«Zamonaviy dunyoda amaliy fanlar: muammolar va yechimlar» nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya
Yüklə 181,17 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
«Zamonaviy dunyoda
amaliy fanlar: muammolar va yechimlar » nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya foydalanilganda yuzaga keladi (antropogen eroziya). Bunda eroziya jadalligi keskin kuc hayib, yo‘qotilgan tuproq qatlamlari qayta tiklanmaydi. O‘rta Osiyoning sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproqning irrigatsion eroziyasi keng tarqalgan bo‘lib, u suv eroziyasining bir ko‘rinishidir. Yer nishabligi katta bo‘lgan yerlar o‘zlashtirilib , paxtachilikda foydalana boshlashi natijasida keyingi yillarda ana shunday eroziya maydonlari ko‘payib bormoqda. Masalan, O‘zbekistonning sug’oriladigan rayonlarida irrigatsion eroziya maydonlari 1990 yilda 695, 1 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 2012 yilga kelib taxminan 1051,9 ming gektarni tashqil etdi. O‘zbekiston tuproqshunoslarining ma’lumotlariga ko‘ra, qiya maydonlarda bir marta egatlab sug’orilganda suv oqizib ketadigan tuproq gektariga 22 -50 tonnaga, o‘ta qiyaliklarda esa 690 tonnaga etadi. Masalan, 3-50 nishab maydonlardagi oqava suvlarni 94 foiz tuproq atigi 6 foiz qum borligi aniqlangan. Bir yilda har gektardan o‘rtacha 100 t tuproqinng yuvilib ketishi 100 kg azot va 115 kg fosfor yo‘qolishi demakdir. Nishabligi katta joylarda dalaga suv yuqori oqim bilan oqib kelganda uning oqish tezligi kritik qiymatga yetadi va egatni yuvib keta boshlaydi. Kritik tezlik tuproqning erozion turg’unligiga, mexanik tarkibi, donadorligi va boshqa xossalariga bog’liq. Irrigatsion eroziya oqibatida tuproqning suv-fizik, agrokimyoviy va mikrobiologik xossalari keskin yomonlashadi, unumdorligi pasayadi, paxtaning hosildorligi 30- 40 foiz va undan ko‘proq kamayadi, tolaning sifati pasayadi va chigit sekin unib chiqadi. Tuproqning xaydalma qatlami yuvilganda oziq qatlami yuvilib ketishidan tashqari, tuproqning fizik xossalari keskin yomonlashadi. Gumusli gorizont yuvilganda kam unumli zich haydalma osti qatlami yer yuzasiga chiqib qoladi. Bu yerlarda o‘simliklar hayoti va mikroorganizmlar faoliyati uchun zarur sharoi tlar yomonlashadi, ikkinchidan suvning singishi qiyin bo‘lganidan, tuproqning yuvilishi kuchayadi. Bahorda tuproq yuzasida suv oqimlarining ko‘p bo‘lishi (60 -80 foizigacha oqib ketadi) va suv o‘tkazuvchanlikning yomonligi natijasida eroziyalangan tuproqlar da aktiv nam zahirasi kam to‘planadi. Shamol eroziyasi ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon keltiradi. Shamol eroziyasi ham qishloq xo‘jaligiga katta ziyon keltiradi. Shamol tasirida tuproqning 2,5 sm qatlami uchirib olib ketilganda ham xar bir gektar maydondan 450-1000 kg azot, 100- 200 kg fosfor, 3,5tG’ga qadar kaliy va 15 tonnagacha gumus yo‘qotiladi. Bundan tashqari issiq garmsellar, chang bo‘ronlari ekinlar hosiliga salbiy tasir etadi. Shamol eroziyasi tufayli yo‘qotilgan |