Zbekiston respublikasi kadrlar tayyorlash milliy dasturining ijtimoiy
Yüklə 353,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlashning milliy modeli va uning tarkibiy qismlari. 4. "Portlash effekti" va uning samaradorligi.
- KADRLAR TAYYORLASH MILLIY MODELI VA UNING MOHIYATI
- Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy, tarkibiy qismlari
- Uzluksiz ta’limni tashkil etish muayyan tamoyillarga asos-lanadi. Jumladan
- Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim
- Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash
- Maktabdan tashqari ta’lim
- O‘qituvchining asosiy vazifalari va uning shaxsiga qo‘yiladigan talablar.
- Zamonaviy pedagog va unga qo‘yiladigan kasbiy talablar.
- SHAXS
|
MAVZU: O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURINING IJTIMOIY MOHIYATI REJA: 1. O`zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimini isloh qilish omillari. 2. Prezident I.A.Karimov orzusidagi shaxs. 3. O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlashning milliy modeli va uning tarkibiy qismlari. 4. "Portlash effekti" va uning samaradorligi. 5. Milliy dasturning modellari. 6. Xulosa. 7. Foydalanilgan adabiyotlar KADRLAR TAYYORLASH MILLIY MODELI VA UNING MOHIYATI
O‘zbekiston Respublikasi siyosiy mustaqillikni qo‘lga kiritgach, ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida tub islohotlar amalga oshirila boshlandi. Totalitar boshqaruv usuli asosida, ish yuriti-layotgan xalq ta’limi tizimida ham so‘nggi o‘n yilliklar davomida yuzaga kelgan muammolarni hal etish vazifasi Respublika hukumati hamda mutasaddi tashkilotlarni ta’lim tizimida ham jiddiy o‘zgarishlarni amalga oshirishga undadi. Bu boradagi sa’i-harakat-larning samarasi sifatida 1992 yil iyul oyida mustaqil O‘zbekis- tonning ilk «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni qabul qilindi. Mazkur Qonun mazmunida Respublika ta’limi tizimi, uning asosiy yo‘na-lishlari, maqsad, vazifalari, ta’lim bosqichlari va ularning mohiyati kabi masalalar o‘z ifodasini topdi. Biroq, 1997 yilga kelib, O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va uning mazmunida ilgari surilgan g‘oyalarning amaliyotga tadbiqi tahlil etilganda, bu borada muayyan kamchiliklarga yo‘l qo‘yilganligi aniqlandi. O‘tkazilgan tahlil natijalariga ko‘ra, ta’lim tizimida olib borilayotgan islohot aksariyat o‘rinlarda chuqur ilmiy asoslarga ega bo‘lmaganligi ma’lum bo‘ldi hamda kadrlar tayyorlash tizimini isloh qilish zarurligi belgilandi. SHu bois O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida yangi
tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qabul qilindi. Har qanday mamlakatning kuchi uning, fuqarolarining ma’naviy etukligi, intellektual salohiyatga egaligi bilan belgilanadi. Fuqarolarning ma’naviy etukligi, intellektual salohiyati esa ta’lim tizimining mazmuni, shaxsning har tomonlama shakllanishi uchun xizmat qiluvchi moddiy va ma’naviy shart-sharoitlarning mavjudligi, jamiyatda qaror topgan ijtimoiy sog‘lom muhit darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni,
shuningdek, aholining etnopsixo-logik xususiyatlari, axloqiy qarashlari va hayotiy e’tiqodlari asosida shakllantiriladi. «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»ning yaratilishida mazkur jihatlar to‘la o‘rganildi. Milliy dastur asosini O‘zbekistonning taraqqiyotini ta’minlay oladigan, uni jahonning ilg‘or mamlakatlari darajasiga ko‘tarilishiga hissa qo‘shuvchi dadil, mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega bo‘lgan kadrlarni tayyorlab voyaga etkazish jarayoni tashkil etadi. Xo‘sh, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» qanday hujjat? Uning mazmunida qanday g‘oyalar ifoda etilgan? «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» O‘zbekiston Respublikasi-ning «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunining qoidalariga muvofiq, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri ola bilish mahoratiga ega bo‘lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo‘naltirilgandir 1 . «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning maqsadi – ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to‘la xolos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir 2 . «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da ilgari surilgan maqsadni to‘laqonli ro‘yobga chiqarish bir qator vazifalarning ijobiy hal qilinishini nazarda tutadi. Dasturda bu boradagi vazifalarning quyidagilardan iboratligi ko‘rsatiladi: - «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimini isloh qilish, davlat va nodavlat ta’lim muassasalari
1 Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури //Олий таълим: меъѐрий ҳужжатлар тЎплами. – Т.: Шарқ нашриѐт-матбаа акстиядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – 20-бет. 2 Ўша манба, – 25-бет. hamda ta’lim va kadrlar tayyorlash sohasida, raqobat muhitini shakllantirish negizida ta’lim tizimini yagona o‘quv, ilmiy-ishlab chiqarish majmui sifatida izchil rivojlantirishni ta’minlash; - ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini jamiyatda amalga oshirayotgan demokratik huquqiy davlat qurilishi jarayonlariga moslashtirish; - kadrlar tayyorlash tizimi
muassasalarini yuqori
malakali mutaxassislar bilan ta’minlash, pedagogik faoliyatining nufuzi va ijtimoiy maqomini ko‘tarish; - kadrlar tayyorlash tizimi va mazmunini mamlakatning ijti-moiy va iqtisodiy taraqqiyoti istiqbollaridan, jamiyat ehtiyojla-ridan, fan, madaniyat, texnika va texnologiyaning zamonaviy yutuqlari-dan kelib chiqqan holda qayta qurish; - ta’lim oluvchilarni ma’naviy axloqiy tarbiyalashning va ma’rifiy ishlarning samarali shakllari hamda uslublarini ishlab chiqish va joriy etish; - ta’lim va kadrlar tayyorlash, ta’lim muassasalarini attesta-stiyadan o‘tkazish va akkreditastiya qilish sifatiga baho berishning xolis tizimini joriy qilish;
- yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarda ta’limning talab qilinadigan darajasi va sifatini, kadrlar tayyorlash tizimining amalda faoliyat ko‘rsatishi va barqaror rivojlanishining kafo-latlarini, ustuvorligini ta’minlovchi normativ, moddiy-texnika va axborot bazasini yaratish; - ta’lim, fan, ishlab chiqarish samarali integrastiyalashuvini ta’minlash, tayyorlanayotgan kadrlarning miqdori va sifatiga nisbatan davlatning talablarini, shuningdek, nodavlat tuzilmalari, korxonalar va tashkilotlarning buyurtmalarini shakllantirishning mexanizm-larini ishlab chiqish; - uzluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimiga byudjetdan tashqari mablag‘lar, shu jumladan, chet el investistiyalari jalb etishning real mexanizmlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish; - kadrlar tayyorlash sohasida o‘zaro manfaatli xalqaro ham-korlikni rivojlantirish. Milliy dasturning maqsad va vazifalari bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Har bir bosqichda muayyan vazifalarning hal etilishi 1 nazarda tutiladi. Ushbu vazifalar quyidagilardan iboratdir: Birinchi bosqich (1997-2001 yillar) mavjud kadrlar tayyorlash tizimining ijobiy salohiyatini saqlab qolish asosida ushbu tizimni isloh qilish va rivojlantirish uchun huquqiy, kadrlar jihatidan, ilmiy-uslubiy, moliyaviy shart-sharoitlarni yaratish. Ikkinchi bosqich (2001-2005 yillar) - Milliy dasturni to‘liq ro‘yobga chiqarish, mehnat bozorining rivojlanishi va real ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni hisobga olgan holda unga aniqliklar kiritish. Bu bosqichda, shuningdek, ta’lim muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan to‘ldirish ta’minlanadi, ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhit vujudga keltiriladi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» maqsadini ro‘yobga chiqa-rishning ikkinchi bosqichida ta’lim muassasalarining moddiy-texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o‘quv-tarbiya jarayonining yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash, uzluksiz ta’lim tizimini axborot-lashtirish vazifalarining ham hal etilishi alohida urg‘u beriladi. Uchinchi bosqich (2005 va undan keyingi yillar) to‘plangan tajri-bani tahlil etish va umumlashtirish asosida, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish istiqbollariga muvofiq
kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish va yanada rivojlantirish. Bu bosqichda, shuningdek, - ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot bazala-rini yanada mustahkamlash;
1 Ўша манба, – 27-29-бетлар. - o‘quv-tarbiya jarayoni yangi o‘quv-uslubiy majmualar, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan to‘liq ta’minlanishi; - milliy (elita) oliy ta’lim muassasalarini qaror toptirish va rivojlantirish; - ta’lim jarayonini axborotlashtirish, uzluksiz ta’lim tizimi jahon axborot tarmog‘iga ulanadigan kompyuter axborot tarmog‘i bilan to‘liq qamrab olinishiga erishish kabi vazifalarning ham ijobiy echimi ta’minlanadi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeli faqat ta’lim-tarbiya jarayoninigina qamrab olmay, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarni ham o‘z ichiga oladi. Kadrlar tayyorlash milliy modeli shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish kabi tarkibiy qismlarning o‘zaro hamkorligi, ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik asosida «yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlash Milliy tizimi» mohiyatini aks ettiruvchi andoza, loyiha hisoblanadi :
Давлат, жамият Узлуксиз таълим Шахс
Ишлаб чиқариш
1 - чизма. Кадрлар тайѐрлаш миллий моделининг асосий, таркибий қисмлари ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва боғлиқлик
«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosida kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning mohiyati yoritiladi. Milliy modelning o‘ziga xos xususiyati mustaqil ravishda to‘qqiz yillik umumiy o‘rta hamda uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etilishi bilan belgilanadi. Bu esa o‘z navbatida umumiy ta’lim dasturlaridan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga o‘tilishiga zamin yaratadi 1 .
quyidagilardan iboratdir: 1.
SHaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchidir. SHaxs uzluksiz ta’lim jarayonida dunyoviy, ilmiy bilimlarni o‘zlashtiradi, fan asoslarini puxta egallaydi, ishlab chiqarish sohalari bilan tanishadi, shuningdek, o‘zida ijtimoiy ta’sirlar yordamida ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalab boradi. SHaxsda o‘zlashtirilgan bilim, faoliyat ko‘nikmalari va hayotiy tajriba asosida kasbiy mahorat ham shakllanib boradi. YUksak ma’naviy-axloqiy sifatlar va yuqori darajadagi kasbiy malakaga ega bo‘lish uchun shaxs o‘z oldiga muayyan maqsadni qo‘ya olishi hamda unga erishish yo‘lida tinimsiz izlanishi, o‘qib-o‘rganishi lozim. SHundagina u ijtimoiy raqobatga chidamli, malakali kadr bo‘lib shakllanadi. O‘z-o‘zini anglash tuyg‘usiga ega bo‘lish, ta’lim sohasidagi xizmatlardan to‘laqonli, samarali foydalana olish, ilmiy va kasbiy bilimlarni puxta o‘zlashtirishga erishish shaxsga etuk mutaxassis bo‘la olishi uchun poydevor yaratadi. Inson kamoloti, eng avvalo, uning o‘ziga bog‘liqdir. SHu bois milliy dasturda shaxs va uning kamolotini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan. «Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligidan o‘tish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart.
