojlanish va xulqidagi nuqsonlarning oldini olishga 
xizm at qiluvchi ijtim oiy-pedagogik shart-sharoitlar va psixofiziologik 
rivojlanishi etimologiyasi (sabab-oqibatli asoslari)ni aniqlash.
4. Rivojlanishida kam chilik va xulqida n u qsonlar boMgan bolalarga 
korrek sio n -p ed a g o g ik t a ’sir ko'rsatish texnologiyasi, shakl, m etod va 
vositalarini ishlab chiqish.
5. O m m aviy um um iy o ‘rta t a ’lim manbalari sharoitlarida rivojlanishi 
va xulqida n u q s o n la r boMgan bolalarning u m u m iy va maxsus t a ’limi 
m a z m u n i n i tahlil qilish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
. Bolalarni reabilitatsiya qilish va him oyalash m arkazlari, m axsus 
m uassasalarining m aq sad i, vazifa va asosiy y o ‘nalishlarini aniqlash.
7. A n o m al b o la la r bilan korek sio n -p ed ag o g ik faoliyatni tash k il 
etu v ch i o ‘q itu v ch ila rn i ta y y o rla sh d a z a ru r o ‘q u v - m e t o d i k b a z a sin i 
yaratish.
K orreksion-tarbivaviv ishlar a n o m a l bolalarning rivojlanishidagi 
kamchiliklarni yo‘qotish yoki kamaytirishga qaratilgan maxsus pedagogik 
c h o ra -ta d b irla r tizimidir. K orreksion-tarbiyaviy ishlar faqat a l o h id a
n u q s o n l a r n i t u z a t i s h g a y o ‘ n a l t i r i l g a n b o ' l m a y , b a l k i u m u m i y
rivojlantirishga qaratilgan.
0
‘q u v ch ila rn in g rivojlanishi va xulqidagi n u q s o n la r n i t u z a ti s h
b o la n in g s h a k lla n a y o tg a n shaxsini o ‘zgartirishga q a r a tilg a n yaxlit 
pedagogik hodisa sanaladi.
Korreksion-tarbivaviv faolivat bolaning idrok etish im k o n iy a tla rin i 
o ‘zgartirish, uning em o tsio n al-iro d av iy , individual-shaxsiy sifatlarini 
yaxshilash, qiziqish va layoqatlari, m e h n a t, badiiy, estetik va b o s h q a
qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik x a tti-h a ra k a t.
K orreksion-rivoilantiruvchi t a ’lim o ‘qishda va m a k ta b d a a n o m a l
b o la la r g a o ‘z v a q tid a m a la k a li y o rd a m k o ‘rs a tis h n i t a ’m i n lo v c h i
difierensial t a ’lim tizimi b o ‘lib, uning asosiv vazifasi bola rivojlanishining 
um u m iy darajasini oshirishga qaratilgan bilimlarni tizimlashtirish, un in g
r iv o jla n is h i va o 'q i s h i d a g i k a m c h i l i k l a r n i y o ‘q o t i s h , y e t a r l i c h a
shakllanm agan m alaka va k o 'n ik m a la rn i shakllantirish h a m d a b o la n in g
idrok etish borasidagi k a m chiliklarni tuzatish.
K o r r e k s i o n - p e d a g o g i k a n in g paydo boMishi, ta s h k i l t o p i s h i va 
riv o jlan ish i. R iv o jla n is h id a n u q s o n l a r b o ‘lgan b o l a l a r b il a n o lib
boriladigan k orreksion-pedagogik faoliyat boy tarixiy tajribalarga ega. 
A nom al (yunoncha anom alos — n o t o ‘g‘ri) bolalarga jism oniy yoki psixik 
n u qsonlari um u m iy rivojlanishini buzilishiga olib keladigan b o la la r 
kiradi.
Ijtim o iy ja m iy a t t a r a q q i y o t i tarixi a n o m a l b o l a l a r g a b o ‘lgan 
m u n o s a b a tla m in g uzoq vaqt d a v o m id a evolyutsion t a rz d a s h ak llan ib
kelganligini k o ‘rsatadi.
Antik davrda qadim gi S p a rta d a bir n ec h a yuz yilliklar d a v o m i d a
so g ‘lom ta n a , kuch, chidam lilik yuqori o 'rin g a q o ‘yilib, rivojlanishida 
n u q so n i b o ‘lgan bolalar y o ‘q qilinardi. M a z k u r d av rd a yangi t u g ‘ilgan 
c h a q a l o q l a r n i q a b ila b o s h l i q la r ig a olib k e l a r d i la r , u la r b o l a l a r n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

sinchiklab k o ‘rib agarda ijtimoiy talablarga javob bera olsalar, ular 
ota-o n a la rig a tarbiyalash uch u n qaytarilar edi. Agarda bolada birorta 
nuq so n topilsa uni qabila boshliqlari Tayget jarligiga tashlab y u b o ra r 
ed ilar (e ram izdan avvalgi IV—V asrlar).
