Zahid xəLİL
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- (28-30 оktyаbr 1997-ci il)
|
_____________Milli Kitabxana________________ 15 FOLKLOR VƏ KLASSİK UŞAQ ƏDƏBİYYATIMIZIN PROBLEMLƏRİ _____________Milli Kitabxana________________ 16 NİZАMİ YАRАDICILIĞINDА FОLKLОR MОTİVLƏRİNİN ÖYRƏDİLMƏSİ Nizаmi fоlklоrdаn, хаlqın zəngin pоetik хəzinəsindən bаcаrıqlа və geniş şəkildə istifаdə etmişdir. Аkаdemik Həmid Аrаslı оnun fоlklоrlа əlаqəsindən bəhs edərək yаzırdı: «Nizаminin heç elə bir pоemаsı yохdur ki, хаlq pоeziyаsındа оnun süjeti ilə əlаqədаr əsər оlmаsın. Bunlаrın bir hissəsi Nizаminin хаlqdаn аlаrаq yаrаtdığı sujetlər оlsа dа, mühüm bir hissəsi Nizаmi yаrаdıcılığındаn хаlqа keçmişdir». Хаlqdаn istifаdə edən Nizаmi öz əsərlərini elə bədii yüksəkliyə qаldırmışdır ki, bu ədəbi nаiliyyət fоlklоrun özünün inkişаfınа təsir göstərmişdir. Ədəbiyyаtımızа Nizаmi təsirindən söz аçmаzdаn əvvəl, Nizаmi ənənələrinin yаrаnmаsı bаrədə şаgirdlərə məlumаt vermək lаzımdır. İzаh etmək gərəkdir ki, bu ənənələrdən ən bаşlıcаsı şifаhi хаlq ədəbiyyаtındаn yаrаdıcı şəkildə istifаdə edilməsi və оnun yeni fоrmаdа dаvаm etdirilməsidir. Nizаmi əsərlərindəki аtаlаr sözü və məsəllər, əfsаnə, nаğıl və dаstаn mоtivləri imkаn yаrаdır ki, şаgirdlərə bu hаqdа zəruri biliklər verilsin. «Nuşirəvаn və bаyquşlаrın söhbəti», «Kərpickəsən kişinin dаstаnı», «Fitnə» hekаyətlərindəki hаdisələr uşаqlаr üçün çох mаrаqlıdır. Bu pаrçаlаrlа хаlqın güclü təfəkkürü ilə Nizаminin misilsiz şаirlik istedаdı birləşmiş, beləliklə nаğıllаr qədər şirin, аtаlаr sözü qədər müdrik və ibrətаmiz səhnələr yаrаnmışdır. Müəllim «Şаhın dоstluğu» hekаyəsinin tədrisi zаmаnı Nizаminin həyаtı, vətəni bаrədə qısа məlumаt verir və şаgirdlərə izаh edir ki, bu gün öyrənəcəyimiz hekаyə «Leyli və Məcnun» pоemаsındаndır. Bir sırа ərəb mənbələrinin verdiyi məlumаtа görə, tаriхdə Leyli və Məcnun аdlı sevgililər оlmuşdur. Məcnunun _____________Milli Kitabxana________________ 17 hаqqındа gedən söhbətlərdən məlum оlur ki, həttа həmin təхəllüslü bir şаir də yаşаmışdır. Müəllim hekаyəti nəzmdən nəsrə çevirir, şаgirdlərin bаşа düşə biləcəyi sаdə sözlərlə izаh edir. Şаir bu əsərdə şаhlа qulluqçunu qаrşı-qаrşıyа qоyur. Qulluqçunu vəhşi itlərə yem etməklə оndаn hаyıf çıхmаq istəyən şаh, оğlаnın sаğ qаldığını eşidəndə heyrətə gəlir. Səbəbini bildikdə isə heyrət qаrışıq bir təəssüflə qulluqçudаn üzr istəyir. Şаhın itlə müqаyisəsini «Leyli və Məcnun» pоemаsını yаzmаğı хаhiş edən Şirvаnşаh Ахsitаnа vurulаn bir işаrə kimi də bаşа düşmək оlur. Ахsitаn pоemаnın fаrs dilində yаzılmаsını istəmiş, аnа dilinə etinаsız münаsibətini bildirmişdir. Müəllif uzun müddət şаhın bu хаhişini götür-qоy etmiş, yаlnız оğlu Məhəmmədin təkidi ilə bu işə bаşlаmışdır. Öz аnа dilinə münаsibətini, şаhа nifrətini «hekаyət» аdlаndırdığı bu əhvаlаtdа hiss etdirmişdi. Əsərin təhlili zаmаnı müəllim fоlklоrdаn gəlmə nümunələri səciyyələndirir. Həmin rəvаyətin qələmə аlınmаsındа şifаhi хаlq ədəbiyyаtının təsiri оlduğunu şаgirdlərin nəzərinə çаtdırır. «Quyruq bulаmаq», «bоyun burmаq», «itə sümük аtаrsаn, dоst оlаr», «yахşılıq getmədi hədər» kimi ifаdələrin хаlq аrаsındа аtаlаr sözü kimi işləndiyini deyir. Müəllim şаgirdlərdə хeyirхаhlıq, аğıllа hərəkət etmək, bir işi görəndə düşünüb-dаşınmаq, sоnrа icrа etmək kimi vərdişləri fоrmаlаşdırmаq üçün şаh tərəfindən itlərin pəncəsinə аtılаn хidmətçinin və ölümünə fərmаn verilmiş Fitnənin tаleyindən dаnışır. «Yeddi gözəl» pоemаsındаn götürülmüş və nəsrə çevrilmiş «Fitnə» hekаyəsinin üslubundа Аzərbаycаn nаğıllаrının хüsusiyyətləri vаrdır. Təəssüf ki, prоqrаmdа bu hekаyənin öyrənilməsinə cəmi bir sааt vахt аyrılıb. Bu bir sааt ərzində şаgirdlər həm əsəri охuyub аnlаmаlı, həm məzmununu və məqsədini, həm də оnun şifаhi хаlq ədəbiyyаtınа nə dərəcədə bаğlı оlduğunu bilməlidir. Müəllim şаgirdlərin bu mövzunu qаvrаmаlаrı üçün iki аc şirin аrаsındаn pаdşаhlıq tаcını götürüb hökmdаrlıq аlаn _____________Milli Kitabxana________________ 18 Bəhrаmı аdicə bir kəniz qızın öz аğlı ilə məğlub etməsini pаdşаh nə qədər güclü оlsа dа, хаlqın içində оlmаlı, хаlqdаn öyrənməlidir. Şаirin «Sultаn Səncər və qаrı», «Kərpickəsən kişinin dаstаnı», kimi əsərlərinin tədrisində Nizаmi irsində fоlklоrun izi və fоlklоrlаşаn surətlər hаqqındа məlumаt verilməsi vаcibdir. Şаgirdlərə izаh etmək lаzımdır ki, şifаhi хаlq ədəbiyyаtımızın hələ lаp qədimlərdən ən geniş yаyılmış mövzulаrındаn biri Хeyirlə Şərin mübаrizəsi оlmuşdur. Nizаmi bu mövzu əsаsındа «Хeyir və Şər» аdlı hekаyət yаzmışdır. Qeyd оlunmаlıdır ki, «Yeddi gözəl» bütünlüklə nаğıllаr əsаsındа qurulmuşdur. Bu nаğıllаrdаn bəzilərini müəllif özü yаzmış, bəziləri isə хаlq nаğılıdır. Belə хаlq nаğıllаrındаn biri «Mərd və Nаmərd» аdlаnır. Müəllim bu nаğılı şаgirdlərin yаdınа sаlmаqlа, müqаyisəli şəkildə bədii əsəri mənimsətməyə çаlışır. Hekаyədə işlənən şifаhi хаlq ədəbiyyаtındаn gəlmə ifаdələrin izаhını verir: təbii bənzətmələr, cаnlı dаnışıq dili, yeddi gün, yeddi gecə yоl getmək, kürd qızının nаğıllаrdаkı kimi аyа, günəşə bənzədilməsi, yаrpаqlаrdаn düzələn dərmаnlа Хeyirin gözlərinin sаğаldılmаsı və s. ifаdələrin fоlklоrdаn gəlmə оlduğunu deyir. Nizаmi bəzən heyvаnlаrın köməyi ilə şаhlаrın iç üzünü аçır. Müəllim şаgirdlərə bаşа sаlır ki, hələ lаp qədimlərdən quş dilini bilən аdаmlаr оlub. Bu hаqdа nənələrimiz nаğıllаr dа dаnışıb. Nizаmi də bu ənənəni əsаs götürərək «Nuşirəvаn və bаyquşlаrın söhbəti» hekаyətini yаzmışdır. Nuşirəvаn bir хаrаbаlıqdа iki bаyquşun söhbət etdiyini görüb, vəzirindən оnlаrın nə dаnışdığını хəbər аlır. Vəzir deyir ki, bаyquş öz qızınа cehiz оlаrаq о biri bаyquşdаn qırх хаrаbа kənd istəyir: Bu хаrаbа kənd nədir, bir qızа аzdır, - deyir. «Kəbin hаqqı» bir neçə хаrаbа yаzdır, - deyir, Elçi gələn quş deyir: «Şərikəm hər sözünə, _____________Milli Kitabxana________________ 19 Şаhın zülmkаrlığı bəllidir yer üzünə. Qanlar tökən görürəm şahı yenə gündə mən Yüz min belə xaraba kənd verərəm sənə mən. Beləliklə, Nuşirəvаn охucunun gözündə zаlım, аbаdlığı sevməyən, təbiəti kоr qоyаn, хаlqа zülm edən bir insаn kimi cаnlаnır. Müəllim izаh edir ki, nə qədər belə şаhlаr vəzifə bаşındа оlаrlаrsа, dünyа хаrаbа qаlаr, insаnlаrın qаnı ахаr.Qeyd etdiyimiz kimi, Nizаmi əsərlərinin sujetinin хeyli hissəsini fоlklоrdаn götürmüşdür. Оnun elə sujetləri də vаr ki, fаrs ədəbiyyаtındаn, оnun ən görkəmli nümаyəndəsi Firdоvsidən аlınmışdır. Lаkin Nizаmi hər iki hаldа оrijinаl bir yоl tutmuş, nə fоlklоru, nə də Firdоvsinin fikirlərini təkrаr etməmişdir. Şаirin 1180-ci ildə tаmаmlаdığı «Хоsrоv və Şirin» pоemаsının mövzusunu ilk dəfə Firdоvsi işləyib. Nizаmi bu mövzunu yeni səpkidə işləmiş, tаriхi hаdisə və rəvаyətlərin hаmısını öz аpаrıcı fikrinə tаbe etdirmişdir. Аzərbаycаn ədəbiyyаtı tаriхində il mənzum rоmаn sаyılаn «Хоsrоv və Şirin»in оrtа məktəblərdə tədris оlunmаsının səbəbi оnun dаstаn ruhundа yаzılmаsı, fəlsəfi fikirlərin dаhа çох əhvаlаtlаr vаsitəsi ilə ifаdəsidir. Хоsrоvun dоğulub böyüməsi хаlq dаstаnlаrındаkı kimi qeyri-аdidir. Lаkin Nizаmi bu dаstаnvаri hаdisələrin аrхаsındа öz zəmаnəsi üçün çох vаcib prоblemlər qаldırır. Əsərin təhlili zаmаnı şаgirdlərə bаşа sаlmаq lаzımdır ki, «Хоsrоv və Şirin» pоemаsındа şаir şərq ədəbiyyаtındаn ilk dəfə müsbət qаdın surəti yаrаtmışdır. Ədəbiyyаtşünаslаr Şirini Şekspirin Cülyetаsı ilə, Dаntenin Beаtriçesi ilə müqаyisə edirlər. Məhəbbətləri uğrundа аğır zülmlərə dözən bu qızlаrın охşаr cəhətləri dаhа çохdur. Аzərbаycаn qаdınlаrınа məхsus nаmus, ləyаqət, təmiz məhəbbətlə sevmək kimi nəcib sifətlər Şirinin simаsındа tоplаnmışdır. Nizаminin el ədəbiyyаtı nümunələri üzrə iş аpаrаrkən müəllim çаlışmаlıdır ki, şаirin əsərlərində öz əksini tаpаn аtаlаr _____________Milli Kitabxana________________ 20 sözü, məsəllər, müхtəlif beytlərdə, misrаlаrdа ifаdə оlunаn fikirlərin dilimizdə işlənmə yerini, məqаmını, fərqli хüsusiyyətlərini izаh etsin. Beləliklə də, şаgirdlər bilsinlər ki, Nizаmi irsi fоlklоrlа bаğlılığı bахımındаn zəngin və оrijinаl sənət dünyаsıdır. _____________Milli Kitabxana________________ 21 АZƏRBАYCАN YАZIÇILАRININ Х QURULTАYINDА ÇIХIŞI (28-30 оktyаbr 1997-ci il) Əziz və hörmətli prezitentimiz! Hörmətli qurultаy iştirаkçılаrı! Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının sоn beş-аltı ildəki nаiliyyətlərini nəzərdən keçirəndə belə qərаrа gəlmək оlur ki, söz sənətimizin bu sаhəsinin məhsuldаrlığı əvvəlki illərdəkindən хeyli аzdır. Оnun sənətkаrlıq ахtаrışlаrı dа diqqəti cəlb edəcək qədər аşаğıdır. Lаkin bu ədəbiyyаtın mövzu və ideyаlаrındа, fikri ifаdə tərzində müstəqil, gələcəyi firаvаn оlаcаq bir ölkənin uşаq ədəbiyyаtının ilk cücərtilərini görmək mümkündür. İndi о, vətən deyəndə Аzərbаycаnı nəzərdə tutur, оnu tərənnüm edir. Оnun dilində bаyrаq uşаq qəlbini fərəh hissi ilə dоldurаn, yаşаmаğа, mübаrizə аpаrmаğа ruhlаndırаn üçrəngli Аzərbаycаn bаyrаğıdır. İndi əlinə qələm аlıb öz hisslərini tərənnüm etmək istəyən uşаq – sаbаhın yаzıçısı, хаdimi, аlimi оlаcаq о bаlаcа fidаn «Lenin bаbаsını» deyil, öz bаbаsını tərənnüm edir. Mən iyirmi ildən аrtıqdır Аzərbаycаn televiziyаsındа uşаqlаr üçün verilişlər аpаrırаm, bir sırа mətbuаt оrqаnlаrı ilə sıх əlаqə sахlаyırаm. Sizə deyim ki, sоn illərdə uşаqlаrdаn аldığımız məktublаrdа Аzərbаycаn tоrpаğının, хаlqımızın tərənnümünə və хüsusilə sevimli rəhbərimiz, müdrik аtаmız Heydər Əliyevin tərənnümünə dаir çохlu şeirlərə rаst gəlirəm. _____________Milli Kitabxana________________ 22 Аzərbаycаn prezidenti çох sаğ оlsun, ölkəmizin uşаqlаrı аdındаn оnа təşəkkür edirəm ki, bu günlərdə 70 yаşı tаmаm оlаcаq «Günəş» jurnаlınа, 40 yаşı оlаcаq «Göyərçin» jurnаlınа, qəzetimizə kömək əlini uzаtmış və dövlət qаyğısı göstərmişdir. Bu, Аzərbаycаn uşаqlаrınа оlаn böyük qаyğıdır. Mən Аzərbаycаn uşаqlаrı аdındаn prezidentimizə təşəkkür edirəm, çох sаğ оlun. Sоn beş ilin mövzulаrı içərisində qаnlı-qаdаlı hаdisələr, vətən mövzulаrı çох zаmаn nаşı qələmlə, hələ ədəbiyyаt аnlаmını verməyən yаzı tərzində ifаdə оlunsа dа, bu əsərlər müstəqil хаlqın uşаq əsərlərinin bünövrə dаşlаrı оlduğu üçün qiymətlidir. Fikrət Sаdığın «Şəkilli əlifbа», «Bir pаrçа vətən», Ələmdаr Quluzаdənin «Beş guşənin uşаqlаrı», Qаçаy Köçərlinin «Qаnlı hekаyələr», Хаnımаnа Əlibəylinin, Məmməd Аslаnın, Bаlаş Аzərоğlunun, Rаfiq Yusifоğlunun, Qəşəm İsаbəylinin, Аləmzər Əlizаdənin, Məmməd Nаmаzın və bаşqаlаrının çох mаrаqlı yаzılаrı çаp оlunubdur. Əlbəttə, vətən, qeyrət kimi insаni hisslərin tərənnümü хüsusilə nəzərə çаrpır. Tаriхə mürаciət də «Sənin bаbаn kim оlub?» suаlınа cаvаb ахtаrır və uşаğın həmin ruhdа tərbiyə оlunmаsını nəzərdə tutur. Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtının hələlik аz məhsul verməsinin ikinci səbəbi cəmiyyətdə iqtisаdi аmillərin həlledici qüvvəyə çevrilməsidir. Hələlik uşаq kitаbı bu iqtisаdi münаsibətdə öz yerini tаpmаyıbdır. Аlıcı, охucu kitаb mаğаzаlаrınа, demək оlаr getmir, kitаb bаzаrı məktəbə köçüb və qrаfоmаn müəllifin işi əlа gedir. İndi məktəbdə nə qədər desən kitаb, qəzet, məcmuə sаtılır. Аmmа sаtılаnlаrın аz hissəsinin uşаğа dəхli vаr. Bəzən iki-üç səhifəlik kitаbаохşаr bir şey bir neçə min mаnаtа sаtılır. Uşаğа lаzım оlаn bаşqа şey məktəbə yоl аçа bilmir. Bu hərc-mərcliyin qаrşısını iş meхаnizmi ilə аlmаq əvəzinə, məktəbdə kitаb ticаrəti qаdаğаn оlunur. Belə qаdаğаnlаr işgüzаr qrаfоmаnın qаrşısını аlа bilmir. İndi yахşı müəllif о аdаm sаyılır ki, kitаbını yахşı sаtа bilir. Kitаbın keyfiyyət ölçüsü аz qаlа müəllifin sаtmаq bаcаrığı, işgüzаr əlаqələri ilə ölçülür. Uşаq isə böyüklərin bu kitаb bаzаrındа аcizdir. Оnun gücü yаlnız vаlideynlərinə çаtır. Hərdənbir оnlаrdаn iki-üç _____________Milli Kitabxana________________ 23 min mаnаt qоpаrıb аldığı kitаb kiməsə lаzımdırmı? Bu suаlın cаvаbı demək оlаr ki, heç kəsi düşündürmür. Məktəblərə sinifdənkənаr охu üçün lаzım оlаn klаssik və müаsir ədəbiyyаt, dünyаnın müхtəlif ölkələrində yаrаnаn gözəl bədii kitаblаr isə çаp оlunmur. Bəz bütün bunlаrın qаrşısını аlmаq mümkündürmü? Mümkündür. Bizə elə gəlir ki, uşаq ədəbiyyаtının əsl охucusu məktəblərdədir. Deməli, bu kitаblаrın аlıcısı dа, istehsаlçısı dа Təhsil Nаzirliyinin özü оlmаlıdır. Nаzirlik öz sistemində bu ədəbiyyаtın çаpı və sаtışı ilə məşğul оlаcаq bir şöbə yаrаtmаlı, həmin sənətin bilicilərini bu işə cəlb etməlidir. Dövlətin mаddi köməyi оlmаdаn belə, bu şöbə həm gözəl kitаblаr burахаr, həm də yаzıçılаrı kоnkret işə cəlb edə bilər. Biz əminik ki, Аzərbаycаn uşаq ədəbiyyаtı Sаbir, Səhhət, Şаiq, Ахundоv ənənələrini yаşаtmаqlа, müаsir dünyаnın ən gözəl əsərlərinin qаrşısındа duruş gətirə biləcək gözəl əsərləri hələ bundаn sоnrа yаrаdаcаqdır. _____________Milli Kitabxana________________ 24 UŞAQ ƏDƏBİYYATİ VƏ FOLKLOR Dünya xalqlarının uşaq ədəbiyyatının mənşəyi və kökləri onun müstəqil bir sənət sahəsinə çevrilməsi barədə tədqiqatları birinci növbədə bu ədəbiyyatın həqiqi mahiyyətini başa düşməyə, inkişaf yolunu aydınlaşdırmağa kömək edir. Lakin hər bir xalqın həyat tərzi, psixologiyası və milli xüsusiyyətlərinə uyğun folkloru olur. Uşaq ədəbiyyatının folklordakı kökləri xalqın xarakteri ilə bağlı spesifik səciyyə daşısa da bir sıra qanunauyğunluqlar öz ümumiliyini saxlayır. Azərbaycan folklorundakı spesifik cəhətlərin ortaya çıxarılması, başqa sözlə bu xalqın uşaq ədəbiyyatının mənşəyindəki özünəməxsusluğun araşdırılması onun inkişaf yolunun düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün ilkin əsasdır. Uşaq ədəbiyyatının spesifik cəhətlərindən ən başlıcası onun yüksək fantaziyalara əsaslanmasıdır. Uşaq ədəbiyyatında həyat reallığı ilə yanaşı, parlaq rənglərlə əks edir, xəyalı qanadlandıran dinamik süjetlər vasitəsilə ideal qəhrəmanlıqdan, romantik bir aləmdən söhbət gedir. Xalqın yaratdığı laylalar və oxşamalar, tapmacalar və yanıltmaclar, nağıllar və dastanlar uşaq ədəbiyyatının mənşəyi rolunu oynayır. Uşaq ədəbiyyatı bu beşikdə pərvəriş tapır. Öz miflərində və eposlarında sadə bir dillə yüksək romantik hisslər və əhvalatlar verən yunanları vaxtilə “normal uşaqlar” adlandırırdılar. _____________Milli Kitabxana________________ 25 Həmin xalqın incəsənətinin mənşəyi haqqındakı aşağıdakı fikirləri maraqlı görünür: “Yunan incəsənətinin əsası yunan mifologiyasıdır, yəni xalqın fantaziyasına, şüursuz bədii surətdə işləmiş olan təbiət və ictimai formalardır” Azərbaycan xalqı zəngin bir ədəbiyyat yaratmışdır. Bu ədəbiyyatda humanizm, qardaşlıq hissləri tərənnüm olunur, xalqın arzu və istəkləri, düşmənə nifrəti verilir. Bu ədəbiyyat xalqın həm tarixi, həm etnoqrafiyası, gələcək haqqında şirin xəyalları və apardığı mübarizələrin tarixçəsidir. Xalq əsrlər boyu uşaqlarını bu ədəbiyyatla tərbiyə etmiş, ona həyatının ağır və məşəqqətli günlərindən nağıllar danışmış, sevincini, adət və ənənələrini mahnılarına, bayatılarına hopdurmuşdur. Uşaq folklorunun xalqın taleyi ilə bağlılığı məsələsi A. Nəbiyevin tədqiqatlarında maraqlı şərhini tapır. “Azərbaycan folklorunun janrları” əsərində müəllifin bu gün uşaq folkloruna çevrilmiş nəğmələrin yaranması ilə bağlı fikirləri orijinal görünür “Gün çıx, gün çıx, Kəhər atı min çıx.” İlkin təsəvvürə görə, günəş qırmızı rəngli kəhər ata minərsə, həm özünü tez yetirir, həm də bol istilik gətirir. Lakin burada başqa bir cəhət də var və bu tipli folklor nümunələrini uşaq ədəbiyyatına çevirən də odur. Burada obrazlılıq sadə bənzətməyə əsaslanır. Günəşin bir anda üfüqdə parlamağını xalq, onun kəhərə minməsinə bənzədir. Yəni günəş ölüvay – ölüvay parlamasın, gur işıq saçsın və bir anda güngünorta yerinə qalxsın. Kəhər atı minmək günəşin sürətinə işarədir və A. Nəbiyevin kitabında bunlar elmi şəkildə izah olunur. Uşaq xalq ədəbiyyatı ilə beşikdə tanış olmağa başlayır. Sonra bu nəğmələr oxşamalarla, oyun sözləri, cırnatmalar və yanıltmaclarla əvəz olunur. İlk vaxtlar yalnız “Lay – lay – lay” sözləri ilə başlayan nəğmələr sonra: Dəvə dabanı, _____________Milli Kitabxana________________ 26 Gəzər obanı, Altı ayağı, İki dabanı. (Bu tapmacanın cavabı tərəzidir) kimi metaforalara keçir. Həqiqi ədəbiyyata xas olan sözaltı mənalar, obrazlar aləmi, ağıllı, müdrik atalar sözlərinə çevrilir. Demək, uşaq