1 Ўша манба, – 34-бет. SHaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli mala-ka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat ko‘rsatadi va uz bilimi hamda tajribasini o‘rgatishda ishtirok etadi» 1 .
Davlat va jamiyat ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimi-ning faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillaridir. SHaxs kamoloti nafaqat o‘zi uchun, balki davlat va jamiyat taraq-qiyoti, ravnaqi uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, fuqa-rolari yuksak ma’naviyatga ega jamiyat har tomonlama taraqqiy eta oladi. SHaxs va davlat (jamiyat) o‘rtasidagi aloqa ikki tomonlama xususiyatga ega. SHu bois har qanday davlat (jamiyat) o‘z fuqarolarining yashashi, mehnat qilishi, iqtidori va salohiyatini ro‘yobga chiqarishi, uni namoyon eta olishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib bera olishi lozim. Respublika ta’lim tizimida davlat va jamiyat shaxsning har tomonlama shakllanishi, o‘zligini namoyon eta olishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib berish mas’uliyatini o‘z zimmasiga oluvchi sub’ekt sifatida namoyon bo‘ladi. Davlat va jamiyat ta’lim muassasalarining yuqori malakali raqo- batbardosh mutaxassislarni tayyorlash yo‘lidagi faoliyatini ham
uyg‘unlashtiradi hamda quyidagilarga kafolat beradi: - fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o‘z malakasini oshirish huquqlarning ro‘yobga chiqarilishiga; - majburiy umumiy o‘rta ta’lim hamda akademik listey yoki kasb- hunar kollejida ta’lim olish yo‘nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini olishga; - davlat grantlari yoki pulli-shartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’limni olish huquqiga; - davlat ta’lim muassasalarini mablag‘ bilan ta’minlashga;
1 Ўша манба, – 30-бет. - ta’lim oluvchilarning o‘qishi, turmushi va dam olishi uchun shart- sharoitlar yaratish borasidagi vazifalarning hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga; - ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo‘llab- quvvatlashga; - sog‘liq va rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning ta’lim olishiga 1 . 3. Uzluksiz ta’lim malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyor- lashning asosi bo‘lib, ta’limning barcha turlari, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi. Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O‘zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor soha bo‘lib, ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning jadal tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi 2 .
qulay davr sanaladi. Mazkur davrda shaxs fan asoslari hamda kasb-hunar ma’lumotlarini o‘zlashtiradi, yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega shaxs va malakali kadr sifatida kamol topib boradi. Unda muayyan dunyoqarash shakllanadi. O‘zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim Davlat ta’lim stan-dartlari hamda o‘quv dasturlari talablariga muvofiq tashkil etiladi. Uzluksiz ta’limni tashkil etish muayyan tamoyillarga asos-lanadi. Jumladan: - ta’limning ustuvorligi;
1 Ўша манба, – 30-31-бетлар. 2 Ўша манба, –31-бет. - ta’limning demokratlashuvi; - ta’limning insonparvarlashuvi; - ta’limning ijtimoiylashuvi; - ta’limning milliy yo‘naltirilganligi; - ta’lim va tarbiyaning uzviy bog‘liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo‘naltirilganligi; - iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart- sharoitlar yaratish 1 . «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni isloh qilish yo‘nalishlari ham aniq ko‘ratib berilgan. Mazkur yo‘nalishlar sirasiga quyidagilar kiradi: kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash; pedagoglarning kasbiy nufuzini oshirish; davlat va nodavlat ta’lim muassasalarining turlarini rivojlantirish; ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta qurish; ta’lim dasturlarini tubdan o‘zgartirish; majburiy o‘rta umumiy ta’limdan o‘rta maxsus, kasb- hunar ta’limiga o‘tilishini ta’minlash; yangi tipdagi o‘quv muassasalarini vujudga keltirish; yangi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo‘yicha kadrlar, shu jumladan, boshqaruv tizimi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; ta’limning barcha daraja va bo‘g‘inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy-axloqiy fazilat-larini rivojlantirish; ta’limni boshqarish tizimini takomil-lashtirish, ta’lim
muassasalarini mintaqalashtirish; shaxsga ta’lim berish va uni tarbiyalashda oila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya va xalqaro fondlarning rolini kuchaytirish; ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatiga xolis baho berish tizimini yaratish; ta’lim tizimini moliyaviy, moddiy-texnika va boshqa tarzdagi resurslar bilan ta’minlash mexanizmlarini shakl-lantirish; uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integ-rastiyalashtirishning puxta mexanizmlarini ishlab chiqish; chet el va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish; tub erli mil-latga mansub bo‘lmagan shaxslar zich
1 Ўша манба, –31-32-бетлар. yashaydigan joylarda ularning o‘z ona tillarida ta’lim olishlari uchun tashkiliy va pedagogik shart-sharoitlarni yaratish; ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchi-larning huquqiy, iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigiena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish 2 .
