‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

„ T a sa vv u f ishq o ta sh id a tu g ‘ilgan tug'yon'li
tafakk u rdir“,
degan xulosa hosil b o ‘ladi. D em ak, bu n d a h am insonni 
o lam m eh v a ri deb q a ra sh n a m o y a n b o 'lm o q d a . Z e ro , ish q iy
tafa k k u r su ra td a n m o h iy a tg a q arab b o rish , ru h n in g n o m a ’lum
jilo la ri, m a n z a ra la rin i k a s h f e tish g a y etak lay di. H o zirg i G ‘arb 
falsafasida m av ju d b o ‘lgan psixo lo g ik b ilim la rd a (p six o a n a liz, 
parap six olo giya, e k zisten sializm ) k o ‘p jih a tla ri b ila n o rif soT iylar
— N a jm id d in K u b ro , F a rid id d in A tto r, Ja lo lid d in R um iy, Ib n
A rabiy, B ah o v u d d in N a q s h b a n d va b o sh q a la r o ‘rtaga q o ‘ygan 
fik rlarn in g t a ’siri y aqqo l sezilib tu ra d i.
B e sh in ch id a n , tasavvufdagi o n to lo g iy a, y a ’ni o lam haqid ag i 
q a ra sh la r h am „ irfo n iy m u h a b b a t" tu sh u n c h a si bilan b o g ‘liqdir. 
T a s a w u f d a keng ta rq a lg a n „ V a h d a tu l v u ju d “ t a ’lim o tin i olib 
ko 'ray lik . Bu t a ’lim otg a b in o a n , X u d o v an d o lam la rin i o ‘z jam o li
66

---

va k a m o lin i n a m o y ish etish u c h u n y aratg an . Y a ’n i, U o ‘z h u sn in i 
to m o s h a qilish u c h u n 0 ‘ziga k o ‘zgu y a ra td ik im , b u bizn i o ‘ragan 
m o d d iy o lam d ir. A m m o b u k o ‘z g u n in g ja v h a ri — in so n qalb idir. 
B o sh q ach a qilib aytganda, P arvardigor inson q alb ida o ‘zini k o ‘radi. 
D em ak , olam — m u h ab b a t m ahsuli, in so n — X u d o n in g eng sevgan 
m ah lu q idir. S h u n d ay ek an , m u h ab b a t, in tilish ikki to m o n la m a d ir. 
Biz X udoga intilam iz va X udo bizga tavajjuh etadi, oshiq va m a ’shuq 
tu sh u n c h a lari b ir-b iri b ilan alm ash ib, qorish ib ketadi.
A lb atta, b u n i o d d iy s o ‘z b ilan tu s h u n tiris h qiyin. B uni sh a ria t 
ahli h a m qabul qilm aydi. C h u n k i,o la m n i va X u d o n i b u n d a y p oetik
m a ’n o d a t a s a w u r e tis h in s o n n in g a b a d iy h a y o td a n u m id v o r 
qalbining sog‘in ch i va arm o n i, ta sa w u rid ir. T a s a w u f t a ’lim o tlarid a 
k o ‘rsa tilish ic h a, P a rv a rd ig o r a w a l ja b a r u t (b u y u k lik ) o la m in i, 
k e y in m a la k u t ( f a r is h ta la r ) o la m in i, k e y in m u lk ( m o d d iy )
olam ini, keyin in so n o lam in i yaratgan. K o ‘ngil (ru h ) shu o lam larn i 
sayr etib, in so n g a n u z u l eta d i va y a n a sh u o la m la r b o ‘ylab uruj 
e ta d i (k o ‘ta rila d i). O q ib a td a R u h n in g b e g o n a la s h u v i va y a n a
b irlash u v id an b ir d o ira y a k u n to p ad i. Bu d o ira K u b ro o la m in i 
S u g ‘ro — in so n b ila n b o g ‘laydi. O la m i S u g ‘ro d a K u b ro d a g i ja m i 
xusu siy atlar m avjud. B u h a m o lam g a a n tro p o ts e n tris tik q arash
natijasid ir. Ib n A rab iy n o m i b ilan b o g ‘lan g a n „ V a h d a tu l v u ju d “ 
t a ’lim o ti shu g ‘oyalarga tay an ad i.
„ V a h d a tu l v u ju d “ t a i im o t in i n g ik k in c h i q ism i —