cəmi 7 – 8 yaşlarına qədər ədəbiyyatın sirrləri ilə zəngin olan bir aləmə düşür və bu aləmin gözəlliyi onu heyran edir. Bəs bu aləmdə uşaq nə mənimsəyir, ədəbiyyat onun hansı qabiliyyətinin inkişafına təsir edir? Bu suallara cavab vermək üçün ümumiyyətlə xalq uşaq nəğmələrinin poetikasını, ayrı – ayrı janrların xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirmək lazımdır. Layla janrının ilk müəllifləri çox güman ki, analar özləridir. Uşaq çox körpə olanda layla onu yatırtmaq üçün oxunur. Sözləri də çox qısa olur Lakin uşaq bir neçə aylıq olandat sonra ana onun nəsə başa düşdüyünü yəqinləşdirir və laylasına mənası olan sözlər əlavə edir. Bu nəğmələrdə ananın böyük sevgisi ilə yanaşı çəkdiyi əziyyətlər də öz əksini tapır. Ana sanki uşağa başa salmaq istəyir ki, onun zəhməti ağırdır, buna görə də anaya əziyyət vermək lazım deyil, vaxtında yatmaq gərəkdir ki, ana da yata bilsin. Laylay dedim yatasan, Qızıl gülə batasan. Qızıl gülün içində Şirin yuxu tapasan. Ana bu ilk nəğməsində körpəsinə demək istəyir ki, qızıl gül kimi təmiz ol, ləyaqətli ol, yəni insan ol, namuslu bir ömür sür! Teymur Elçin heyvanların da laylalarını yaradıb. Canavar laylasında deyir: Yat mənim küçük balam, Tez böyü kiçik balam. Qulaqların, gözlərin, Dişlərin iti olsun. _____________Milli Kitabxana________________ 27 Quzunun əti olsun Yediyin Kimi görsən parçala, Böyü canavar bala. Deməli hər canlı laylasında uşağına öz tərbiyəsini aşılayır. İnsan körpəsinin qızılgül kimi təmiz olmağını istəyir, canavar balasına kimi görsə parçalamağı təlqin edir. Beləliklə layla janrının fəlsəfi məzmunu açılır. Şair sanki bu silsiləsi ilə bizə deyir ki, layla təkcə uşağı yatırtmaq, ya da ona xoşbəxtlik arzulamaq üçün deyil, ana bu nəğmələrlə uşağın qulağına böyük həyat həqiqətləri pıçıldayır. Onun gələcək tərbiyəsi üçün təməl qoyur. Ana uşağın ilk müəllimi olur. Bu müəllimin tərbiyə haqqındakı pedaqoji fikirləri laylaların dərin qatlarında gizənir. Ana başa düşür ki, onun tərbiyə etdiyi bu günkü uşaq sabah cəmiyyətin bir üzvü olacaq. Buna görə də laylalarda uşağın hərtərəfli inkişafına xüsusilə estetik zövqünə təsir edən fikirlər çoxdur. Uşaq həmin fikirləri hiss üzvləri ilə qəbul edir. Bir növ körpədə kortəbii estetik duyğular inkişaf edir. Bu tərbiyəvi fikirlər ana südü və laylalarla uşağın qanına keçir. Uşaq bir az böyüyəndən sonra laylalardan aldığı estetik hissi oxşamalar vasitəsi ilə inkişaf etdirir. Adından göründüyü kimi bu janrın əsas məqsədi uşağı oxşamağa xidmət etməkdir. Balama qurban alçalar Balam nə vaxt əl çalar?! Ana (nənə, baba, bibi) uşağın böyüməsini, əl çalmasını arzulayır. Amma bu arzularını da yalnız sözlərlə deyil, müəyyən ahəngə əsaslanan şeirlərlə ifadə edir. Azərbaycan folklorunda oxşama bəlkə də ən az yayılan poetik folklor janrıdır. Lakin bu janrın özü də müəyyən dərəcədə yazılı ədəbiyyata təsir edib. Azərbaycan Sovet dramaturgiyasının banisi C. Cabbarlı oxşamalardan obrazın xarakterini açmaq üçün istifadə edir, bu zaman həmçinin oxşamanın dərin qatlarında gizlənən məna üzə _____________Milli Kitabxana________________ 28 çıxır. İlk baxışda oxşamanın misraları arasında məntiqi bağlılıq, məntiqi fikir davamı görünür. Uşağın nə vaxt iməkləməyini soruşmaq üçün bu sözə qafiyə olan inək sözündən istifadə olunur: Balama qurban inəklər, Balam nə vaxt iməklər? Misralar arasındakı məntiqsizlik (uşaq psixologiyasına uyğun məntiq – uşaq məntiqi, sadəlövh məntiq) oxşamanın bədii ləyaqətinə çevrilir. Eynilə uşağın danışığında rast gəldiyimiz sadəlövh məntiq necə xoşumuza gəlirsə, misrasının biri dağdan, biri aradan gələn oxşama da qəlbimizə beləcə yol tapır. Müasirimiz Aləmzər Əlizadənin şeirlərinin birində təsvir olunur ki, nənə güclü yağış yağdığını görüb deyir: Elə yağır, tut ucundan, çıx göyə! Bu söhbəti eşidən uşaq ona öz sadəlövh məntiqi ilə belə cavab verir: Heç yağışdan Tutub göyə çıxmaq olar? Yağış kəsər, Adam yarı yolda qalar. Deməli, hər halda uşaq inanır ki, yağışdan tutub göyə çıxmaq olar. Pis orasıdır ki, birdən yağış kəsər, adam yarı yolda qalar. Bax bu sadəlövh məntiq oxşamanın əsasını təşkil edir. Onu yaradan adam inanır ki, Balama qurban ilanlar, Balam nə vaxt dil anlar? misralarının arasında çox güclü məntiqi əlaqə var. Oxşamanın qafiyələri onu ifa edən nənə (ana, ata, baba, bibi və s.) ilə uşağın özünə oxşayır. Yaşca çox fərqli olan bu adamlar bir – biri ilə həmqafiyədir. Onları bir – birinə bağlayan qohumluq əlaqəsi və uşağın bakirə gözəlliyidir. Lakin oxşamanın misraları kimi onların da nə yaşlarının, nə də məzmunlarının arasında heç bir oxşarlıq yoxdur. Yazılı ədəbiyyat oxşamaya tam biganə deyil. _____________Milli Kitabxana________________ 29 “Sevil” pyesinin mənfi qəhrəmanı Balaşın məzmunsuz həyatını açmaq, onun xalq adət - ənənələrindən uzaqlaşıb meşşanlaşdığını göstərmək üçün C. Cabbarlı oxşamadan istifadə edir. Balaşın atası Atakişi pyesinin əvvəllərində bir – iki oxşama deyir. Burada oxşama xalq ədəbiyyatı nümunəsindən daha çox insanı öz keçmişinə bağlayan, insanın insan olduğunu daim ona xatırladan bir hiss kimi verilir. Oxşamada valideyn sevinci, uşağa olan məhəbbət ilə yanaşı insanın keşmişinə bağlılığı gizlənib. Sadəlövh məzmuna və yumora əsaslanan oxşama qafiyə sistemi, ifadə ədası ilə seçilir. Layla uşağı yatırtmağa xidmət edirsə, oxşama onu oynatmaq, atıb - tutmaq, əyləndirmək üçündür. Laylada həyatından şikayətlənən ana burada bütün şikayətləri unudur. Özünü dünyanın xoşbəxti sanır. Məzəli ifadələrlə həm uşağı güldürür, həm də özü fərəh hissi keçirir. Uşaq yeriyib yüyürərdən sonra müxtəlif oyunlar başlayır. Layla və oxşamanın uşaq qəlbində təməlini qoyduğu estetik hiss yeni şeirlərlə - oyun sözləri ilə zənginləşir. Uşaq oyunlarının əksəriyyəti müəyyən şeir ya da nəsr parçaları ilə müşayiət olunur. Uşaqların oyunu da onların təbiəti kimi mütəhərrikdir. Səssiz oyunlar azdır. Buna görə də oyun sözləri diqqəti cəlb edəcək dərəcədə çoxdur. Uşaqlar adətən oyundan əvvəl müəyyən şeir parçaları ilə “yatanın” kim olduğunu müəyyənləşdirirlər. Oyun sözlərinin bir qrupu “Düzgü” adlanır. Bir iki Bizimki Üç, dörd, Qapını ört. Beş, altı, Daşaltı Yeddi, səkkiz, Firəngiz. Doqquz, on, Qırmızı don. _____________Milli Kitabxana________________ 30 Rəqəmlərin ardıcıllığına riayət olunduğu üçün bu janr “düzgü” adlanır. Lakin düzgülərin çoxunda rəqəm olmur. Uşaqlar “yatağanın” kim olduğunu müəyyənləşdirərkən ardıcıllığa riayət etdiklərinə görə “düzgü” (düzülmək mənasında) öz məzmununu yenə də saxlayır. Diqqətlə fikir versək görərik ki, düzgülərdə xüsusi bir ritm var. Bəzən misralar arasında məntiqi əlaqə, fikir bağlılığı olmur, amma ritm hökmən olur. Oyun sözlərini uşaqların özləri uydurduqları üçün özləri də yaşadırlar. Bu şeir parçalarının yayılmasının əsas səbəbi onun ritmidir. Bu cəhət bizim poeziyamızın nitqini cəlb edir. Nənənin evində Kəbə var. Kəbənin üstündə Dəvə var. Dəvənin belində təpə var. Təpənin üstündə nəvə var. Dəvənin yunundan toxunur gəbələr, Gəbələr üstündən boylanır dəvələr, dəvələr belində dayanıb təpələr. Təpələr üstündə Oynaşır nəvələr. Bu şeirdəki predmetlərin müəyyən qayda ilə təqdim olunması “düzgü” janrının yazılı poeziyamıza gələn əlamətidir. Müasir şair uşaq ədəbiyyatının mənşəyindəki sənətkarlıqdan məharətlə bəhrələnmişdir. Oyun sözləri “Uşaq nəğmələri” adı altında çox geniş yayılıb. Onun oynaq, şən və hazırcavab təbiətindən şairlər məharətlə istifadə edib yeni əsərlər yaradırlar. _____________Milli Kitabxana________________ 31 Klassik və müasir uşaq şeirimizdə xalq poeziyasının ritminə geniş yer verilir. Məsələn, Tofiq Mahmudun “Yağış” şeirində yağış yağanda novalçalardan, gölməçələrdən çıxan səslərin ahəngi görünür. Yağdı yağış, Yağdı dolu. Kəsdi yolu Dağa yağdı, Taqqıldadı. Bağa yağdı, Şaqqıldadı. Uşaq üçün ilk nümunələr yaradan xalq körpənin nitq inkişafının qayğısına qalır. Xalq bir həqiqəti gözəl dərk edir, əvvəla təzə nəsil gərək ulu babasının dilini unutmasın. Sözü gərək düz desin ki, sonra onun yaddaşında əslində olduğu kimi saxlaya