- maktabgacha ta’lim; - umumiy o‘rta ta’lim; - o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; - oliy ta’lim; - oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim; - kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; - maktabdan tashqari ta’lim.
shakllanishini ta’minlaydi, unda o‘qishga intilish hissini uyg‘otadi, uni muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi hamda bola olti-etti yoshga etguncha davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muasasalari va oila-larda amalga oshiriladi. Bu kabi ta’lim muassasalarining faoliyatini tashkil etishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining yangi tarmog‘i shakllanib bormoqda. Bu o‘rinda «Xonadon bog‘chasi» hamda «Bolalar bog‘chasi – boshlang‘ich maktab» majmualarini misol qilib keltirish mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida Bblalarga tasviriy san’at, musiqa, til va kompyuter savodxonligini o‘rgatuvchi guruhlar tashkil etilmoqda. Bu kabi harakatlar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» talablari asosida ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga xizmat qiladi. Umumiy o‘rta ta’lim to‘qqiz yillik majburiy xarakterdagi umumiy hamda uch yillik majburiy-ixtiyoriy xarakterdagi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limidan iborat. Umumiy o‘rta ta’lim boshlang‘ich ta’limni ham qamrab
2 Ўша манба, –32-33-бетлар. oladi. Mazkur bosqichda o‘quvchilarning fanlar asoslari bo‘yicha muntazam bilim olishlari, ularda bilim olish ehtiyojining yuzaga kelishi, asosiy o‘quv- ilmiy va
umummadaniy bilimlarning o‘zlashtirishlari, milliy va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlar, mehnat, ijodiy fikrlash, atrof-muhitga ongli munosabatda bo‘lish, shuningdek, kasb tanlash ko‘nikmalarining shakllanishi uchun pedagogik shart-sharoit yaratiladi. Davlat
tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat o‘quvchilarning umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ma’lumotiga egaliklarini belgilaydi. O‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish vazifasi maktab jamoasi va ota- onalar hamkorligida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘naltirish va psixologik- pedagogik tashhis markazlari rahbarligida amalga oshiriladi. O‘qish muddati uch yil bo‘lgan majburiy o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi sanalib, umumiy o‘rta ta’lim negizida tashkil etiladi. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’li-mining ikki muhim yo‘nalishi bo‘lgan – akademik listey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish o‘quvchilar tomonidan ixtiyoriy ravishda tanlanadi. Akademik listey o‘quvchilarning imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur, sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo‘naltirilgan ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida davlat ta’lim standartlariga muvofiq o‘rta maxsus ta’lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Akademik listeylarda o‘quvchilar o‘zlari tanlab olgan ta’lim yo‘nalishi (gumanitar, texnika, agrar va boshqa sohalar) bo‘yicha bilim saviyalarini oshirish hamda o‘zlarida fanni chuqur o‘rganishga qaratilgan maxsus kasb- hunar ko‘nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Akademik listeylar asosan oliy o‘quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb-hunar kollejlari esa o‘quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo‘nalishlar bo‘yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi. Kasb-hunar kolleji o‘quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko‘nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo‘yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat ta’lim standartlari doirasida o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta’lim muassasalari bo‘lib, ularning jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puxta tanlanganligi, shuningdek, o‘quv jarayonining zamonaviy texnika va texnologiyalar yordamida tashkil etilishi alohida e’tiborga loyiq. Akademik listey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar ta’limning keyingi bosqichlarida o‘qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo‘yicha mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish huquqini qo‘lga kiritadilar.
bosqich (bakalavriat hamda magistratura)da tashkil etilib, mutaxassisliklar yo‘nalishlari bo‘yicha xalq xo‘jaligining turli sohalariga oliy ma’lumotli mutaxassislarni tayyorlaydi. Oliy ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik-shartnomaviy asosda amalga oshiriladi.
amaliy bilim beradigan, ta’lim olish muddati kamida to‘rt yil davom etadigan tayanch oliy ta’lim. Bakalavr darajasiga ega bo‘lgan shaxs oliy ta’lim tizimi yo‘nalishidagi o‘zi tanlagan soha bo‘yicha oliy ma’lumotli mutaxassis hisoblanadi va davlat klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega bo‘ladi. Magistratura aniq mutaxassislik bo‘yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriyat negizida ta’lim muaddati kamida ikki yil davom etadigan oliy ta’lim bo‘lib, magistraturadagi tahsil yakuniy klassifikastion davlat attestastiyasiga muvofiq olib boriladi. Magistr bakalavr darajasidagi mutaxassisdan farqli ma’lum ixtisoslik bo‘yicha ta’lim olgan yuqori malakali mutaxassis hisob-lanib, u ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning mas’uliyatli lavozim-larida faoliyat ko‘rsatadi. U aspiranturaga kirish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasida quyidagi turdagi oliy ta’lim muassa-salari faoliyat ko‘rsatadi:
Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish, shaxsning ijodiy ta’lim – kasb-hunar manfaatlarini qanoatlan-tirishga qaratilib, oliy o‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot muassasa-larida aspirantura, ad’yunktura va Олий таълим
муассас алари-
нинг турлари
Универ- ситет
Акаде- мия
Инсти-
тут
Бир неча билим ва таълим соҳалари бўйича олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим дастурларини амалга
оширади Муайян билим ва таълим соҳалари бўйича
олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим дастурларини амалга оширади Одатда, бир билим ва таълим соҳаси доирасида тайѐрлов йўналишлари бўйича олий ва олий ўқув юртидан кейинги таълим дастурини амалга оширади
doktoranturada ta’lim olish, shuningdek, mustaqil tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim nomzodlik yoki doktorlik dissertastiyalarining himoyasi bilan yakunlanadi. O‘zbekis-ton Respublikasi Oliy Attestastiya Komissiyasi tomonidan olib boril-gan yakuniy davlat attestastiyasi natijalari tegishli ravishda fan nom- zodi va fan doktori ilmiy darajasi hamda davlat tomonidan tasdiq-langan namunadagi diplomga ega bo‘lish huquqini beradi. Har ikki (aspirantura, doktorantura) darajada ham maqsad muayyan mutaxassisliklar bo‘yicha oliy toifali
ilmiy-pedagogik kadrlarni shakllantirishdan iborat.
asosiy e’tibor mutaxassislarning kasb bilimlari va ko‘nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga qaratiladi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ana shu yo‘nalishda faoliyat yurituvchi ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Bu muassasa tinglovchilari o‘qish natijalariga ko‘ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma yoki sertifikatga ega bo‘ladilar.