Y e v ro p ad a o ‘rta asrlarda b o laning rivojlanishidagi h ar q a n d a y
nuq so n qora, yovuz kuchlarning n am oyon b o ‘lishi sifatida e ’tirof etilib, 
psixik kasalliklari b o ‘lgan kishilar inkvizitsiya gulxanida yondirilganlar.
Uyg‘onish d avrida n boshlab XIX asrning o ‘rtalarigacha Y evropa 
d e fe k to lo g iy a fani va a m a liy o tid a b o la n in g aqliy rivojlanishidagi 
n u q so n la r m u a m m o s i borasidagi qarashlarning evolyutsion xarakterini 
anglash m um kin.
Ruhiy kasallarga nisbatan insonparvarlik vondashuvi ilk bor fransuz 
shifokori, psixiatori Filipp Pinel (1745— 1826-yillar) to m o n id a n ilgari 
surilgan. U ruhiy kasalliklarni klassifikatsiyalagan (turlarga ajratgan).
R ivojlanishida n u q s o n la r b o ‘lgan bolalarga nisbatan pedagogik 
y o n d a sh u v X V III asr oxirlari — XIX a s r b o sh la rid a yuzaga keladi. Aqli 
z a if bolalarni maxsus usullar vordam ida o ‘aitish va tarbiyalash g‘ovasini 
Iogan G e nrix Pestalotssi (1746—1827-yillar) asoslagan b o ‘lsada, biroq, 
o ‘z davrida bu fikr q o ‘llab-quvvatlanm adi. I.G.Pestalotssi «aqli zaiflar» 
bilan ishlash tam oy ilin in g m ohiyatini asoslab berdi: bolaning im koni 
yetgan b ilim lam i berish, didaktik m ateriallardan foydalanishda aqliy 
va jis m o n iy tarbiya uyg‘unligiga erishish, t a ’limni ishlab chiqarish 
m e h n a ti bilan b o g ‘liq h olda tashkil etish.
Aqli zaif bolalarni o ‘qitish va tarbiyalashga nisbatan tibbiv-pedagoeik 
y o n d a sh u v asoschisi fransuz psixiatori J a n Itar (1775— 1838-yillar) 
hisoblanadi. U aqli zaifligi m urakkab b o ‘lgan bolaga t a ’lim va tarbiya 
berishga urindi. G a rc h i kutilgan natijaga erisha olm asada, b u n d ay toifa 
b o lalarni sezgi va m otorika organlarini m ashq qildirish yo rd a m id a 
rivojlantirish yoMini k o ‘rsatib berdi.
A n o t o m i k - f i z i o l o g i k y o n d a s h u v rivojiga n em is psixiatri E m il 
Kxepelin (1856—1926-yillar) katta hissa q o ‘shdi. U birinchi b o ‘lib «psixik 
rivojlanishdan o r t d a qolish» ( P R O Q (Z P R )) h a m d a «oligofreniya» 
(y u n o n c h a olygos — kam va p h re n -a q l) tu sh unchala rini qo'lladi.
F ra n s u z psixologi Alfred Bine va vrach-psixiatr T o m a s S im o n test 
sinovlari m e t o d i n i asoslaydilar. S h u bois ular intellektual zaiflikni 
o ‘rganishning psixom etrik yo'nalishi asoschilari hisoblanadilar.
Y u q o rid a q ayd etilgan y o n d ash u v lar asosida XX asr boshiga kelib 
quyidagi u c h asosiy yondashuv q a r o r topdi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Tibbiv-klinik v o n d a sh u v aqli zaiflarning etim ologiyasini bilish, 
intellektining buzilishiga sabab boMgan om illar, shun in g d ek , a n a t o m i k -
fiziologik va g en e tik buzilishni o ‘rganish g ‘oyasini ilgari suradi.
2. Psixologik v o n d a s h u v psixikasi b u zilg an b o l a l a r n i n g psixik 
faoliyati, e m o ts io n a l holati h a m d a shaxsini o ‘rganishga y o ‘naltirilgan.
3. Pedagogik v o n d as h u v intellekti buzilgan bolalarni o ‘qitish h a m d a
t a r b i y a l a s h n i n g p e d a g o g i k t a m o y i l l a r i , m e t o d l a r i , s h u n i n g d e k ,
n u q so n la rn i b a r ta r a f etish yoMlarini o ‘rganish g ‘oyasiga ta y a n a d i.
