Ózbekistan tariyxı

1. 1 Buxaranıń maqtanıshlı perzenti
Ózbek milletiniń tiykarǵı perzenti Fayzulla Xojayev 1896 jılda Buxara xanlıǵı dáwirinde Buxarada iri sawdager shańaraǵında dúnyaǵa keledi. Onıń ákesi Ubaydullaxoja Qosim Xojayev Moskvada jeke sawda mákemesine iye bolıp,² Rossiyanıń ózinde hám de shet el bazarlarda qarakól teri menen keń kólemde sawda-satıq penen aylanısqan. Ol keleshekte balasın ózine uqsaǵan ilmli, musulman bolıp jetisiwin qaledi. 1907 jılda on bir jaslı Fayzullani ákesi Moskvaǵa alıp ketedi. Moskvada ol bes jıl dawamında úyde jallanǵan orıs oqıtıwshılarınan sabaq aladı. Biraq Fayzulla on altı jasqa da tólmastan ákesi dunyadan ótti. Sonnan keyin Fayzulla Xojayev tárbiyası jarlı dıyxan shańaraǵınan shıqqan anasına qaladı. Oǵan anası turmıs daǵı barlıq jaqsı jaman táreplerdi úyretip, qızıǵıwshı, ziyrek jigittiń turmıs haqqındaǵı túsinikleri qáliplesiwinde úlken rol oynaǵan birinshi faktor ananıń tásiri bolıp tabıladı.
Fayzulla Xojayev 1913 jılda jadidler háreketine qosıladı. Bul háreket Buxara sharayatında málim rawajlanıw áhmiyetine iye edi. Jas Fayzullada qızıqqan ideyalardıń qáliplesiwinde Buxaranıń dáslepki bilimli insanlarınan biri Abdulvohid Buxonovtıń sezilerli tásiri bolǵan.³
Buxarada demokratiyalıq háreket xalıq ortasında bilim hám mádeniyat tarqatıw ushın gúresten baslanadı. Bul jańa usıl mektepleri (mektep usılı jadidi) ashıwdan baslandı. Usı mekteplerde diniy tálim tiykarları menen bir qatarda matematika, geografiya, tábiyattanıwlıq sıyaqlı dúnyalıq jáne social pánler de oqıtıladı. Jańa usıl mektepler Buxarada aldınan ámeldegi bolǵan mekteplerge (mektep usılı áyyemgii) ǵa keri tártipte shólkemlestiriledi.
Milliy oqımıslı adamlar hám jergilikli húkimettiń bilimlendiriwin reformalaw háreketine jetekshilik etken ayırım wákiller ámeldegi basqarıw princpıne hám Buxaradaǵı zalım basqarıw usılına sın kóz qarastan názer menen qaraǵanlerdiń barlıǵın jańa usıl mektepleri átirapına birlestire basladı. Buxara sol jılları musulman dininiń besigi, islam dininiń súyenjumısı esaplanǵan. Qaladaǵı 364 ensiz hám kelte kóshelerde 360 meshit hám hámmesi bolıp 20 mıńǵa jaqın studentke iye bolǵan 138 mektep hám medrese bolıp, studentlerdıń kóbisi ruwxanıy, sawdager, ámir hámeldarları hám bay siyasiy gruppa wákilleriniń balaları edi.
Fayzulla Xojayev óz mámleketiniń ekonomikalıq, sociallıq-siyasiy hám materiallıq tarawlardaǵı qalaqlıǵın toqtatıw , xalıqtıń turmısın jaqsılaw jolların qıdırdı. Buǵan baylanıslı Fayzulla Xojayev hám jas buxaralıqlar da bir máselede - Buxaranı rawajlanıw jolına alıp shıǵıw máselesinde birdey pikirde edi. Jadidler daslep materiallıq -aǵartıw jumısları menen shuǵıllandı, keyin bolsa demokratiyalıq azatlıq haqqındaǵı talaplar menen shıǵa basladı. Jadidler háreketinde aktiv qatnasqan Fayzulla Xojayev Buxaranı rawajlandırıw ushın da ayırım ózgerisler kirgiziw kerekligine barǵan sayın kóbirek isenim payda ete basladı. Ol, jadidler arasınnan óz ideyalarına tárepdarlardı da taptı hám olardan basqa áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlar menen birgelikte, 1917 jılda Jas Buxaralıqlar partiyasın dúzdi.¹
1917 jıl aprelde Jas Buxaralıqlar Fayzulla Xojayev basshılıǵında xalqqa birpara demokratiyalıq erkinliklerdi beriw kerekligi tuwrısındaǵı talaplar menen amirge shaqırıldı. Biraq ámir jas buxaralıqlarǵa qosılmadı, olardan qattı ósh aldı. 1918 jılda payda bolǵan Buxara Kommunistlik partiyası xalıq arasınıń tiykarǵı paydaların ańlattı.