ta’lim muassasalarida davlat organlari, jamoat tashki-lotlari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan madaniy-estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo‘nalishlarda yo‘lga qo‘yilib, bolalar hamda o‘smirlarning ta’limga bo‘lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarini qondirish, ularning bo‘sh vaqti va dam olishini tashkil etish maqsadida olib boriladi. 4.
foydalanuvchi, ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo‘lib, «kadrlar tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlari to‘g‘risidagi yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli foydalanishni, shuningdek, kadrlar
tayyorlash jarayonining ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun bilimning turli sohalari bo‘yicha axborot bazasini shakllantirishni hamda ilmiy tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olimlarning, ilmiy-pedago-gik xodimlarning ijtimoiy mavqei va obro‘sini oshirishni va shu kabilarni qamrab oladi» 1 . Kadrlar tayyorlash milliy modelining tarkibiy qismlaridan biri sifatida fan, yana shuningdek, «ta’lim mazmunini tubdan yangilashda: ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari, o‘quv darsliklari va qo‘llanmalar tayyorlashda, ilmiy-metodik ta’minotni amalga oshirishda bevosita va bilvosita ishtirok etadi» 2
5. Ishlab chiqarish – kadrlarga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojni shuningdek, ularning tayyorgalik sifati va saviyasiga nisbatan qo‘yiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi, kadrlar tayyorlash tizimini moliyaviy va moddiy-texnika jihatdan ta’minlash jarayonining qatnashchisichisi. «Ishlab chiqarishning talab-ehtiyojlari kadrlar tayyorlash tizimi-ning yo‘nalishi, darajasi va miqyoslarini shakllantiradi, kasb tayyor-garligining maqsadi, vazifalari va mazmunini belgilaydi, malaka talablarini ilgari suradi, ta’limning zamonaviy texnologiyalari va shakllarini tanlashni taqozo etadi. Ishlab chiqarish pirovard natijada kadrlarning sifati va raqobatbardoshligiga baho beradi» 1 .
mutaxassislarni tayyorlashni, guruhlarni va o‘quv yurtlarini moliyalash jarayonida ishtirok etib, mutaxassislarning kasbiy rivojlanishi va shaxsiy
1 Баркамол авлод орзуси //Тузувчилар Ш.Қурбонов, Ҳ.Саидов, Р.Аҳлиддинов. – Т.: Шарқ нашриѐт- матбаа констерни Бош таҳририяти, 1999. – 172-бет. 2 Ўша асар, 171-бет. 1 Кадрлар тайѐрлаш миллий дастури //Олий таълим: меъѐрий ҳужжатлар тўплами. – Т.: Шарқ нашриѐт-матбаа акстиядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – 42-бет.
faolligini rag‘batlantiradi, ularni moddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab- quvvatlashda bevosita ishtirok etadi» 2 .
foydalanuvchi iste’molchi sifatidagina faoliyat olib borgan bo‘lsa, bugungi kunda ushbu faoliyatning mazmuni tubdan o‘zgardi. Endilikda ishlab chiqarish kadrlarni tayyorlash sifati va saviyasiga nisbatan o‘z talablarini qo‘ya oladi. SHu bilan birga sifatli hamda yuksak saviyali mutaxassisni tayyorlab etishtirish yo‘lida uzluksiz ta’lim hamda fan tarmoqlarining moliyaviy, moddiy-texnik jihatdan qo‘llab-quvvatlash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. SHu asosida kadrlar tayyorlash tizimining faol ishtirokchisiga aylandi. Milliy model Konstepstiyasining mazmuni o‘zbek xalqining milliy turmush tarzi va ma’naviy-axloqiy an’analari bilan hamnafasdir. Zero, xalq orasida qadimdan «ma’rifatli inson» tushunchasi qo‘llanilib kelingan bo‘lib, u o‘zida keng ma’noni ifoda etadi. Bilim olishga intilish, ma’rifatli bo‘lish o‘zbek xalqi, millatining ruhiyatida ustuvor o‘rin tutuvchi omil sanaladi. Ma’rifatlilik – faqatgina bilim va malakaga ega bo‘lish emas, ayni vaqtda chuqur ma’naviy axloq hamdir. Bilimli, komil inson qiyofasida ana shunday xislatlarga ega shaxslar namoyon bo‘ladi. SHuning uchun ham kadrlar tayyorlash milliy modelining butun mohiyati o‘zbek xalqining milliy tarixi va hayot tarzi bilan bog‘lanib ketgan. Mustaqil O‘zbekiston Respublikasida o‘ziga xos, takrorlanmas, tarixiy an’analarga asoslangan hamda bugungi kun talablariga to‘la javob bera oladigan kadrlar tayyorlash milliy modeli yaratildi.
etish Respublika ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini
2 Баркамол авлод орзуси //Тузувчилар Ш.Қурбонов, Ҳ.Саидов, Р.Аҳлиддинов. – Т.: Шарқ нашриѐт- матбаа констерни Бош таҳририяти, 1999. – 173-174-бетлар. ta’minlash, ta’lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma’naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog‘liqdir. SHaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo‘lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning etuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. O‘zbekiston Respublikasida o‘qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo‘ymoqda. CHunonchi, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo‘lish uchun, boshqalarning aql-idrokini o‘stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib etish-tirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo‘lishi kerak» 1 .
nisbatan qo‘yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o‘qituvchi qanday bo‘lishi zarur? O‘qituvchi (pedagog) pedagogik, psixologik va mutaxassislik yo‘na- ishlari bo‘yicha maxsus ma’lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatuvchi shaxs sanaladi. O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonunining 5- moddasi 3-bandiga muvofiq ta’lim muassasalarida sudlangan shaxs-larning pedagogik faoliyat bilan shug‘ullanishlariga yo‘l qo‘yilmaydi.
