‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

„aqlli ijtimoiy m a x lu q “
ekanligini har tom onlam a isbotlashga urindilar. Shunday qilib, antik 
zam o n faylasuflari inso nn ing olam dagi tirik m av ju d o tlar toji, 
ch o 'qq isi ekanligini ta ’kidlab, uning m ohiyatini o ‘rganish m asa- 
lasini birinchi o 'rin g a q o ‘ydilar.
0 ‘rta asr faylasuflari insonning eng m uhim xususiyati — uning 
,Xudoga o ‘xshashligidir“,
deb tu sh u n tird ilar, X udoni esa k o in o t- 
dan tashqarida deb bildilar, X udo b u tu n koinotning, ju m lad an , 
insonning Y aratuvchisidir, degan flkrni o ‘rtaga q o ‘ydilar. M usul- 
m on faylasuflari ham , xristian faylasuflari ham , o ‘rta asr sharoitida 
X udoda m avjud b o ig a n jam iki yaxshi fazilatlarni, hislatlarni, 
x o siy atlarni, k aro m a tla rn i o ‘rganishga in tild ilar, X udoga xos 
barkamollikni insondan izladilar. O lloh vasliga yetishni orzu qilgan, 
ru h iy -m a’naviy barkam ol inson qiyofasini tasvirlashga urindilar. 
Islom dinidagi O llohning n om i sifatida k o ‘rsatilgan atam alar 
ilohiylashtirilgan insoniy fazilatlar ekani ham buni isbotlaydi.
Yangi zam on faylasuflari o ‘rta asr m utafakkirlaridan farqli 
o ‘laroq, insonni ijtim oiy m avjudot sifatida tasvirladilar. X V III—
XIX asrlarda Y evropada shakllangan nem is m u m to z falsafasi 
nam oyandalarining bir guruhi inson kam o lo tid a onglilik, aqllilik 
(ratsionalizm) hal qiluvchi aham iyatga ega b o ‘ladi, deyishsa, boshqa 
birovlari insonning inson b o ‘lib shakllanishida his-tuyg‘u, ongsizlik 
(irratsionalizm ) asosiy rol o ‘ynaydi, deb tushuntirdilar. Y ana bosh­
qa bir guruh faylasuflar (m asalan, m arksistlar) insonning inson 
b o ‘lib shakllanishida ijtim oiy m uhit, ayniqsa m eh n at, hal qiluvchi 
aham iyatga ega b o ‘ladi, degan fik r-m ulo hazalam i bayon qildilar.
Inson m ohiyati to ‘g ‘risidagi falsafiy ta ’lim o tlar taraqqiyoti 
haqidagi fik r-m ulo hazalam i eslatib o 'tish d a n m ud d ao — barcha 
zam onlarda ham , zam inlarda ham inson m uam m osi falsafaning 
asosiy mavzuyi b o ig a n in i e ’tiro f etishdir.
Lekin, inson m uam m osi faqat falsafaning tad q iq o t obyekti 
bo ‘lib qolgani yo‘q, balki u boshqa fanlarning ham diqqat markazida 
b o id i. Boshqa fanlar insonning ayrim sifatlari, xususiyatlarini
12 Falsafa
177

---

o ‘rgangan bo'lsa, falsafa inson, uning tabiati va m ohiyatini bir 
butun, yaxlit tarzda o ‘rganishga harakat qiladi. Hozirgi zam on fanlari 
va falsafasid a h am in so n , u n in g m o h iy a ti, payd o b o ‘lishi, 
rivojlanishi, insoniyatning istiqboli m asalalarini o ‘rganish eng 
dolzarb m u am m olardan biri b o ‘lib qolm oqda.
H ozirgi zam on ijtim oiy taraqqiyoti, ayniqsa fan va texnika 
ravnaqi insonning jism oniy va m a ’naviy qiyofasiga, ruhiyati va 
kasbiy m alakasiga ta ’siri ham uni bir butun, yaxlit o ‘rganishni 
talab qilm oqda. Afsuski, hozirgi zam on fani to'plagan inson to ‘g ‘- 
risidagi m a ’lum o tlar ja h o n sivilizatsiyasining bugungi talablariga 
javob berm aydi. Insonshunos olim larning guvohlik berishicha, 
bugungacha to ‘plangan b arch a bilim larning 95—98 foizi notirik 
tabiat m uam m olariga bag'ishlangan. Inson tabiatini ifodalovchi 
m a ’lum otlar to ‘plangan jam i ilm larning ikki foizidan ham kam - 
rog‘ini tashkil etadi. Bunday keskin farqning vujudga kelishiga jahon 
dinlari ham sabab bo'ldi. C hunki, ayrim ja h o n dinlari uzoq vaqt 
nafaqat insonning ruhiyati va m a’naviyatini mustaqil, ilmiy asosda 
o ‘rganishga, hatto uning tashqi qiyofasini, suratini chizishga ham
qarshilik k o ‘rsatdi.
Boz ustiga, to talitar tuzum m afkurasining asosi hisoblangan 
m arkscha-lenincha falsafaning eng asosiy kam chiliklaridan biri 
ham insonning ru h iy -m a’naviy olam ini o ‘rganishga yetarli e ’tibor 
bermaganligidir.
Hozirgi zam on fanlari m a ’lum otlariga qaraganda, odam deb 
ataluvchi tirik m axluqotni insonga aylanishi uzoq davom etuvchi 
evolutsion jarayondir. U shbu jarayon, m utaxassislarning fikriga 
ko‘ra, u ch -u ch yarim m illion yil davom etgan. B oshqacha aytga- 
nim izda, odam ni dastlabki ajdodlari hisoblangan tirik m axluqot 
(g o m o n id )n i insonga aylanishi uzoq davom etgan evolutsion 
jarayonning natijasidir. Insonning dastlabki ajdodlari 0 ‘rta Osiyo- 
ning eng baland H indiqush, P om ir to g ‘lari atroflarida vujudga 
kelgan. Z am o n lar o ‘tishi bilan ular H in d isto n,E ro n va Y evropa- 
ning turli hududlariga k o ‘chib o ‘tish g an ‘.
I n s o n n in g fa o liy a ti, tu rm u s h ta rz i, y ash ash s h a ro itla ri 
zam o n lar o 'tish i bilan asta-sek in o ‘zgarib kelgan. X uddi shu 
o ‘zgarishlar, sharoitlar turli-tum anligi nafaqat konkret odam larda,
1