Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Наманган вилояти ўрта махсус, касб-ҳунар таълими бошқармаси

Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
Наманган вилояти ўрта махсус, касб-ҳунар таълими бошқармаси


Мингбулоқ тумани “Ўзгариш” маиший хизмат касб-ҳунар коллежи

F.K. Tursunbaev, Aripova N.A. А. Beletskiy, Q,S. Raxmanov

HISOBLASH TEXNIKALARI EKSPLUATATSIYASI


ЭХМ оператори фани ўқитувчиси Эшназаров Нуриллонинг

фанидан

«Узгариш -2010»

Mazkur o‘quv qo‘llanma “O`zgarish” maishiy xizmat kasb-hunar kolleji o`quv metodik kengashi tomonidan ko`rib chiqilib, foydalanishga tafsiya qilingan.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi tomonidan Informatika va axborot texnalogiyalari texnologiyalari sohasidagi kasb-hunar kollejlari uchun tavsiya etilgan.
Kompyuter va kompyuter tarmoqlarini o`rnatish va ishlatish


Ma’sul muharrir – F.K. Tursunbaev f.m.f.d., professor

Mualliflar: Aripova N.A. - TATU katta o’qituvchisi

Beletskiy А.- Toshkent axborot texnologiyalari kasb-hunar kolleji maxsus fan o‘qituvchisi
Q,S. Raxmanov - TATU assistenti

Taqrizchilar:

L.P.Varlamova- O’zMU dosenti, fizika-matematika fanlari nomsodi

G.A.Sabirova- Mirzo Ulug’bek informatika va hisoblash texnikasi kasb-hunar kolleji director o’rinbosari, maxsus fan o‘qituvchisi

Tayyorlovchi: Eshnazarov.N.N- EHM operatori fani o`qituvchisi


MUNDARIJA

Kirish	4
1. Asboblar bilan jihozlash
1.1. Kompyuter bilan ishlovchi asboblar tavsifi	5
1.2. Asboblar turlari	6
2. Yuklanuvchi disketa va kompakt disk yaratish	8
2.1. Yuklanuvchi disketa yaratish	10
2.2. Yuklanuvchi kompakt disk yaratish	12
2.3 Yuklanuvchi disketa va disk bilan ishlash	13
3. Kompyuterda ishlash qoidalari
3.1. Asosiy qoidalar	17
3.2. Asosiy qoidalar tavsifi	17
4 Diskovodni o‘rnatish
4.1 Diskovodni o‘rnatish bosqichlari	22
4.2. Diskovodning imkoniyatlari	26
5. Qattiq disk(IDE)ni o‘rnatish
5.1. Qattiq diskni o‘rnatish	28
5.2. Qattiq diskni formatlash	30
6 CD-ROM/CD-R-RW/DVD diskovodini o‘rnatish
6.1.CD ROM diskovodi	36
6.2.CD ROM diskovodini o‘rnatish	36
7 Kengaytiruvchi platalarni o‘rnatish
7.1 ISA shinasi	42
7.2 AGP shinasi	42
7.3 PCI shinasi	44
8 Tovush kartasini o‘rnatish
8.1. Tovush kartasi va uning ulanish joylari	50
8.2. Tovush kartasini o‘rnatish	53
9 Tarmoq kartasini o‘rnatish va sozlash
9.1. Tarmoq kartasini o‘rnatish	55
9.2. Tarmoq kartasini sozlash	56
9.3. Tarmoq kartasini turlari	59
10 Videokartani o‘rnatish
10.1. Videokartalar	62
10.2. Videokartani o‘rnatish bosqichlari	64
11. TV Tyunerni o‘rnatish va sozlash
11. TV tyuner	72
11.2. TV tyunerni o‘rnarish	73
12 Modemni o‘rnatish
12.1. Modem	76
12.2 Modemni o‘rnatish	77
13 Operativ xotirani o‘rnatish
13.1. Operativ xotirani o‘rnatish	80
13.2. Operativ xotira turlari	82
14 Ona plata bilan ishlash
14.1. Ona plata	86
14.2. Ona platani o‘rnatish	94
Foydalanilgan adabiyotlar	98

Kirish

Hozirgi vaqtda hayotni kompyuterlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu o‘quv qo‘llanmada kompyuterning qurilmalari va unga xizmat qiluvchi vositalar haqida so‘z yuritilgan Bu kitobda shaxsiy kompyuterdan foydalanuvchilarga mustaqil ravishda kompyuterni tuzatish unga yangi qurilamalar qo‘shish, ularni yangilash haqida ma’limotlar berilgan.