Rossiya korreksion pedagogikasi tarixi Y evropa d e fe k to lo g ik fa n i 
bilan uzviy bog‘liq.
P e t r I, Y e k a t e r i n a II l a r a n o m a l b o l a l a r u c h u n d a v o l a s h
muassasalari, m e h rib o n lik uylari va maxsus m a k ta b la rn i b a r p o etish 
h a q id a fa rm o n chiqarganlar.
X IX
asr oxiri XX a sr bosh larid a a n o m a l b o la la r n i o ‘q itis h va 
t a r b i y a l a s h n i yoMga q o ‘y u v c h i k o ‘p la b j a m i y a t h a m d a i j t i m o i y
tash k ilo tla r tashkil etildi.
Sobiq S h o ‘ro dav rid a bolalikni him oya qilish va b o la la r n u q s o n la ri 
bilan b o g ‘liq m u a m m o la r n i o ‘rganishga alo h id a e ’t i b o r qaratildi.
1918-yilda m axsus dekret qabul qilindi. U n d a a n o m a l b o la la rg a
y o r d a m berishda asosiy vazifa ularni alohida ajratish em a s , balki u larn i 
o ‘qitish va tarbiyalashga e ’tiborni kuchaytirish zarurligi t a ’kidlan d i. 
S h u yili R o s s iy a d a b i r i n c h i m a x s u s t a ’ l i m - t a r b i y a m u a s s a s a s i
(V .P .K a s h en k o uyi) tashkil etildi.
0 ‘zbekiston Respublikasida korreksion pedagogika (d e fektologiya)- 
ning rivojlanish tarixi Rossiya defektologiya fani bilan uzviy bogMiq 
boMib, ayni vaqtda u o ‘z xususiyatlariga ham ega. Bu xususiyatlar d in n in g
o ‘zbek xalqi hayoti va tu rm u sh ig a c h u q u r singganligi va o ‘zb e k milliy 
m entaliteti bilan tavsiflanadi. 
0
‘zbek xalqi a n o m a l bolalarg a n isb a ta n
i n s o n p a r v a r m u n o s a b a t d a b o ‘lib, u larga r a h m d i l l i k , m e h r i b o n l i k
k o ‘rsatgan.
Ayni vaqtda respublikada a n o m a l b o lalar u c h u n m a x su s o ‘q u v
muassasalari (k o ‘zi ojiz h a m d a kar bolalar u c h u n m a k t a b - i n t e r n a t l a r ,
a q li z a if la r u c h u n y o r d a m c h i m a k t a b - i n t e r n a t l a r ) f a o liy a t o li b
b o rm o q d a. 0 ‘zbekiston Respublikasining «T a’lim t o ‘g ‘risida»gi Q o n u n i
(1997-yil)ning 2 3 -ba ndida psixik yoki jism oniy rivojlanishida n u q s o n l a r
b o M g an b o l a l a r va o ‘s m i r l a r n i o ‘q i t is h va d a v o l a s h m a x s u s
(ixtisoslashtirilgan) t a ’lim m uassasalarida yoMga q o ‘yihshi t a ’k idlab 
o ‘tilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XX 
asrning 6 0 —70-yillarida respublikada korreksion pedagogika 
b o ‘y ic h a t a d q i q o t l a r olib borish h a m d a d e f e k to lo g p e d a g o g la rn i 
tayyorlash y o 'lida ijobiy ishlar am alga oshirildi. Xususan, 1967-yili 
N iz o m iy nom idagi T o sh k e n t davlat pedagogika instituti pedagogika va 
psixologiya fakultetida defektologiya b o ‘limi ochilib, ixtisoslashtirilgan 
m uassasalar u c h u n pedagog-defektologlarni tayyorlash yo ‘lga q o ‘yildi.
Hozirgi k u n d a respublika olim defektologlari om m aviy u m u m iy
o ‘rta t a ’lim maktablarida korreksion-rivojlantirish sinflarini tashkil etish, 
a n o m a l bolalarning m aktabga moslashishlari u c h u n yordam k o ‘rsatish 
h a m d a ularni ijtim oiy hayotga tayyorlash borasidagi m u a m m o la rn i 
o ‘rganm oqdalar.
Rivojlanishidagi nuqsonlarni klassiflkatsiyalash, ularning sabablari 
va omillari. Olib borilgan ta d q iqotning k o ‘rsatishicha, rivojlanishida 
n u q s o n i b o ‘lgan b o lalarning soni k o ‘p b o ‘lib, ayni vaqtda y ana da oshib 
b o rm o q d a.