1 Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқуий кафолати. – Т.: Шарқ нашриѐт-матбаа констерни Бош таҳририяти, 1993, 27-28-бет. Zamonaviy pedagog va unga qo‘yiladigan kasbiy talablar. O‘qituvchining ko‘p qirrali va murakkab faoliyati zamirida yosh avlodni odobli, ahloqli qilib tarbiyalash, ularni bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni amalga oshirish esa o‘qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog‘liq. Bolalarni o‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazish, ota-onalar o‘rtasida pedagogik targ‘ibot ishlarini olib borish va hokazo. Bularning hammasi o‘qituvchidan chuqur bilimga ega bo‘lishni, o‘z sohasini, bolalarni sevishni talab etadi.
ijodiy va ijtimoiy faol;
g‘oyaviy – siyosiy va ma’naviy – ahlokiy etuk bo‘lishi; yuqori darajadagi ilmiy – nazariy, psixologik – pedagogik, ilmiy – metodik tayyorgarlik orqali yuksak kasb – hunar madaniyatiga ega bo‘lishi nazarda tutiladi. O‘qituvchi mutaxassisligining zamonaviy modelini tuzishda quyida-gilar konsteptual asos sifatida qabul qilindi:
o‘qituvchi yuqori darajadagi ilmiy – nazariy, psixologik – pedagogik, ilmiy – metodik tayyorgarlik orqali yuksak kasb – hunar madaniyatiga ega bo‘ladi.
o‘qituvchini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish jarayonida ularning kasbiy tayyorgarligini orttirishda ilmiy – nazariy, psixologik – pedagogik, tarkibiy qismlar bilan uzviy ravishda ilmiy – metodik tayyorgarlikni amalga oshirish zarur;
o‘qituvchining pedagogika oliy o‘quv yurtlarida o‘zlashtirgan barcha bilim, ko‘nikma va malakalari pedagogik faoliyatida xususiy metodik darajada, ya’ni mutaxassislik fanini o‘qitish jarayonida qo‘llaniladi. SHu bois o‘qituvchi kasbiy tayyorgarligining tarkibiy kismlari ichida ilmiy-metodik tayyorgarlik etakchi o‘rin egallashi nazarda tutildi;
o‘qituvchi ilmiy-metodik tayyorgarligining tarkibiy qismlari sifatida metodologik, gnoseologik, konstruktiv, kommunikativ, loyihalash va tashkiliy faoliyatga oid bilim, ko‘nikma va malakalarni aniqlash lozim; yuksak kasb-hunar madaniyatiga ega bo‘lgan mutaxassis o‘zida ijti- moiy va ijodiy faollik, g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy-ahloqiy etuklikni mujassamlashtirsa, yuqori malakali raqobatbardosh pedagogik kadr sanaladi; pedagog kadrlar ijtimoiy va ijodiy faolligi, g‘oyaviy-siyosiy ma’naviy- ahloqiy etukligi o‘qituvchilar kasbiy tayyorgarligi va va ularning tarkibiy qismlariga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Ma’lumki, g‘oyaviy–siyosiy ilmiy – metodik tayyorgarlikning tarkibiy kismi bo‘lgan metodologik malakali yuksak kasb – hunar madaniyatiga ega bo‘lgan metodologik bilim, ko‘nikma va malakalarga asos bo‘lib xizmat qiladi. Ijtimoiy va ijodiy faollik o‘qituvchining o‘z kasb-hunar madaniyatiga ega bo‘lgan o‘qituvchining pedagogik faoliyatiga ijodiy yondashuviga va ijtimoiy faolligiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi; yuqori malakali raqobatbardosh pedagog bo‘lgan o‘qituvchi, o‘z nav- batida yuksak ma’naviyat va madaniyat egasi, milliy istiqlol g‘oyalarini singdirgan shaxs sifatida, ta’lim-tarbiya jarayonidagi istiqbol vazi-falarni ilgari surish va hal etish orqali, jamiyat taraqqiyotiga muno-sib hissa qo‘shadi, hayotda mustaqil ravishda mo‘ljalni to‘g‘ri oladigan bo‘ladi;
o‘qituvchini tayyorlashda kasbiy tayyorgarlikning tarkibiy qism-lari, yuqori malakali raqobatbardosh pedagogik kadr va shaxs sifa-tidagi xususiyatlarini yaxlit holda tasavvur qilib, ularning o‘rtasi-dagi uzviylikni amalga oshirish zarur.
o‘qitishda kasbiy yo‘naltirilganlik orkali bo‘lg‘usi o‘qituvchi-larning g‘oyaviy-siyosiy, ma’naviy – ahlokiy etukligini, ixtisoslik fanlar tarkibidagi mutaxassislik fanlari ilmiy-nazariy tayyorgar-likni, psixologiya va pedagogika fanlarini o‘qitishda kasbiy sifatlar va kasbiy tayyorgarlikning tarkibiy qismlarini shakllantirish, psixologik-pedagogik tayyorgarlikni ilmiy- metodik tayyorgarlik bi-lan uzviy holda amalga oshirish orqali kasbiy tayyorgarlikni mos ravishda shakllantirish va orttirish nazarda tutildi.