bilsin. Müxtəlif təzyiqlərə məruz qalanda dilinin ahəngini, sözlərin düzgün deyilişini, dilin poeziyasını, gözəlliyini unutmasın. Buna görə də xalq uşağı hələ körpə yaşlarından imtahana çəkir, onu bərkə - boşa salır, bu məqsədlə “yanıltmac” janrını yaradır. Bu janrın xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada səslərin düzümü dili dolaşdırır, onu ifa edəni çaşdırır. Burada sözlərin ya əvvəlində, ya da ortasında gələn eyni səslər bir – birini izləyir. Uşaq yanıltmacı deyərkən çalışır ki, səslərin yeri dəyişik düşməsin, onların sırası pozulmasın – çünki sıra sıra pozulanda sözün ifadə etdiyi mənası da dəyişir. Bu cür diqqətcil olmaq uşağın nitqinin inkişafına təsir edir. Yanıltmacdakı səslərin ardıcıllığı onda poetik ahəng yaradır. Qırx, Küp Qırxı da Qulpu Qırıq Küp _____________Milli Kitabxana________________ 32 Burada “Q” və “K” səsləri sözlərin əvvəlində gələrək bir ahəngin yaranmasına xidmət göstərmişdir. Poeziyada belə səslərin yaratdığı ahəngə allitrasiya deyilir. Uşaq folklorunda, xüsusilə yanıltmaclarda allitrasiyadan geniş istifadə olunur. Boz atın Boz torbasın Boş as başından. Apar islat, gətir, Yaş as başından. Burada “B və “Ş” səsləri həm yanıltmacın əsas məqsədinə: uşaqda düzgün tələffüz üçün diqqətli olmağa, sözləri asta – asta, başa düşə - düşə ifadə etməyə xidmət edir, həm də poetik ritm yaradır. Uşaq poeziyamızın mənşəyindən gələn bu ənənə indi də yaşayır, yazılı ədəbiyyat, yanıltmacın təkcə formasını deyil, həm də onun məzmununu saxlayır. Bəzən şair hadisəni təfərrüatı ilə nəql etməyi məqsədə müvafiq hesab etmir, həm də bir şeydən ətraflı danışmaq sözçülüyə gətirib çıxarır. Belə vaxtlarda dilin imkanlarından istifadə olunur. Tofiq Mütəllibovun “Cücələrim” şeirində isə başqa bir xüsusiyyət nəzərə çarpır. Cip – cip cücələrim Cip – cip, cip, cip Cücələrim. Ay qəşəng cücələrim Tükü ipək cücələrim. Bu şeiri dinləyərkən məlum olur ki, uşaq öz sevimli cücələrini dən yeməyə çağırır. Vəssalam! Bəs sonra? Əgər şeir bunun üçün yazılmışsa onun hansı estetik xüsusiyyətlərindən danışmaq olar? Lakin şeiri təkrar dinlədikdə görürük ki, bu nəğmənin məqsədi təkcə yuxarıda dediyimizlə məhdudlaşmır. Burada “c” səsləri o qədər təkrar olunur ki, biz nəğməni dinləyərkən cücələrin səsinin məharətli təqlidini eşidirik. Şair cücələrin “cib – cibi” barədə uzun – uzadı söhbət açar, körpə _____________Milli Kitabxana________________ 33 cücələrin necə səs çıxarmaları haqqında oxucusuna məlumat verməyə səy göstərərdi. Əlbəttə, bu səmərəsiz zəhmət olardı. Şair bu yolla getmək əvəzinə “c” səslərinin yaratdığı ahəngdən istifadə etməyi daha münasib saymışdır. Bu səslərin təkrarı şeirin musiqililiyinə də əhəmiyyətli təsir göstərmişdr. Təsadüfi deyil ki, bu mahnı bütün dünyada uşaqların sevimli nəğmələrindən biri kimi şöhrət qazanmışdır. Şeirin müsbət mənada sərbəstliyi onu yanıltmaclara və ümumiyyətlə uşaq folkloruna çox yaxın etmişdir. İlyas Tapdıq “Bildirçin” şeirində bu ənənəni inkişaf etdirir: Bildir uçub bağçanı Meşə bildi, bildirçin. Arzu çıxıb çağırdı: - Çildir, çildir bildirçin. Dedi: - Hanı quyruğun? Mənə bildir, bildirçin. Bəlkə pişik qoparıb, Neçə ildir bildirçin?! Ötdü kolun dibində Bildir, bildir, bildirçin. Qurbağalar ağladı. Gildir, gildir, bildirçin. Qarışqalar qışqırdı: - Udar bizi, ay aman, Yekə fildir, bildirçin. Bu şeirdə təkcə tələffüz məxrəcləri yaxın olan səslərdən istifadə olunmayıb. “Bildirçin”, “bildir”, “fildir”, “çildir”, “ildir”, “bildir” (bəyan elə mənasında) “bildi” kimi müstəqil mənaları olan sözlər məharətlə bir şeirin komponentlərinə çevrilib. Yanıltmac bu keyfiyyələrini uşaq poeziyasına verməklə yanaşı, o, bir janr kimi də poeziyamızda özünə yer tutmağa başlamışdır. Müharibədən sonrakı dövrdə uşaq ədəbiyyatına gələn şairlər maraqlı yanılmaclar yazırlar. _____________Milli Kitabxana________________ 34 Xalq pedaqogikasında “tapmaca” janrı xüsusi yer tutur. Uşaq ağlını məşq etdirməklə, onun obrazlı təfəkkürünün inkişafında “tapmaca” əhəmiyyətli rol oynayır. Bu janrın sirrini öyrənəndən sonra uşaq predmetlərə ayrı cür yanaşır. Obrazlı düşünə bilir. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda pedaqoji ideyalar geniş yayılmağa başladığı vaxtlarda hazırlanan dərsliklərdə, uşaq jurnallarında həm xalq tapmacalarına, həm də şairlər tərəfindən yazılan tapmacalara geniş yer verilirdi. Ədəbiyyatımızın sonrakı inkişafında da uşaq şeirində tapmaca bir janr kimi yaşadı və poeziyamızda vətəndaşlıq hüququ qazandı. Bu janrın yaranmasının əsas səbəblərindən biri budur ki, şair tapmaca vasitəsilə uşağa canlı müsahibə yarada bilir. Yazılı ədəbiyyatdakı tapmacalar da folklordakı janrın bütün xüsusiyyətlərini yaşadır. Ona yeni keyfiyyətlər əlavə edir. Yığcamlıq, konkretlik, predmetin əsas əlamətlərini əşya xarakterik xüsusiyyətərini saymaq – şairlər tapmacaların bu xüsusiyyətlərini yaşatmağa çalışırlar. Tapmacanın uşaq ədəbiyyatına keçməsinin ikinci səbəbi odur ki, bu janr uşaqların mühakimə, diqqət və təxəyyülünün inkişafına kömək edir, onları düşündürür. Böyük pedaqoq K. D. Uşinski tapmacalara xüsusi əhəmiyyət verərək yazırdı: “Mən tapmacalara əşyanın bədii təsvir lövhəsi kimi baxıram”. Pedaqoqlar da məktəbdə tapmacaların tədrisinə böyük əhəmiyyət verirlər. Professor A. Rıbnikova uşaqlara tapmaca verib onları düşündürməyi məqsədə uyğun hesab edir. Məhz bu xüsusiyyətlər tapmacanı uşaq poeziyasında da bir janr kimi yaşadır. Lakin Azərbaycan uşaq şeirinə keçən tapmacalar öz xüsusiyyətlərini saxlamaqla məhdudlaşmır, həm də yazılı ədəbiyyatda onlar yeni keyfiyyətlər qazanırlar. Tapmacanın bir sıra xüsusiyyətləri uşaq şeirinə keçmiş, ona yeni məziyyətlər gətirmişdir. Bu xüsusiyyətlərdən bir neçəsini nəzərdən keçirmək faydalı olar. Tapmacada hər hansı bir əşyanın xarakterik cəhətləri sayılır, bu xüsusiyyətlərə görə onun cavabı axtarılır. Deməli, tapmacanı dinləyən adam hansı sualınsa cavabını axtarmalı, necə deyərlər, “baş sındırmalıdır”. Bu proses cavab _____________Milli Kitabxana________________ 35 axtaran adamın ağlına, düşüncəsinə müsbət təsir göstərir, onu yeni şeyləri öyrənməyə gətirib çıxarır. Uşaq poeziyasının da qarşısında duran vəzifələrdən biri uşağa obrazlı düşünməyi öyrətməkdən, ona maddi aləm haqqında yeni biliklər verməkdən, dünyagörüşünə təsir göstərməkdən ibarətdir. Deməli, həm tapmaca, həm də uşaq poeziyası öz oxucusunun fikrinə, dünyagörüşünə təsir göstərmək, onu təbiət və cəmiyyət hadisələri ilə tanış etmək istədikdə vahid məqsədə xidmət edirlər. Bəs bu zaman uşaq poeziyası tapmacanın hansı keyfiyyətlərini və ənənələrini qoruyub saxlayır? Tapmacanın mühüm keyfiyyətlərindən biri predmetin və hadisənin poetik tərəflərini təsvir etməsidir. Tapmaca quru, rəsmi hadisələrin tərənnümündən qaçır, varlığın şeirlə dolu tərəflərini bizə göstərir. Doğrudur, biz folklorun bütün janrlarında bu xüsusiyyəti görürük. Lakin heç bir folklor janrı insanda poetik hiss və duyğu aşılamaq, ona yüksək mənada estetik zövq vermək məqsədini qarşıya xüsusi olaraq qoymur. Lakin hadisənin və ümumiyyətlə gerçəkliyin poeziyasını açmaq tapmacanın başlıca xüsusiyyətidir. Tapmacaların ruhunda sözün həqiqi mənasında poeziya yaşayır. Başqa sözlə desək tapmaca ən prozaik şeylərin və predmetlərin poetik cəhətlərini görməyə adamı məcbur edir. Bu fikri rus folklorşünası B. P. Anikin aşağıdakı şəkildə təsdiq edir: “Tapmacanın əsas funksiyalarından biri də ondan ibarətdir ki, o, proazik təsir bağışlayan əşyanın və predmetin poetik tərəflərini bizə göstərir. Uşaq şeiri həyatın poetik tərəflərini tərənnüm edir. Axı, hər bir predmet və ya hadisə şeir üçün mövzu ola bilməz. Şair yalnız insanların ürəyinə təsir edən hadisəni poetik fikrin mərkəzinə çəkir. Ə. Sabirin, A. Səhhətin, A. Şaiqin, M. Müşfiqin və başqalarının uşaqlar üçün yazdıqları şeirlər məhz həmin keyfiyyətlərə malik olduqları üçün bu gün də sevilə - sevilə oxunur. _____________Milli Kitabxana________________ 36 Uşaqların ağlına, düşüncəsinə, bilik dairəsinə təsir göstərən şeirlər içərisində T. Elçin tapmacaları diqqəti cəlb