Fayzulla Xojayev xalıq jumisına ǵayratlılıq penen aralasıp sharshamay jumıs alıp barıp, BXSR (Buxara Xalıq Sovet Respublikası ) Xalıq Nazirleri Sovetinıń baslıǵı lawazımında háreket etdi.²
Fayzulla Xojayev 1920 jıl yanvarda Tashkentte shólkemlesken revolyuciyashı jas buxaralıqlar partiyası Oraylıq byurosı baslıǵı bolıp isley basladı. 1920 jıl 14 sentyabrde Buxara xalıq Nozirlar keńesi tuzildi. Fayzulla Xojayev sırtqı jumıslar noziri lawazımında isley basladı. Buxara Respublikası mámleket ǵayratkeri bolǵan Fayzulla Xojayev birinshi kúndenoq ǵárezsiz siyasat yurgazishga, Rossiya hám shet el mámleketlikler menen teń haqılı baylanıslar ornatıwǵa háreket etdi. Ol ózbek xalqiniń perzentleri ılım alıwı jolında talay islerdi ámelge asıradı. Studentlerdi shet el mámleketlerine jónatib oqıtıw ǵayratı menen shıqqan.
Fayzulla Xojayev lekciyalarınan birinde xalqiga qarata sonday degen edi: «Barlıq pikir hám barlıq bilimler birden-bir joqarı maqset - biziń ullı watanımızdı barlıq sharalar menen bekkemlewge jóneltiriliwi kerek».
Fayzulla Xojayev óziniń xalıq aldındaǵı minnetin orınlawda kúsh hám sawlıgın ayamasdi. Ol hátte nawqaslıǵına qaramastan Moskvada jas respublikanıń ekonomikalıq hám materiallıq qurılısına tiyisli júdá kóp máselelerdi hal etdi. Fayzulla Xojayev BXSR húkimetiniń baslıǵı lawazımında tórt jıl isledi, bul dáwir mámleket ǵayratkeri bolǵan Fayzulla Xojayev ushın úlken mektep, xojalıq -shólkemlestiriwshilik jumısları mektep boldı.¹
Fayzulla Xojayevtıń Ózbekstandı úlgili respublikaǵa aylandırıw tuwrısındaǵı iygilikli niyeti ámelge asdı. Ol tek ózbek milletiniń gúlleniwi ushın emes, bálki onlap túrli millet perzentleri miynet qılıp atırǵan Ózbekstan Respublikasınıń gúlleniwi ushın, sol respublikada jasap atırǵan barlıq milletlerdiń baxıtlı turmısı ushın gúresdi. Fayzulla Xojayev basshılıǵında 1923 jılda xalıqqa meditsina hizmati kórsetiw, ulıwma tálim mektepleri, bilim orınları hám kurslar tarmaǵın keńeytiw salasında ádewir ámeliy sharalar kórildi. Xalıqqa - jumısshılar, xizmetkerler, ónermentler, jersiz hám kem jerli dıyxanlarǵa mámleket esabınan meditsina xızmeti kórsetiw, miynet, social támiynat hám de den sawlıqtı saqlaw ministirligi tárepinen jolǵa qoyıldı. Eski Buxarada 200 orınlıq dáslepki qala emlewxanası, 12 emlew-ambulatoriya punkti ashıldı.²
Xalıq bilimlendiriwi de talay rawajlandi. 1923 jılda Buxara respublikasında 32 baslanǵısh hám orta mektep, tórt muzıka mektep, eki pedagoglar tayarlaw institutı, 11 balalar úyi, óner mektep dúzildi. Xalıq bilimlendiriwi, den sawlıqtı saqlaw salasında erisilgen dáslepki nátiyjelerde Fayzulla Xojayevnıń salmaqlı úlesi bar.
Áne sonday joqarı, ullı maqsetlerge umtılǵan Fayzulla Xojayev óziniń xalıq aldındaǵı minnetin kúsh-quwatlı ótew etdi.³
Biraq 1937 jıl 9 iyulda Fayzulla Xojayev Moskvada tutqınǵa alındı.
Oǵan «Oń trotskiychi blok» iskerligine qosıllıǵi, «Milliy ittihod» shólkemi iskerligine basshılıq etkenlik, «baspashılıq» háreketi qórbasshılarin qollap -quwatlaganlik, Fitrat, Sholpan, Abdulla Ílayıqiy, Salamatiy hám basqa ózbek oqımıslı adamlarına ǵamxorlıq kórsetkenlik sıyaqlı ayıplar qoyılǵan halda atıwǵa húkim etilgen. Nátiyjede ózbek xalqiniń aq końil perzenti Fayzulla Xojayev repressiyalar jábirleniwshisine aynalǵan.
1965 jıl 6 martda Joqarı sud áskeriy kollegiyasi Fayzulla Xojayevni gúnasiz dep taptı hám aqladı.¹