Kadrlar tayerlash milliy modelimizning asosiy tarkibiy kismi kuyidagilardan iborat: SHAXSg‘kadrlar tayerlash tizimining bosh subekti va obekti,talim soxasidagi xizmatlarining istemolchisi va uni amalga oshiruvchisi. DAVLAT va JAMIYAT—talim va kadrlar tayerlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat kilishni amalga oshiruvchi kadrlar tayerlash va ularni kabul kilib olishning kafillari: UZLUKSIZ TALIM—malakali,rakobatbardosh kadrlar tayerlashning asosi bulib,talimning barcha turlarini,DTSni,kadrlar tayerlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat kursatish muxitini uz ichiga oladi. FAN—yukori malakali mutaxassislar tayerlovchi va ulardan
foydalanuvchi,ilgor pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chikuvchi: ISHLAB CHIKARISH—kadrlarga bulgan extiejni,shuningdek ularni tayergarlik sifati va saviyasiga kuyiladigan talablarni belgilovchi asosiy buyurtmachi,kadrlar tayerlash tizimini moliya va moddiy texnika jixatidan taminlah jaraenining katnashchisi. Davlat va jamiyat uzluksiz talim va kadrlar tayerlash tizimi barcha uchun ochik bulishni va xaet uzgarishlariga moslanuvchanligini taminlaydi. Aynan bu yunalishda respublikamizda Talim tugrisida Konun,uzluksiz talim DTSi,umumiy urta talim konstepstiyalari ishlab chikilib amaliy jaraenda tadbik kilinmokda. Kadrlar tayerlash milliy dasturimizning uzagini tashkil kiluvchi Milliy modelimizning keng kamrovliligi va ichki yaxlitligi duneda mavjud boshka modellardan uning prinstipial farkli jixatidir. Milliy modelimiz konsepsiyasining mazmuni milliy turmush tarzimiz va manaviyg‘axlokiy ananalarimiz bilan xamnafasdir.CHunki bizda kadimdan marifatli inson tushunchasi ancha keng manoni anglatadi. Unutmasligimiz kerakki, marifat xalkimiz,millatimiz konidadir. Milliy dasturdan kuzlangan maksadlar kuyidagilardan iborat: Dasturni tulik amalga oshirish respublikamizda ijtimoiy siesiy muxitni yanada yaxshilanishiga olib keladi, jamiyatda davr talabiga javob beruvchi komil insonlar vujudga keladi: Ikkinchidan ushbu dastur tasirida xar bir shaxs jamiyatdan uz urnini topish jaraeni tezlashadi. Uchinchidan agar jamiyatimizda shaxs ravnaki uchun barcha imkoniyatlar yaratilsa,xar bir insonning istedodi,kobiliyati rivoj topadi:
Turtinchidan milliy dastur zaminida jamiyatda ongli xaet kechirish tizimi vujudga keladi; Beshinchidan,O‘zbekiston xalki uz oldiga xukukiy demokratik jamiyatni barpo etishni maksad kilib kuygan. Umuman Kadrlar tayerlash milliy dasturini tulik amalga oshirish barkamol shaxsnig‘insonni va shu tarika ongli jamiyatning shakllanishiga,yani yangicha ongga,tafakkurga ega bulgan shaxslarning kupayishiga va bu uz navbatida ijobiy ravishda «PORTLASH EFFEKTINI» sodir bulishiga olib keladi. Milliy dasturning modellari. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining milliy modellari beshta tarkibiy qismdan: shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan, ishlab chiqarishdan iborat. Milliy modellarning aniq yo‘nalishlari, maqsadlari, vazifalari dasturda belgilab berilgan bo‘lib, ta’lim jarayonining va jamiyat taraqqiyotining bugungi, ertangi kuni to‘liq inobatga olingan. Masalan, shaxs kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni yuqori intellektual va ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali har tamonlama yuksak komil insonni tarbiyalashni maqsad qilib olgan. SHu tarzda fuqoroning konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, iste’dodini namoyon qilish, aqliy jihatdan rivojlanish, kasbi bo‘yicha mehnat qilish huquqi qonun tomonidan kafolatlanadi. SHaxsning «Ta’lim to‘g‘risida»gi qonun asosida sifatli bilim olish va kasb-hunar o‘rganishi, uzluksiz o‘z malakasini oshirib borish va qayta tayyorgarlikdan o‘tish huquqi va imkoniyatlarini nazarda tutadi. SHaxsning ta’lim olish imkoniyatlari, burch va ma’suliyatlari davlat ta’lim standartlarida bajarilishi shart qilib qo‘yilgan. Bunda kadrlarning ilmiy, nazariy, amaliy jihatdan aniq va puxta bilim olishini ko‘zda tutilgan. Milliy modelning davlat va jamiyat deb nomlanuvchi qismida asosan shaxs va jamiyat o‘rtasidagi qonuniy norma va me’yorlarga qat’iy rioya qilish masalalari ko‘zda tutilgan, ya’ni fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o‘z malakasini oshirish huquqlarini amalga oshirish, umumiy o‘rta ta’lim hamda akademik litsey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo‘nalishini ixtiyoriy tanlash har bir shaxsning demokratik huquqi sifatida belgilanishi bilan birga majburiy o‘rta maxsus, kasb hunar ta’lim olish holatlari ko‘zda tutilgan. Ushbu dasturning o‘ziga xos tomoni shundan iboratki, bozor munosabatlariga mos ravishda ishlab chiqilgan. Bu degani ta’lim oluvchi o‘zining imkoniyatidan kelib chiqib, davlat granti va pullik shartnomaviy asosda o‘qishi mumkin, ikki va undan ortiq o‘qish faqat shartnoma asosida amalga oshiriladi. Milliy dastur milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, ta’lim oluvchilarning o‘qish, turmush, dam olishda jamoatchilik asosida shart- sharoitlar yaratib berish hamda ijtimoiy himoyalanishni qo‘llab-quvvatlanish masalalarining mehanizmlarini yaratish ko‘zda tutilgan. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining eng katta yutuqlaridan biri – bu ta’lim dasturlari orasidagi uzluksizlikni ilmiy asoslangan holda ta’minlashdir. Uzluksiz ta’lim – malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo‘lib, ta’limning barcha turlarini, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko‘rsatish muhitini o‘z ichiga oladi. Uzluksiz ta’lim shaxsni yuqori intellektual, nufuzli, yuksak ma’nodagi insonparvar, vatanparvar, madaniyatli, har tomonlama etuk, barkamol insonlarni tarbiyalash, mustaqil va erkin fikrlovchi shaxslarning shakllanishga o‘z faoliyatini yo‘naltiradi. Uzluksiz ta’lim tizimi quyidagi ta’lim turlarini o‘z ichiga oladi: - Maktabgacha ta’lim; - umumiy o‘rta ta’lim; - o‘rta maxsus, kasb hunar ta’limi; - oliy ta’lim; - oliy o‘quv yurtidan keyingi ta’lim; - kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash; - maktabdan tashqari ta’lim; Ushbu ta’lim turlarining bajarilish mehanizmlari mukammal tarzda ishlab chiqilgan. Bo‘lg‘usi kadrlar har tomonlama rivojlangan mamlakatlarda tayyorlanayotgan kadrlar bilan bemalol raqobatlasha oladigan darajada puxta va etuk bo‘lishlari uchun barcha shart-sharoitlar yaratilishi mo‘ljallangan. Milliy modelning fandagi roli iqtisodi rivojlangan, demokratik jamiyat qurishning yangi strategiyasi fanning ham muzkur tizimida tutgan o‘rni va rolini tubdan qayta qurishni, uning vazifalarini aniq belgilab berish zaruriyatini ilgari suradi. Fan – bu ta’limning mazmuni va sifatini ta’lim standartlari, o‘quv dasturlari, darsliklar va o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar tayyorlashda, ilmiy– uslubiy ta’minotni amalga oshirishda bevosita va bilvosita ishtirok etadi. Fan vatanning eng kichik qiyofasi bo‘lmog‘i zarur, zotan barcha halqlar ichida fikr va aqliy faoliyat sohasida boshqalardan o‘zib ketgan halqgina birinchi o‘rnini oladi. Ishlab chiqarish milliy modelda malakali kadrlar tayyorlash
tizimining huquqiy me’yorlarini tartibga soladi. Ishlab chiqarish bilan kadrlar tayyorlash tizimi o‘rtasida aniq va lo‘nda aloqalar mavjud. Ishlab chiqarish kadrlar tayyorlash tizimida buyurtmachi va iste’molchi vazifalarini bajaradi, tegishli sohalar uchun yuksak malakali kadrlar tayyorlab beradi. Xulosa qilib shuni ta’kidlash joizki, mustaqil O‘zbekiston davlat hokimiyati ishlab chiqqan va hozirgi kunda hayotga tadbiq etilayotgan kadrlar siyosatida erkinlik, ijodkorlik, tashabbuskorlik, yaratuvchanlik muhitini vujudga keltirish ko‘zda tutilgan bo‘lib, unda barcha mutahassis kadrlarni ijtimoiy, iqtisodiy-siyosiy, madaniy, ma’naviy-axloqiy muammolarning samarador echimini izlab topishga, ro‘yi-rost fikrlashuvga undaydigan demokratik shart-sharoitlar yaratib berish mo‘ljanlanganligi muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir tarixini o‘tish, o‘rganish ta’lim nazariyasidagi, tamoyillaridagi va jamiyat mafkurasida talab etiladigan mantiqiy talablardan kelib chiqiladi. Bo‘lajak oliy ma’lumotli mutahassisda ilmiy, ob’ektiv tasavvur va dunyoqarashning shakllanishida tarixiy materiallar shubhasiz alohida o‘rin tutadi. Ta’lim va tarbiyaning mohiyatini ochib beruvchi, pedagogika fani ham bundan istisno emas. Turfa olam, turli davlatlar va turli millatlardagi ta’lim-tarbiyaga oid qimmatbaho tarixiy materiallarni qiyosiy tarzda o‘rganish jarayonida bo‘lajak mutahassislarda nisbiylik tushunchasining shakllanishiga hamda tabiat va jamiyatdagi barcha narsalarni qiyosiy tarzda o‘rganish zarurligini talabalar o‘zlariga amaliy ko‘nikma va malakalar tarzida singdiradilar.
ADABIYOTLAR RO‘YHATI: 1. I.A.Karimov. "Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori",T.,1997 yil. 2. I.A.Karimov. "O`zekiston buyuk kelajak sari" T., "O`zbekiston"., 1998 yil. 3. I.A.Karimov. "O`zbekiston XXI asrga intilmoqda." T., "O`zbekiston 1999 yil. 4. I.A.Karimov. "O`zbekiston prezidenti "Tafakkur" jurnali bosh muxarririga bergan ingerv’yusi. 5. O`zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlashning Milliy dasturi. T., 1997yil. 6. Kadrlar tayyorlash milliy modeli. XXI asrni ko`zlab. Xalq ta’limi. 1997 yil. 7. Sh.Qurbonov, X.Saidov, R.Ameddinov. Barkamol avlod orzusi. T., 1999 yil. 8. Sh.Qurbonov. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi: ta’limning yangi qadriyatlari. "Ma’rifat", 25sentyabr 1999 yil. 9. A.Munavvarov. "Pedagogika". T., "O`qituvchi", 1996 yil. 10. Davlat, jamiyat, oila va yoshlar tarbiyasi muammolari: Respublika konferensiyasi materiallari. T., "O`zbekiston ", 1997 iil. 11. F.S.Yo`ldoshov. "Fidoyi va ijodkor bolailik". "Til va adabiyot ta’limi". 1999 yil, 3-son. Yüklə 353,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|