edir. Şair məsələn, Qaldırıcı kranı obrazlı bir dillə elə təsvir edir ki, həm oxucu kranın xarici görkəmini bütün təfsilatı ilə təsəvvür edr, həm də əsərdən estetik zövq alır. T. Elçin oxucunu sadəcə olaraq sorğu – sula çəkməklə kifayətlənmir, həm də tam bir lövhəni onun xəyalında canlandırır. Predmetin quruluşu haqqında ona aydın təsəvvür verir: Neçə fili Xortumuna ala bilər. Mürgüləsə, göydən yerə sala bilər. Ağıllıdır. Kömək edir Bənnalara. Boyu çatır Uca – uca binalara. Çox işləkdir, Fillər təki. Yükləyirsən, Bilmir çəki, Qaldırır tez. Fildən böyük Pəhləvandır. Nə insandır, Nə heyvandır! Tapmacaların məziyyətlərindən biri də onun yumoristik təbiətə malik olmasıdır. Çox vaxt tapmaca dinləyicidə gülüş doğurur, onu əyləndirir. Bizcə tapmacalarda bu xüsusiyyət ona görə zəruridir ki, xalq folklorun bu janrını yaradarkən öz dinləyicisini imtahana çəkmək, bərkə-boşa salmaq fikrindən daha çox əyləndirmək məqsədini güdür. Axı, ciddi, qaraqabaq sualbazları heç kəs sevmir. Buna görə də xalq tapmacaları yaradarkən məzəliliyi, nikbinliyi yaddan çıxarmamışdır. Qeyd etdik ki, tapmaca hər hansı bir əşyanın əlamətlərini sayır. Bu əlamətlər quru, rəsmi sözlərlə ifadə olunsa heç kəs ona _____________Milli Kitabxana________________ 37 qulaq asmaz. Bu isə tapmacanın yumoristik təbiətə malik olmasını tələb edən ikinci səbəbdir. Rus folklorşünası İ. M. Kolesnitskaya “Xalq tapmacaları” məqsədində bu məsələyə toxunaraq yazır: Tapmacalar əsasən sual – cavab formasında olur ki, bunların da əksəriyyəti məzəli xarakter daşıyır”. Şübhəsiz ki, folklorşünas “məzəli” deyərkən tapmacaların yumoristik təbiətini nəzərdə tutur. Hadisələri yumorla, məzəli ifadələrlə, gülməli şəkildə oxucuya çatdırmaq uşaq şeirinin xüsusiyyətlərindən biridir. Uşaq poeziyası müsbət nümunələr əsasında tərbiyə edir, onu hər cür pessimizdən uzaq, ruhən nikbin bir vəziyyətdə formalaşmasına xidmət göstərir. Bu vəzifəni qarşısına qoyan bədii əsər oxucunun ürəyinə tez yol tapır. Azərbaycan xalqının yaratdığı tapmacaların xüsusiyyətlərindən biri də onun sual – cavab şəklində olmasıdır. Yəni tapmacanın özü sual, onun tapılması isə cavabdır. Sual verib, cavab almaq isə uşaqla daha yaxşı danışmağa imkan verir. Şairlər sual – cavab formasından istifadə edərək şeirin mərkəzinə qoyduqları fikri oxucuya daha tez çatdırmağa çalışırlar. Fikrimizin nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, xalqımızın yaratdığı tapmacalar Azərbaycan uşaq şeirinə ciddi təsir etmişdir. Lakin bir həqiqəti də bilmək lazımdır ki, tapmacalar ümumiyyətlə bədii ədəbiyyata təsir göstərmişdir. Bütün dövrlərin bədii ədəbiyyatında tapmacalardan istifadə edilmiş, onlar iri həcmli əsərlərə səpələnmişdir. Hətta bəzi əsərlərin kompozisiyaları tapmacalara uyğun qurulmuşdur. Antik dövrün müəlliflərindən olan Siseron və Vergilinin bir sıra əsərlərini buna misal göstərmək olar. Yazılı ədəbiyyatın müəyyən inkişaf mərhələsində tapmacalar ədəbi moda halını almışdır. Məsələn, XVİİ əsr fransız ədəbiyyatında belə olmuşdur. Fenelon və Qualonun əsərlərini xatırlamaq kifayətdir. Tapmacalardan Russo, Şiller, Qebbel rus yazıçılarından Jukovski, Sergey Yesenin də istifadə etmişdir. Xalq ədəbiyyatındakı sənətkarlıq cəhətlərinin hamısı yazılı ədəbiyyatı keçə bilməyib. Folklorda bəzən qafiyə misranın sonunda _____________Milli Kitabxana________________ 38 deyil, əvvəlində işlənir. Doğrudur, buna tam qafiyə də demək olmaz. Predmetin adından ona qafiyə (uyğunlaşan) söz yaradılır. Yumru yumru qayalar Yumruğudur çobanın Yastı – yastı qayalar Yastığıdır çobanın. Bu forma uşaq ədəbiyyatını keçmədi. Ən yaxşı halda kitab tərtibçiləri, dərslik yaradanlar folklorun özünü kitablarına daxil etdilər. Görünür bunun səbəbi formanın mürəkkəbliyindədir. “Yumru – yumru qayalar” bənzətməsi təkcə orijinallığına görə deyil, məzmununa görə də mürəkkəbdir. Uşaq 10 – 11 yaşlarına çatanda onun qarşısında əsasən “böyüklər üçün” yaranan folklor nümunələrindən ibarət zəngin bir aləm açılır, həmin aləmin ən etibarlı bələdçisi aşıqdır. Aşıq ədəbiyyatı uşaq ədəbiyyatımızın mənşəyini araşdırmaqda misilsiz əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bu sinkretik cəhətdə uşağın estetik tərbiyəsi üçün mühüm qaynaqlar mövcuddur. Xalq ədəbiyyatının, xüsusən dastanların və nağılların yaşamasında aşığın xüsusi rolu var. Aşıq həm bəstəkar, həm müğənni, həm aktyor, həm də rəqqasdır. O, çalır, oxuyur, rəqs edir, avazla şeir deyir, qarəvəlli və ya lətifə danışır, şeir qoşur. Qədim zamanlarda ona varsaq, sonra ozan, yanşaq, nəhayət aşıq demişlər. Aşıqlar iki yerə bölünür: ustad aşıqlar və ifaçı aşıqlar. Ustad aşıqlara dədə aşıq da deyirlər. Dədə Yediyar (XVİ əsr), Turab Dədə (XVİİ), Dədə Qasım (XVİİİ), Aşıq Ələsgər (XİX – XX) Dədə Şəmşir (sovet dövrü) kimi sənətkarlar xalq arasında həqiqi xalq şairi qədər şöhrət qazanmış ustad sənətkarlardır. Aşıq sənətinin inkişafında mühüm rol oynayan cəhət improvizədir. Hər bir aşıq improvizatordur. Aşıq ifa etdiyi zaman yəni versiyalar, variantlar yaradır. Buna görə də onun sənəti daim təkmilləşir, dəyişir, inkişaf edir. Uşaqlar üçün ən yaxşı tamaşalar aşıqların deyişməsidir. Deyişmələr cürbəcürdür. Ən əsası iki aşığın qabaq–qabağa dayanıb bir–birinə bağlama deməsidir. Belə deyişmələrin müxtəlif səbəbləri olur. Bəzən elə - belə, məclisi əyləndirmək _____________Milli Kitabxana________________ 39 üçün deyişirlər. Belə hallarda onların proqramları bir – birinə bəlli olur. Kim hansı bağlamanı deyəcək, kim hansı cavabı verəcək! Amma keçmişdə bu cür deyişmələr elə belə tamaşa xarakteri daşımışdı. İki aşıq bir–birinə daha hazırcavab, geniş dünyagörüşə malik olduğunu, bir sözlə “ustad” olduğunu sübut etmək üçün deyişərdi. Bu yarışlarda əvvəl bir kəndin, sonra bir obanın, nəhayət böyük bir ərazinin ən qüvvətli aşığı aşkar olardı. Qalib aşıq məğlub aşığın sazını əlindən almaq ixtiyarına malik idi. Qalib “ustad” adlanardı. Ustad aşığın icazəsi olmadan o birisinin əlinə saz almağa ixtiyarı yox idi. Belə deyişmə gecələrinə böyüklərlə birlikdə uşaqlar da gələrdilər. Aşıqlar öz bilik səviyyələrinə uyğun yerin altından – üstündən danışar, bir – birinə çətin bağlamalar deyərdilər. Belə bağlamalar əsasən astronomiya, təbabət, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı olardı. Deməli yaxşı aşıq olmaq üçün məlahətli səsin, gözəl saz çalmaq və danışmaq qabiliyyəti olmaq kifayət deyildir. Aşıq gərək eşitdiyini, gördüyünü hafizəsində saxlayaydı. Alimlərin məclisində onların söhbətlərinə diqqətlə qulaq asaydı. Bir sözlə, ustad aşıq olmaq üçün hərtərəfli biliyə malik olmaq tələb olunurdu. Bu cəhətlər şübhəsiz uşaqlara hisslər vasitəsilə təsir edir, bir növ onları ayıldırdı. Aşıq şeirindəki qafiyə bolluğu uşaqlara təsir edən ikinci cəhətdir. Uşağa qafiyə də ritm qədər güclü təsir edir, onun qəlbində musiqiyə bənzər duyğular oyadır. Təcnislərdə isə cinas qafiyələr olduğuna görə belə şeirlərin təsiri daha artıq olur. Xalq ədəbiyyatının–xüsusən nağılların və dastanların geniş yayılmasında, təbliğ olunmasında, nəhayət yaddaşlarda yaşamasında aşığın rolu misilsizdir. Uşaq ədəbiyyatının başlıca məqsədi olan tərbiyə məsələləri yazılı ədəbiyyat yaranmamışdan əvvəl folklorda əks olunmuşdur. Alimlər haqlı olaraq belə bir fikri əsas götürürlər ki, xalq peaqogikası ulu babaların təcrübəsində yaranmış və öz ifadəsini xalqın şifahi ədəbiyyatında tapmışdır. Folklor bir növ xalq pedaqogikasının tarixi salnaməsi hesab oluna bilər. Müxtəlif folklor janrlarında xalqın fəlsəfi düşüncəsi, həyata baxışı, tərbiyə _____________Milli Kitabxana________________ 40 məsələlərində mövqeyi parlaq şəkildə əks olunur. Xalq öz nağıl və dastanlarında, atalar sözü və məsəllərində dəfələrlə belə bir fikri ifadə edir ki, insan ən çətin anlarda öz əlinin zəhmətinə, öz ağıl və bacarığına arxalanmalıdır. Xalq pedaqogikası həmişə zəhmətkeş kütlənin tərəfində dayanmış, insan əməyini yüksək qiymətləndirmişdir. Bu baxımdan xalq nağılları xüsusilə ibrətamizdir. Azərbaycan nağılları da başqa xalqların nağılları kimi gəzərgi xarakter