O‘quv qo’llanmada kompyuterda har xil nosozliklar ro‘y berganda ishlatiladigan asbob uskunalar haqida ham ma’lumotlar bor.
Shu asboblar yordamida diskovodlarni, qattiq diskni, tovush kartasini, tarmoq kartasini, vodeokartani va ona platani o‘rnatish haqida ko‘rsatmalar berilgan.
Ayniqsa hozirgi axborot texnologiyalari rivojlanib borayotgan davrda, kompyuter vositalaridan qanday foydalanish kerakli haqida tavsiyalar bayon qilingan.
Kitobda yangi zamonaviy qurilmalar modem, TV tyuner, qo‘shimcha operativ xotira qo‘shish va boshqa kerakli qurilmalarni qanda kompyuterga o‘rnatish haqida ko‘rsatmalar aniq qilab bayon etilgan.
Bu o‘quv qo‘llanma “Hisoblash texnikasining ekspluatatsiyasi bo‘yicha chuqurlashtirilgan kurs”idan yaratilgan o‘quv qo‘llanmari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
1. Asboblar bilan jihozlash
1.1. Kompyuter bilan ishlovchi asboblar tavsifi

Kompyuter tizimlarini ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha faoliyat yuritadigan har bir mutaxassis ixtiyorida elektr asboblari komplekti mavjud bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatish ishlarining ko‘pchiligini katta miqdordagi asboblarsiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Aynan shuning uchun ham elektr asboblari bozori rusum va modellarning rang-barangligi bo‘yicha faqat kompyuter texnikasi bozori bilangina qiyoslanishi mumkin. Elektr asbobining uzoq muddatga sotib olinishini, ulardan foydalanish sharoitlari esa ekstremal holatlarga yaqinligini e’tiborga olsak, eng ma’qul keladigan modelni tanlash unchalik oson emasligi ma’lum bo‘ladi.

Bu ishlarda eng ko‘p tarqalgan xatolik – asbobning ko‘p vazifali bo‘lishiga ortiqcha intilishdir. Ishlab chiqaruvchilarning aksariyati o‘zlari chiqarayotgan elektr asbobning ko‘p maqsadlarda qo‘llaniladigan qilib yaratishga harakat qiladilar. Odatda, bunday asbob o‘zining asosiy vazifalaridan tashqari yana bir nechta qo‘shimcha vazifani bajara oladi. Bunda shuni ham nazarda tutish kerakki, mazkur vazifalarni asbobning boshqa turlarini qo‘llab ham bajarish mumkin.
Biroq, asbobning bir necha vazifani bajara olishi hali uning universalligini bildirmaydi. Zero, turli amallar turlicha quvvat sarflanishini talab etadi. Asbobdan uning imkoniyatlari chegarasida foydalanish yoki asbobga ortiqcha kuch berish esa uning tezda buzilishiga hamda ishlab chiqaruvchi va sotuvchi tashkilotdan mutlaqo asoslanmagan holda xafsalaning pir bo‘lishiga olib keladi.
Ikkinchi tomondan asbob tanlanayotgan paytda uning tuzilishiga xos muhim jihatlari e’tibordan chetda qoladi. Ko‘pchilik hollarda tushunmovchilik xaridorlarda axborotning etarli emasligi va sotuvchining malakasizligi tufayli sodir bo‘ladi. Asbob sotib olinayotganda, avvalam bor uning tashqi ko‘rinishi (korpusning ergonomik shakli, vaznining sizga mosligi, boshqaruv organlarining qulayligi, zarbaga bardoshliligi, elektr xavfsizligi, qo‘shimcha tutgichlar hamda chuqurlikni ko‘rsatuvchi belgilar borligi va boshqalar)ga ahamiyat berish lozim. So‘ngra elektr asbobning konstruktiv xususiyatlari, bajaradigan vazifalar to‘plami va tavsifini batafsil tahlil qilib, tanishib olish zarur. Chunki undan uzoq vaqt va samarali foydalanish aynan mana shularga bog‘liqdir.
Quyida elektron jihozlar bilan ishlash uchun zarur asboblarning uncha katta bo‘lmagan ro‘yxati, shuningdek, ulardan namunalar va asboblarning maxsus vazifalari haqida ma’lumotlar keltirilgan:

1.2. Asboblar turlari

1. Buragichlar (otvyortkalar) to‘plami.
2. Yassi jag‘li omburlar va h.k.
3. Yon tomonlarni kesuvchi (izolyatsiyani ko‘chiruvchi) qaychilar.
4. Qirquvchi omburlar.
5. Elektr o‘lchov asboblari.
6. Siquvchi asbob.
7. Kabel testeri.
8. Izolyatsiyalovchi material.
9. Shurup burovchi asbob.

Omburlar

1.1-rasm.
Yassi jag‘li omburlar(1.1-rasm).



1.2-rasm.
Yumaloq jag‘li omburlar(1.2-rasm).



1.3-rasm
Yarim yumaloq yassi jag‘li omburlar(1.3-rasm).



1.4-rasm.
Yon tomonlarni kesuvchi omburlar yoki qaychilar(1.4-rasm)



1.5-rasm
O‘tkir jag‘li maxsus omburlar(1.5-rasm).



1.6-rasm
ISO 2380 standartli yarim yumaloq jag‘li qayrilgan omburlar(1.6-rasm).



1.7-rasm
ISO 8764PH stantardli yassi uchli buragich(1.7-rasm).



1.8-rasm.
(PH) krestli buragich, ya’ni + shaklli buragich.(1.8-rasm).



1.9-rasm.
TX profilli buragich, ya’ni olti yulduzli buragich(1.9-rasm).



1.10-rasm.
Asboblar to‘plami(1.10-rasm)

Shurup buragichlar ko‘p miqdordagi shuruplar va vintlar bilan ishlashda qo‘llaniladi. Qanday manbadan foydalanishiga qarab, ular akkumulyatorli va tarmoqli turlarga bo‘linadi. Tarmoqdan, asosan, gipsokarton va quruq qorishmalar bo‘yicha ishlar uchun foydalaniladigan shurup buragichlar quvvat oladi. Do‘konlarda sotiladigan shuruplarni va o‘zi kesuvchi moslamalarni tasmada yetkazib beradigan shurup buragichlar katta hajmdagi ishlarni va gipsokarton bo‘yicha seriyali ishlarni bajarishda qo‘llashga mo‘ljallangan. Akkumulyatorli drel-shurup buragichlar akkumulyatorlarining quvvati (soatiga 1,4 A dan 2,0 A gacha), reduktori va tutgichining tuzilishiga (to‘pponchasimon, T-simon) qarab farqlanadilar. To‘pponchasimon tutgich kuchning o‘q momentini maksimal ravishda o‘tkazishga imkon berishi tufayli eng universal hisoblanadi. T-simon tuzilish, aylanish momenti muhimroq bo‘lgan turli xil shurup va boltlar bilan ishlaganda juda qulay.

Tizimlarni ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsatishda akkumulyator tipli, oddiy ixcham shurup buragich emas, o‘tish rejimli drel-shurup buragich qulay. Chunki ba’zan kabel yotqizilayotganda va boshqa hollarda drelga ehtiyoj sezilishi mumkin.



1.11-rasm

Foydalanish qulay bo‘lishi uchun elektr asbobini ko‘pchilik hollarda uni asrash va tashishga ham mo‘ljallangan maxsus jomadon shaklida ishlab chiqariladi(1.11-rasm). Odatda, jomadon chidamli, zarbalarga bardoshli materiallardan tayyorlanadi hamda uning ichida moslamalar va almashtiriladigan vositalar uchun maxsus joylar ajratilgan(1.12-rasm).

1.12-rasm
1-Bobga doir nazorat savollari.

1. 
   1.Kompyutеrni sozlashda qаnаqа аsbоblаr ishlаtilаdi?
   
2. 
   Аsbоb sotib оlаyotgаndа nimаlаrgа e’tibоr bеrish kеrаk?
   
3. 
   Burаgichlаrning qаndаy turlаri mаvjud?
   
4. 
   Kompyutеr аsbоblаri bilаn ishlаshdа, ishni еngillаshtirish uchun qаndаy аsbоblаrdаn fоydаlаnilаdi?
   
5. 
   Аsbоblаr nаbоri nimа?