« A n o m a l i y a » t u s h u n c h a s i y u n o n c h a d a n t a r j i m a q i l i n g a n d a
m e ’yordan, u m u m iy q onuniyatlardan chetlanish, n o t o ‘g‘ri rivojlanishni 
anglatadi.
Rivojlanishida m u a m m o la ri b o ‘lgan bolalarda iismoniv yoki psixik 
kamchiliklar (nuqsonlar') b o ‘ladi, ular bolalarning umumiy rivojlanishida 
chetlanishlarning s o d i r b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi. N uqsonning xususiyati, 
p a y d o b o ‘lishiga q arab ayrini kamchiliklarni t o ‘la yo ‘qotish, ayrimlarini 
esa tuzatish, u c h in c h i xillarining o 'r n in i toMdirish m um kin. A no m al 
b o la n in g rivojlanishida uni o ‘qitish va tarbiyalash asosiy m u a m m o
hisoblanadi.
Ayni v a q td a rivojlanishidagi c h e tl a n is h l a r n in g klassifikatsiyasi 
b o ‘yicha yagona qarash mavjud emas.
M .A .V lasova va M .S .P e v z n e r la r a n o m a l b o la la rn in g q u yidagi 
g u ru h la rin i k o ‘rsatadilar:
1. S en so r xislati yetishm aydigan (noraso) b o lalar (eshitish, k o ‘rish, 
n u tq i qobiliyatlari, ta y a n c h -h a r a k a t apparat va sensom otorikasining 
funksiyasi buzilgan).
2. Psixik rivojlanishi o rtda qolgan bolalar.
3. Astenik yoki reaktiv holati h a m d a nizoli tashvishlanishga ega 
b o ‘lgan bolalar.
4. Psixopatik xulqli bolalar (xulqning e m o tsio n al buzilishi).
5. Aqli z a i f b o la la r (debillik, imbetsillik, idiotiya darajasidagi 
oligofrenlar).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

6
. 
P sixik k a s a ll i k n i n g b o s h l a n g ‘ich k o 'r i n i s h i ( s h i z o f r e n i y a ,
epilepsiya, isteriya va boshqalar) n a m o y o n b o ‘ladigan bolalar.
0 . N . U s a n o v a a n o m a l bolalarni quyidagi guruhlarga ajratishni taklif 
e t a d i 1:
1. Organik b u zilis h la r sababli rivojlanishida c h e tl a n is h boMgan 
bolalar.
2. Funksional y etuk emasligi sababli rivojlanishida kam chilik boMgan 
bolalar.
3. Psixik deprivatsiyalar asosida rivojlanishida k a m c h ilik la r boMgan 
bolalar.
D e f e k to l o g V . S . R a x m a n o v a r i v o jla n is h id a n u q s o n l a r b o ‘lgan 
bolalarni quyid ag ich a guruhlarga ajratishni ta k lif e t a d i 2:
1
. Intellektual buzilishga ega bolalar (aqli zaif va psixik rivojlanishdan 
o rtd a qolgan bolalar).
2. N utqi buzilgan bolalar.
3. Sensorli nuqso n larg a ega bolalar ( k o ‘rish va eshitish qobiliyatlari 
buzilgan)
4. T a y a n c h - h a r a k a t apparati buzilgan bolalar.
5. Rivojlanishida kom pleks buzilish boMgan bolalar.
A nom al bolalarda nutqiy qobiliyatning buzilishi u m u m iy q o n u n iy a t 
hisoblanadi.
Bolaga korreksion t a ’sir ko ‘rsatishning samaradorligi niavjud nuq so n
xususiyati, ay rim psixik ja r a y o n yoki f u n k s iy a la r in in g b u z ilg a n lik
darajasi, bolaning yoshi, n u qsonlar o ‘rnini t o ‘ldirishga im k o n b eruvchi 
qobiliyati, tibbiy-pedagogik t a ’sir koMvatish, bola y a sh a y o tg a n m u h it 
h a m d a uni tarbiya sharoitlarining mavjud ahvoli va b o s h q a om illarg a 
b og‘liq. A nom al bolalarning m a ’lum g uruhi faqat psixologik-pedagogik 
t a ’sirga m u h to j boMsalar, b o s h q a g u r u h l a r i u larg a e s a d a v o l a s h -
sog M o m la sh tirish t a d b i r l a r in i n g a m a l g a o s h ir i l is h i n i t a l a b e t a d i . 
Rivojlanishdagi n u q so n la rn in g barvaqt diagnostika qilinishi m a ’lu m
m uvaffaqiyatlarga erishishning garovidir.