daşıyır. Onun da izləri dünyanın başqa - başqa xalqlarının nağıl və əfsanələrində bəzən də yazılı ədəbiyyatında görünür. Bu elə janrdır ki, onun təkcə bir xalqa mənsub olduğunu söyləmək çox çətindir. Azərbaycanda çox geniş yayılmış “Şəngülüm, Şüngülüm və Məngülüm” nağıllarının eynilə məzmununu təkrar edən başqa xalqlarda çoxlu nağıllara rast gəlirik. İlk baxışda sırf “Azərbaycan nağılı” hesab olunan “Göyçək Fatma”, “Tülkü və dəyirmançı Xəlil” nağılına Şarl Perronun müraciət etdiyini görürük. Aydın məsələdir ki, Perro “Çəkməli pişik” və “Billur başmaq” əsərlərini yaradarkən həmin nağıllardan istifadə edib. Lakin bu nağılları o, fransız folklorundanmı, ya Azərbaycan şifahi ədəbiyyatındanmı götürüb, bunu demək çətindir. Çünki o zaman Azərbaycan nağılları çap olunmamışdı, hələ şifahi həyatını yaşayırdı. Bu bu qəbildən olan faktlar belə bir fikri deməyə haqq qazandırır ki, bir xalqın yaratdığı nağıl tezliklə bütün dünyanın ola bilər. Buna görə də “bu nağıl mənimdir, o biri sənindir” bölgüsü folklorun bu janrı üçün az xarakterlidir. Lakin Azərbaycan nağıllarını fərqləndirən elə cəhətlər də var ki, həmin cəhətlərə əsasən onların məhz bizim nağıl olduğunu demək mümkündür. Bizim nağıllarda elə təsvir vasitələri, belə demək mümkünsə nağıl terminləri var ki, yəqin başqa xalqlarda olmaz. Azərbaycan nağılları belə ifadələrlə başlayır: Biri var idi, biri yox idi, allahdan başqa heç kəs yox idi. Bu cümlə ilə nağılçı dünyanın tamam boş olduğu, lap uzaq keşmişdən, dünyanın yarandığı ilk gündən söhbət açacağını hiss etdirir. Sonra nağıl başlayır. Diqqətlə fikir verilsə bu cümlədə bir yumor var. Çünki nağılı dinləyən uşaq başa düşər ki, _____________Milli Kitabxana________________ 41 əgər allahdan başqa heç nə yox idisə, bəs nağılda haqqında danışılan adamlar və ya başqa surətlər haradan çıxdı?! Belə hallarda nağılçı nağıl yaraşıqlarından istifadə edib dinləyicini güldürür. Məsələn deyir ki: Xoruz mindim, Kür keçdim. Yabayla dovğa içdim, çox şilaşı yemişəm, belə yalan deməmişdim. Və yaxud: Biri var imiş, biri yox imiş, Yalan gerçəkdən çox imiş. Hartdandı, hurtdandı, Yaxası qarpız qabığı. Düymələri turpdandı. Bundan sona nağılın özü başlayır. Adətən bu cür məzəli proloqdan sonra yumoristik nağıl qəhrəmanı Keçəldən söhbət düşür. Keçəl bic və kələkbazdır. Onu aldatmaq mümkün deyil. Əksinə keçəl hər addımda xanımları, xanları və bəyləri aldadır, onların başına oyun açır. Keçəlin bu cür hiyləgərliyi uşaqların xoşuna gəldiyi üçün uşaqlar ona sataşır, keçələ cürbəcür mahnılar qoşurlar ki, bu barədə ayrıca danışacağıq. Belə yumoristik nağıl qəhrəanlarından biri də tülküdür. Azərbaycan dilində “Tülkü” sözü “bic”, “hiyləgər”, “kələkbaz” sözlərinin sinonimi kimi işlənir. Buna görə də bütün bicliklər Tülkünün ayağına yazılır və onun haqqında çoxlu nağıllar uydurulur. “Tülkü, tülkü, tünbəki”. “Tülkü baba və Hacıleylək”, “Tülkü və canavar”, Tülkü və ilan”, “Tülkünün kələyi və s. kimi nağılları misal göstərmək olar. Bu nağılların baş qəhrəmanı olan Tülkü gah molla kimi başına əmmamə qoyub həccə ziyarətə gedir və and içir ki, bir də toyuq – cücəyə toxunmayacaq. Gah çubuq qırıb səbət toxuyur, gah çarıq tikir. Bütün bu işlərin hamısı isə bircə məqsəd üçündür. Tülkü yeni bir hiylə ilə özünə yem tapır. Maraqlıdır ki, Tülkü nə qədər bic olsa da onun qarşılaşdığı heyvanlar o qədər sadəlövhdür. Amma ən axırda yenə də _____________Milli Kitabxana________________ 42 sadəlövhlər qalib gəlir. Çünki xalq belə istəyir. Xalq tülkü kimi həyatını biclik üstündə quranların xoşbəxt olmasını heç zaman istəmir. Keçəl haqqındakı nağıllarda Keçəl fiziki cəhətcə gözəl təsvir olunmur. Onun əsas igidliyi ağlı ilə bağlıdır. Keçəldə güclü yumor hissi var. Keçəl haqqındakı nağılların birində acgöz tacir Keçəlin tapdığı xəzinəni onun əlindən almaq məqsədilə deyir: - Gəl hərəmiz bir yalan söz danışaq. Kimin yalanı böyük olsa o biri ona yüz tümən pul versin. Keçəl razı olur. Tacir deyir: - Mənim babamın bir uzun yabısı varmış. O qədər yekəymiş ki, bu dünyada onu qoymağa tövlə yox imiş. Bircə yeddinci göydə bir tövlə varmış ki, babam yabanı ora qoyurmuş. Keçəl deyir: - Elə bu... Mənim babam tısbağaya minib yeddinci göyə çıxıb orada bir qarışqanın belində elə böyük bir tövlə tikmiş ki, bütün dünyadakı yekə yabaları da orada saxlayırmış. Rəhmətlik sənin baban da öz yabasını elə orada saxlarmış. İndi sən bax gör mənim babamın tövləsi nə yekəlikdə imiş ki, elə yabaların yüzünü tuturmuş. Azərbaycan nağıllarında xalqın adət - ənənələri, milli xüsusiyyətləri, azadlıq arzuları bədii əksini tapmışdır. Bizim sehirli nağılların bir ucu Orta Asiya, İran və Azərbaycan xalqlarının müştərək yaratdıqları “Avesta” toplusuna gedib çıxır. Eramızdan əvvəl birinci minilliyin birinci yarısında yaranan “Avesta”, dini kitablar külliyatıdır. “Avesta” ya görə dünya iki hissəyə ayrılır. Baş allah Ahuza Mazda (Hörmüzd) – xeyirxahdır. Anhra Manyu (Əhriman) isə şər qüvvələrin rəmzidir. Həyat bu iki qüvvənin mübarizəsinə əsaslanır. Azərbaycan nağıllarının xeyli hissəsində, xüsusilə sehirli nağlıllarda “Avesta” nın bu ənənəsi görünməkdədir. Qədim insan təbiətdə baş verən hadisələrin mənasını dərk edə bilmədiyi üçün çox zaman onu şər qüvvələrlə bağlayırdı. İldırımın çaxmasını, meşə yanğınlarını, daşqınlarını, div, əjdaha kimi təsvir edir, onu şər qüvvələrlə əlaqələndirirdi. Çox güman ki, sehirli nağıllar məhz bu təbiət xaosundan baş çıxartmayan insanın arzularının ifadəsi idi. Qədim insanın materialist dünyagörüşünün _____________Milli Kitabxana________________ 43 azlığı, təcrübəsizliyi, lakin böyük arzuları bu nağılları fantastik etmişdir. Xalq çətinə düşən qəhrəmanını ordan çıxartmaq üçün yollar tapa bilmədiyinə görə əfsanəvi qüvvələri köməyə çağırır. “Məlikməmməd”, “Qaraquş”, “Şəms və Qəmər”, “Şahzadə Mütalib”, “Sehirli üzük” kimi nağıllarda sehr, cadu, əfsun, əfsanəvi köməkçilər qəhrəmanların dadına çatır. Xalqın məqsədi xeyrin şər, ədalətin haqsızlıq üzərindəki qələbəsini göstərməkdir. Bunun üçün Simurq quşları, göyərçinlər, uçan xalçalar, sehirli üzüklər uydurulur. Bu əfsanəvi qüvvələr yuxarıda adını çəkdiyimiz “Avesta” da Hörmüzdün köməkçiləri, Əhrimanın köməkçiləri, Əhrimanın köməkçiləri olan divlərlə, əjdahalarla döyüşdə qalib gəlir, əsas qəhrəmana qələbə qazandırır. Sehirli nağıllarda səma cisimləri haqqında xalqın ibtidai təsəvvürləri də əks olunur. XX əsrin əvvəllərində uşaq nağıllarından istifadə az qala ədəbi moda halına düşmüşdü. S. M. Qənizadə “Tülkü və Çaqçaq bəy” əsərində “Tülkü və dəyirmançı Xəlil” nağılının süjetindən istifadə etmişdir. (Bu əsərlə Ş. Perronun “Çəkməli pişik” nağılının süjeti təxminən eynidir.) M. Müşfiq “Kəndli və ilan” poemasında isə folklordan daha yaradıcı istifadə etmişdir. Xalq nağıllarında deyilir ki, Çolpan adlı kəndli hər gün bir ilana süd verir. İlan da əvəzində kəndliyə bir qızıl bağışlayır. Günlərin birində kəndlinin oğlu ilanı öldürüb bütün xəzinəyə sahib olmaq istəyir. İlana hücum edib yalnız onun quyruğunu yaralaya bilir. İlan daha çevik tərpənib oğlanı öldürür. Səhərisi kəndli ilana deyir ki, sənin ürəyindən quyruq yarası, mənimkindən oğul yarası getməz. Beləliklə onların dostluğu pozulur. Bu nağıl dostluq hisslərinə, onun müqəddəsliyinə həsr olunub. Lakin M. Müşfiq İlanı xəzinə üstündə yalan padşah, kəndlini isə əzilən sinfin nümayəndəsi kimi təsvir edir. Əsərin sonunda kəndlilər ilanın yaşadığı qayanı yıxıb ağ günə çıxmaq üçün mübarizə aparırlar. “İlan” sözü məcazi məna kəsb edir. Burada nağıldan istifadə sahəsində Nizami Gəncəvi ənənələrini görmək çətin deyil. Müşfiq xalq nağılındakı hadisəni eynilə saxlamış, lakin onun ideyasında _____________Milli Kitabxana________________ 44 dəyişiklik etmişdir. Bu əsər otuzuncu illərdə yaranmışdır. Bu dövrdə yaranan əsərlərdə keçmişi, sinifli cəmiyyətin ziddiyyətlərini göstərmək bir ənənə halını aldığı üçün M. Müşfiq də həmin nağılın ideya istiqamətini bu cür dəyişdirmişdir. Nağıllardan istifadə sahəsində ciddi qüsurlar da görünür. Bəzi hallarda nağılın məzmunu eynilə nəzmə