Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

2.4. O'qituvchi chizmalari: O'lim tushunchasini alohida hayot tushunchasi bilan o'zaro bog'lamasdan tasavvur etish mumkin emas. O'lim (biologik)-organizm hayot faoliyatining batamom to'xtashi, qaytadan tiklab bo'lmaydigan holatdir. O'lim to'g'risidagi ta'limot tanatologiya deb ataladi. Zamonaviy tanatologiya vazifalariga terminal holatlarga aloqador masalalar, o'lim jarayoni (tanotogenez), klinik, biokimyoviy va morfologik o'zgarishlar dinamikasi kiradi.

Sud tibbiyoti tanatologiyasi umumiy va xususiy tanatologiyalarga bo'linadi. Umumiy tanatologiya o'limning kelib chiqishi, uning dinamikasini, murdadagi o'zgarishlar, unga tashqi muhit ta'siri, o'lim sabablarini aniqlashda murdani tekshirish xususiyatlari, sun'iy konservatsiya va murdani dafn etish xususiyatlari va hokazolar bilan shug'ullanadi. Xususiy tanatologiya ushbu masalalarni turli kasalliklar, jarohatlarga bog'liq ravishda o'rganadi.

Sud-tibbiy tanatologiya birinchi navbatda zo'raki o'lim va unga gumon bo'lgan holatlar masalasini o'rganadi. Bu tekshirishlar odil sudlov uchun jinoyatga qarshi kurashda va sog'liqni saqlash masalalari faoliyatini takomillashtirish va profilaktika uchun yordam beradi. Sud tibbiyoti amaliyotida murdani tekshirish muhim o'rin egallaydi va u sud-tibbiy ekspert tomonidan amalga oshiriladi.

O'limning ikki turi tafovut qilinadi: markaziy va somatik o'lim. O'limning birinchi turida terminal holat deyarli kuzatilmaydi yoki qisqa muddatli kechadi. Bosh miya kislorod tanqisligiga o'ta sezgir. Miya hujayralari kislorod tanqisligi natijasida distrofik o'zgarishlarga uchraydi. Ushbu holatda miya po'stlog'i ta'sirlanadi va inson xushini yo'qotadi, undan keyin nafas va yurak qon tomirlar faoliyati to'xtaydi.

O'limning somatik turi terminal holat uzoq muddatli agoniya bilan ta'riflanadi. Bunda organizm hayot faoliyatini saqlab qolish uchun barcha mexanzmlar kurashishga kirishadi. Ichki a'zolar qon tomirlari, ayniqsa periferik qon tomirlar torayib, qonni ahamiyatli bo'lgan yurak va miyaga tarqatadi. Natijada bu a'zolar boshqa a'zolarga nisbatan uzoq vaqt tirik qoladi.

Tanatologiyaning yuvinologiya, gerontologiya, evtanaziya, reanimatologiya va transplantologiya fanlari bilan bog'liqligi. O'lim hayotning yakuni bo'lib, u bilan chambarchas bog'liq, ya'ni hayot borki o'lim muqarrar. Hayot qiyofasi-bu ijtimoiy-iqtisodiy va ma'naviy-ijtimoiy omillar majmuidir. SHu bois, halq hayoti farovonligining ham madaniy, ham maishiy jihatdan o'sishi inson umrini uzaytirishga olib keladi. Gerantologiya qariyotgan organizm muammolarini hal qilish uchun izlanish o'tkazsa, yuvinologiya esa insoniyat hayotini uzaytirish muammolarini echish uchun tadqiqotlar olib boradi.

Evtanaziya-bemorni o'lim oldi azoblaridan, jon talvasasidan qutqarish uchun o'limni tezlashtirish. Ikki turdagi evtanaziya tafovut qilinadi: ochiq va yashirin.

Tanatalogiya rivojlanishi reanimatologiya (tiriltirish) fani bilan bog'liq. Bu fan patofiziologik o'zgarishlarni inobatga olib 5-6 daqiqalik klinik o'lim vaqtini uzaytirish imkoniyatlarini izlaydi.

Nozo'raki o'lim holatlarida murdani sud tibbiyotiga oid tekshirish.

Sud tibbiyotida to'satdan va kutilmagan o'lim tafovut qilinadi. To'satdan “sog'lom” shaxsning o'limi fojiaga, qotillikka shubha tug'diradi. To'satdan o'limning asosiy sabablari yurak-qontomir tizimi kasalliklari bo'lib, ular 65-70 %ni tashkil etadi. Ateroskleroz va uning og'ir asoratlaridan biri miokard infarqti ko'pincha o'lim sababi bo'ladi. Arterial gipertoniya to'satdan o'lim sababi sifatida aterosklerozdan keyin ikkinchi o'rinda turadi. To'satdan ro'y bergan o'lim holatlarida tashhis qo'yishning zamonaviy usullari. To'satdan o'limlarning oldini olishda murdani sud tibbiyotiga oid tekshirishning ahamiyati.

YAngi tug'ilgan chaqaloq murdasini tekshirish. CHaqaloq murdasini tekshirish vajlari. CHaqaloq tushinchasi. Go'dakning yangi tug'ilganlik mezonlari. YAshashga qobiliyatlilik va tirik tug'ilganligini aniqlash. Homilaning ona qornida yashash muddatini aniqlash. Bolaning tug'ilgandan so'ng yashagan vaqtini aniqlash. CHaqaloqning o'limi sababini aniqlash. Go'dak o'ldirish tushunchasi. Aktiv va passiv go'dak o'ldirish.