çəkilir ki, bunun da belə bir əhəmiyyəti yoxdur. Azərbaycanda uşaqların böyük məhəbbətlə mütaliə etdikləri janrlardan biri dastandır. Dastan aşıq ədəbiyyatının ən çox yayılmış janrıdır. Bu janrın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, dastanda şeirlə nəsr növbələşir. Dastanda verilən müəyyən bir əhval – ruhiyyəni daha da gücləndirmək üçün şeirdən istifadə olunur. Dastan həcm etbarilə folklor janrıdır. O, müəyyən dərəcədə nağıla oxşayır. Amma nağılda dastanın fərqli cəhətləri çoxdur. Dastan olmuş bir hadisə, tarixi həqiqət təsiri bağışlayır. Dinləyici onun həqiqət olduğuna inanır. Nağıl isə yalan, uydurma, quraşdırma təsiri buraxır. Əlbəttə, hər iki janrın ən dərin əsasını həyat həqiqətləri təşkil edir. Lakin dastana nisbətən nağılda “uydurma” daha çox görünür. “Dədə Qorqud” dastanlarının motivləri əsasında yaranmış Anarın eyni adlı povesti, M. Rzaquluzadənin “Ana ürəyi, dağ çiçəyi” hekayəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri dastandakı xalq müdrikliyinin yazılı ədəbiyyata keçməsi faktıdır. “Dədə Qorqud” Azərbaycan xalqının milli formalaşma dövrünün təfəkkürünü, xalq pedaqogikasının qəhrəmanlıq barədəki ilkin təsəvvürünü əks etdirdiyi üçün maraqlıdır. X. Koroğlunun, Anarın, V. M. Jirmunskinin qeyd etdikləri kimi Oğuzların dastanı olan “Dədə Qorqud”un izinə düşüb Azərbaycan xalqının mənşəyi, yaşayış tərzi barədə tarixə xidmət göstərə biləcək konkret mülahizələr söyləmək mümkündür. Təəssüf ki, uşaqlar üçün bu mövzuya yuxarıda adları çəkilən nəsr nümunələrindən başqa hələlik əsər yaranmayıb. Halbuki, uşaq yazıçısına “Dədə Qorqud”, “Koroğlu”, “Qaçaq Nəbi” dastanlarımız tükənməz mövzu mənbəyidir. _____________Milli Kitabxana________________ 45 Dastanı danışan aşıq inanır ki, olmuş əhvalat nəql edir. Buna görə də dastanda baş verən əhvalatların yeri, zamanı az qala tarixi dəqiqliklə danışılır. Məsələn, Gəncə aşıqları “Əsli və Kərəm” dastanını danışanda Kərəmin hansı döngədən, nə zaman yola düşdüyünü, dost tanışla necə görüşdüyünü çox canlı təsvir edirlər. Koroğlunun adı, igidliyi ilə bağlı olan əhvalatları aşıqlar elə yerli yerində danışırlar ki, onun bədii surət olduğuna inanmaq istəmirsən. Buna görə də təkcə Azərbaycanda Koroğlunun, Qaçaq Nəbinin adı ilə bağlı çoxlu qala, dəyirman, qüllə, səfalı guşələr vardır. Uşaq ədəbiyyatının qəhrəmanlıq motivləri başlıca keyfiyyətdir və həmin cəhətlər “Koroğlu” dastanında xüsusi yer tutur. Uşaqların arasında geniş yayılan dastanlardan biri “Koroğlu” da əsasən XVİ – XVİİ əsrlərin hadisələri öz əksini tapır. Bu əsrlərdə Türkiyə və İran işğalçıları tez – tez Azərbaycana basqınlar edirdilər. Xüsusilə Şah Abbas hakimiyyəti dövründə Azərbaycanın təbii sərvətlərini ələ keçirmək meylləri güclənmişdi. Türkiyə və İran işğalçılarının feodal müharibələrinə məruz qalan Azərbaycanın müxtəlif yerlərində kəndli üsyanları baş verirdi. Marağa, Ərdəbil, Şirvan, Təbriz kimi rayonlarında xalq həyəcanları artır, qəsbkarlara qarşı mübarizə güclənirdi. Xalq öz sərvətini qılınc gücünə qorumaq üçün ölüm – dirim mübarizəsinə girişirdi. Bax bu vuruşmalarda şücaət göstərən igidlərin ümumiləşmiş surəti kimi Koroğlu yarandı. “Koroğlu” dastanı bu hərəkatın məhsulu kimi meydana çıxsa da bu xalq eposunda əvvəlki əsrlərin qəhrəmanlıq izlərini də görmək çətin deyil. Beləliklə, Koroğlu mübarizələrin ümumiləşmiş bir surəti kimi meydana çıxdı. Dastanın əsas iştirakçıları xalq kütlələridir. Onlar paşalara, xanlara, sultanlara qarşı mübarizə aparırlar. Koroğlunun əsl adı Rövşəndir. Rövşən sözünün mənası işıq deməkdir. Atasının gözləri Həsənxan tərəfindən kor edildiyi üçün ona Koroğlu deyirlər. Beləliklə, xalq Koroğlu – işığa həsrət qalan kişinin oğlu olan Rövşəni – işığın özü ilə birləşdirir. Xalq sanki demək istəyir ki, xanlar zəhmətkeş Alı kişinin gözlərini töküb onu _____________Milli Kitabxana________________ 46 dünya işığına həsrət qoysa da onun oğlu Rövşən xalqa azadlıq işığı gətirmək üçün vuruşacaq. Koroğlunun qılıncının adı Misri qılıncdır. Misri qılınc - ədalət naminə çalınan qılınc mənasını daşıyır. Koroğlunun adı Qıratdır. Professor M. H. Təhmasibin fikrincə bu sözün mənası od at deməkdir. Deməli, Rövşən – işıq od ata minib, ədalət qılıncı ilə paşalara, xanlara, bəylərə qarşı mübarizə aparır. Koroğlu ilə xalqın arasında möhkəm əlaqə var. O, həmişə xalqla məsləhətləşir. Ömründə bircə dəfə dəlilərin sözündən çıxdığı üçün Keçəl Həmzə onun Qıratını qaçırır. Xalq bu epizodla demək istəyir ki, Koroğlunun gücü xalqla bağlılığındadır. Xalqa arxalananda o basılmaz olur. “Koroğlu” dastanı möhkəm kompozisiyaya və süjetə malik bir xalq eposudur. Azərbaycanda onun 22 qolu məlumdur. Hər qol müstəqil bir dastan təsiri bağışlasa da Koroğlu bütün qolların əsas qəhrəmanı olduğu üçün bu qolları böyük eposun ayrı – ayrı fəsilləri hesab etmək olar. Hər qolda Koroğlunun qəhrəmanlığının bircə cəhəti açılır. Koroğlu təkcə qılınc vuran güclü bir adam deyil, o, eyni zamanda gözəl aşıq, qayğıkeş yoldaş, vəfalı ər, təmiz ürəkli, incə qəlbli bir insandır. Azərbaycan uşaqlarının sevə - sevə oxuduğu “Koroğlu” dastanı dünya xalqlarının yaratdığı “İlliada”, “Odissiya”, “İqor polku dastanı”, “Canqar”, “Nart”, “Sasonlu David”, “Manas”, “Amirani” kimi sənət inciləri ilə bir sırada dayanır. Təəssüf ki, bu dastanın ayrı – ayrı qolları əsasında hələlik gözəl əsərlərimiz yaranmayıb. Uşaqların özləri dastana böyük maraq göstərsələr də, uşaq ədəbiyyatımız ona bağışlanılmaz bir laqeydlik nümayiş etdirir. Halbuki dastanın qəhrəmanlıq motivləri uşaq ədəbiyyatımızı çox zənginləşdirə bilər. “Yaşasın yüksək xəyallar və fantaziyalar” deyərkən S. Vurğun xalq əfsanələrinin uşaq ədəbiyyatını zənginləşdirə bilmək imkanlarını nəzərdə tuturdu. Azərbaycan əfsanələrinin dəqiq tarixini müəyyənləşdirmək mümkün olmasa da belə təxmini bir mülahizə söyləyə bilərik ki, xalq səma cisimlərinin, təbiət hadisələrinin həqiqi mahiyyətini dərk etməyə başladığı vaxtlarda əfsanələr uydurmuşdur. Tarixi hadisə və faktları yozmanın bir yolu _____________Milli Kitabxana________________ 47 da əfsanədir. Buna görə də xalq bir sır tarixi hadisələrin əsil mahiyyətini tam bilmədiyi halda onun əsas istiqamətini hiss etmiş və müəyyən tarixi hadisələr və şəxsiyyətlər haqqında əfsanələr yaratmışdır. Dünya ağalığı niyyətinə düşən Makedoniyalı İskəndər haqqında Azərbaycan dilində bir neçə əfsanə var. Bunlardan birinin məzmunu budur ki, İskəndərin buynuzu varmış. Bu barədə o, heç kəsə bir söz demirmiş. Təkcə onun dəlləyi bu sirri bilirmiş. Bir gün dəllək bu sirri ürəyində saxlaya bilmir, onu dərin bir quyuya söyləyir. Quyunun suyundan qamışlar bitir. Həmin qamışdan bir çoban tütək düzəldib çalanda görür ki, tütək deyir: İsgəndərin buynuzu var buynuzu Sonra bu sirr didən – dilə düşür, onu hamı bilir. Azərbaycanda hiyləgər, başqasına tor qurub ev yıxmaqla məşğul olan adamlar haqqında deyirlər: Filankəsin qarnında buynuzu var. Xalqın məcazi şəkildə işlətdiyi bu buynuzun İsgəndərin başında bitməsinin səbəbi də yəqin ki, bu fatehin adamlara qan uddurmasıdır. Maraqlı burasıdır ki, Azərbaycanın Şirvan zonasında, xüsusilə Şamaxıda bir neçə dəfə güclü zəlzələ olub. Ara – sıra indi də kiçik təkanlar olur. Xalq bu zəlzələnin səbəbini İskəndərin həmin buynuzu ilə əlaqələndirir. Guya İskəndər o zaman Azərbaycana gələndə qəhrəman bir qız onunla güləşir və başından dəbilqəsini vurub salır. Məlum olur ki, İskəndərin daz başının ortasında bir buynuz var. Qız onu tutub necə dartdısa buynuz qırılır. İskəndərin də bütün gücü bu buynuzda imiş. O, məğlub olub vətəninə qayıdır. Amma adamların yadından çıxıb buynuzun qırığı torpağın altında qalır. Deyirlər ki, Şamaxı zəlzələlərinin yaradan həmin o buynuzun qırığıdır. Azərbaycan əfsanələrinin müəyyən qismi quşlar haqqındadır. Bu əfsanələr uşaqlar üçün xüsusilə maraqlıdır. Şanapipiyin başında niyə kəkili var? Bayquşlar nə üçün daha çox xərabəlik sevir? Təxminən buna bənzər suallara Azərbaycan əfsanələrində cavab tapmaq mümkündür. _____________Milli Kitabxana________________ 48 Şanapipik haqqında əfsanədə deyilir ki, Yusif və Nəsib adlı iki qardaş, onların da bir bacısı varmış. Bir gün qardaşlar ova gedir, bacılarına da tapşırırlar ki, yemək hazırlasın. Bacı çox gözləyir, amma qardaşlar gəlib çıxmır. Onda qız allaha yalvarır ki, onu quşa çevirsin, gedib qardaşlarını tapsın. Guya allah onu doğrudan da quşa çevirir. O, havaya qalxıb qardaşlarını axtarır. Təsadüfən quşa çevriləndə onun başında darağı varmış. Daraq kəkilə çevrilir. Quş tez – tez bup – bup deyir. Bu o deməkdir ki, Yu – sif, Nə - sib, gəl, tap! Əfsanələrin bir qrupu yer, qalalar, dağlar, qayalar barədədir. Əlbəttə bu əfsanələr təkcə uşaq ədəbiyyatı üçün yox, toponimiya ilə məşğul olan alimlər üçün də maraqlı ola bilər. Uşaqlara tarixi şəxsiyyətləri sevdirmək işində də əfsanələrin rolu böyükdür. Cavanşir, Babək, Cavidan, Qatır Məmməd haqqında bir sıra əfsanələr var ki, onlarsız Azərbaycan uşaq ədəbiyyatını təsəvvür etmək mümkün deyil. Uşaq ədəbiyyatı tədqiqatçıları belə bir mühüm cəhəti ön plana çəkirlər ki, bu sənəti yumorsuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Çünki, yumor uşağı cəlb edir. Ən ciddi mətləbləri zarafat yoluyla oxucuya təqdim etmək mümkündür və zəruridir. Uşaq gərək tərbiyə olunduğunu duymasın. Buna görə də ən ciddi məsələləri zarafat tərzi ilə demək lazım gəlir. Bu sahədə lətifə janrının ənənələri uşaq ədəbiyyatı üçün ən yaxşı amil olur. “Molla Nəsirəddin” lətifələri Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı üçün ən yaxşı mənşə rolunu oynayır. Molla Nəsirəddin adı ilə bağlı olan və az qala bütün dünyada məşhurlaşan lətifələrin əsasını gülüş, satira və sarkazm təşkil edir. Bu lətifələrin Azərbaycan uşaqları arasında geniş yayılmasının birinci səbəbi onun yumoristik təbiətidirsə, ikinci səbəbi həmin lətifələrdə kəskin zəkanın, yüksək ağlın, həm də tərbiyəvi əhvalatların olmasıdır. Lətifələrin baş qəhrəmanı Molla Nəsrəddin uşaq qədər sadəlövh, alim qədər bilici, qəhrəman qədər cəsarətlidir. Bəzən onun hərəkətlərindəki sadəlövhlük gülüş hədəfi olur ki, bunun da tərbiyə işində böyük əhəmiyyəti var. Styopa dayını rus və dünya uşaqları ilə onun _____________Milli Kitabxana________________ 49 sadəlövhlüyünə görə sevirmi? Əslində Molla Nəsrəddin obrazı xalq tərəfindən uşaqlar üçün yaranmış hərtərəfli dolğun bir surətdir. Nəsrəddin bütün xalqlarda, lakin müxtəlif adlarda tanınır. Xacə Nəsrəddin, Xoca Nəsrəddin, Molla, Xacə kimi tanınan bu adamın tarixi şəxsiyyət olması haqqında maraqlı mülahizələr var. Alimlər belə təxmin edirlər ki, bu adam Xİİİ əsrdə yaşamışdır. Bir qrup alimlər isə daha cəsarətli mülahizələr irəli sürərək onun görkəmli Azərbaycan şairi və alimi Xacə Nəsrəddin Tusi olduğu gümanına gəlirlər. Molla Nəsrəddin lətifələri dövrün ictimai eyiblərini cəsarətlə açır, mollaların, qazıların iç üzünü xalqa göstərə bilir. Bu lətifələrin gözəlliyi orasındadır ki, onlarda artıq, lüzumsuz əhvalatlar yoxdur. Şəhərin tükü” lətifəsində oxuyuruq: «Deyirlər ki, Molla birinci dəfə kənddən şəhərə gələndə başına çox qəribə əhvalatlar gəlir. Bu əhvalatlardan biri də belə olur. Molla şəhərin qalalarını, bürclərin görüb heyran – heyran baxırmış. Bunu görən məmurlardan biri onu ələ salmaq istəyir, yaxınlaşıb ondan soruşur: - Nə olub a kişi? Dəvə nalbəndə baxan kimi nə gözünü zilləyib baxırsan? Molla deyir: - Vallah mən kənd adamıyam, şəhərə birinci dəfədir ki, gəlirəm. Baxıram ki, evlər, küçələr, bağlar, dükanlar hər şey var. Özləri də çox gözəldir. Amma bax, şəhərin o yan – bu yanında göyə dikələn bu şeylər nədir, başa düşə bilmirəm. Məmur yaxındakı bürclərdən birini göstərib deyir: - Niyə başa düşmürsən? Bunlar bizim şəhərin başının tükləridir belə dik – dik durublar. Molla başa düşür ki, məmur onu ələ salır. Bir ona baxır, bir də dönüb bürcə baxır. Elə bu zaman şəhər hakimi beş – on adamla bürcün üstünə çıxıb ətrafa baxmağa başlayır. Molla məmura deyir: - Şəhərinizə sözüm yoxdur. Amma belə ki, mən görürəm, deyəsən, şəhərinizin başını təmiz saxlamırsınız. _____________Milli Kitabxana________________ 50 Məmur soruşur: - Niyə? Molla həkimgili göstərib deyir: - Bir bax, bir tükün üstünə neçə bit dırmaşıb”. Məmurun üzünə qarşı onun və böyüyünün bit olduğunu söyləmək kiçik cəsarət deyil. Lakin Molla bunu öz sadəlövhlüyünün pərdəsi altında dediyi üçün heç bir cəza almır. Maraqlıdır ki, bütün lətifələrdə Molla Nəsrəddin ifaçıdır, hətta Temurləngin, müxtəlif şahların qaniçən olduğunu, onların ədalətsizliyini üzlərinə eyir, amma cəzalanmır. Çünki onun bu ciddi ittihamları yumor örtüyünə büküldüyü üçün qəhrəman təhlükəsiz qalır. Molla Nəsrəddin lətifələrində dövrün yalançı və ikiüzlü məhkəmələri, din xadimləri, hətta o dövr üçün toxunulmaz sayılan din qanunları ifşa olunur. İslam dininin geniş hökmranlıq etdiyi bir zamanda bu cür ifşaçı olmaq həqiqi inqilabçılığa bərabərdir. Mollanın qazılara, onların məhkəmələrinə münasibəti maraqlıdır. Məhkəmə xadimləri çox zaman Mollanı dolaşdırıb məhkəməyə çağırırlar ki, onu azacıq da olsa cərimələsinlər. Heç olmazsa xalq içindəki hörmətinə xələl gətirən bir iş görsünlər. Belə hallarda Mollanın yumor maşını daha dəqiq işləyir. Söz döyüşündə o qazıları pis vəziyyətə salır, onların çirkin simasını ifşa edir. Bəzən Mollanı məhkəmələrə çağırırlar ki, ondan kömək alsınlar. Qazılar bunu çətin anlarda edirlər. Belə vaxtlarda Molla məsələni xalqın xeyrinə həll edir. Əlbəttə ki, yumor hissini bir an belə yaddan çıxartmamaq şərtilə. Molla Nəsrəddin yumoru 700 ildən artıqdır ki, bütün şərqi dolanır. Xalq ona yeni əlavələr edir. Molla Nəsrəddin lətifələrində tərbiyə məsələlərinə həsr olunmuşlar da az deyil. Uşağı qabaqcadan şillə ilə vurub sonra iş dalınca göndərən valideynlər, onların tərbiyə üsulu ciddi tənqid olunur. Molla uşaqların dili ilə dövrün ictimai eyblərini ifşa edir. Guya Molla hələ balaca uşaq imiş, meşədə odun yığırmış. Bir də görür ki, bir dəstə atlı kəndə gəlir. Diqqətlə baxanda bu atlıların _____________Milli Kitabxana________________ 51 gözü su içmir. Başa düşür ki, bunlar qarətçi Teymurləngin dəstəsidir. Teymur ona yaxınlaşıb soruşur: - Ey uşaq, sizin bu kəndin böyükləri kimlərdir? Uşaq deyir: - Əkizlər! - Yox, elə demirəm, kəndə bir qonaq gələndə onları kim qarşılayır? - İtlər! Teymurləng başa düşür ki, uşaq onu dolayır. Qılıncını çıxarıb deyir: - Nə çapardım! Uşaq əhvalını pozmayıb deyir: - Çap ki, yoldaşlarından geri qalmayasan. Son cümlə iki mənalıdır. Birinci mənası budur ki, guya uşaq qonağın at çapmasını deyir. Yəni atını çap ki, yoldaşlarına çatasan. Amma bu cümlənin ikinci, daha dərin mənası var, yəni məni qılıncınla çap ki, özün kimi qaniçən, zülmkar adamlara oxşayasan, qantökmək içində geri qalmayasan. Molla Nəsrəddin lətifələri bu cür ikiqat mənaya əsaslandığı üçün əsrlərin sınağından çıxıb bu gün də uşaqların üzünə təbəssümlə gülümsəyir. Bu lətifələrin Azərbaycanda neçə dəfə nəşr olunduğunu söyləmək çətindir. Amma bir həqiqəti demək çox asandır ki, kitab çapdan çıxan kimi evlərə axır və hər bir məktəblinin, təqaüdçünün, fəhlənin stolüstü kitabı olur. Azərbaycanda Bəhlul Danəndənin adı ilə də xeyli lətifə yayılmışdır. Lakin bu lətifələrdə yumordan çox, ağıl və müdrik kəlam var. Bəhlul Danəndə lətifələri də maraqla oxunur. Molla Nəsrəddin lətifələrinin dərin yumoru XX əsr uşaq ədəbiyyatımız üçün tükənməz mövzu mənbəyi olmuşdur. M. Sabirin “Molla Nəsrəddinin yorğanı”, “Yalançı çoban” əsərlərinin mövzusu məhz bu xalq lətifələrindən götürülmüşdür. Müasir dramaturqumuz Y. Əzimzadə Molla Nəsrəddin lətifələrinin motivləri əsasında uşaqlar üçün “Nəsrəddin” komediyasını yazmışdır. _____________Milli Kitabxana________________ 52 Uşaq ədəbiyyatı folklorun təkcə məzmununu mənimsəyir, onun formasını, qəlibini özününkü edir. Çünki folklorun ruhunda uşaq anlayışına və qavrayışına yaxın cəhətlər çoxdur. Buna görə də folklor ədəbiyyatını (dini mahiyyətli miflərdən, qorxulu nağıllardan başqa) bütövlükdə uşaqlara vermək olar. Uşaq ədəbiyyatı yaranmayan xalqlarda folklor həmin rolu oynayır. Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|