Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта

1. Ssuda kunlarining haqiqiy sonini aniq hisobga olgan holdagi 
aniq foizlar usuli. 
Bu usul aniq bo‘lgani sababli markaziy va tijorat banklari 
tomonidan juda keng foydalaniladi. Uning xususiyati shundaki, foizni 
hisoblashda ssudadan foydalanadigan kunlar va yillardagi kunlar ham 
aniq beriladi. Masalan: 
R – berilgan kredit summasi - 100000 so‘m; 
i – foiz stavkasi - 9 % yillik; 
K – ssudadan foydalanadigan aniq kunlar soni;
S
1
– o‘stirilgan qarz summasi.
S
1 
= 100000 · (1 + 0,09 · 260 kun : 365 kun) = 106411 so‘m 
 
2. Ssuda kunlarining haqiqiy sonini aniq hisobga olgan holdagi 
oddiy foizlarni qo‘llash usuli. 
Bunda hisoblash uchun ssudadan foydalanadigan aniq kunlar olinib, 
yildagi kunlar esa 360 kun deb qabul qilinadi. Agar kredit kunlari 360 
kundan oshsa, u holda qo‘shilgan foiz yillik foiz stavkasidan yuqori 
bo‘ladi (masalan, ssuda kunlari 364 kun bo‘lib qolsa, u holda 364:360 = 
1,011 bo‘ladi). 
Buni yuqoridagi ma’lumotlar misolida ko‘rib chiqamiz. 
S
2 
= 100000 · (1 + 0,09 · 260 : 360) = 106499 so‘m. 
3. Ssuda kunlarining haqiqiy sonini taxminiy olgan holdagi 
foizlarni qo‘llash usuli. 
Bunda ssuda kunlari taxminan olinib 360 kun deb qabul qilinadi. 
Odatda, kunlarning aniq soni taxminiyga qaraganda ko‘proq bo‘lishi 
mumkin, shu sababli aniq kunlar soni bilan qo‘shilgan foizlar 
taxminiyga qaraganda ko‘proq bo‘ladi deb hisoblanadi. Bizning 
misolimizda ssuda kunlarining taxminiy soni 257 kunga teng deb 
olingan. Shuni hisobga olgan holda: 
S
3 
= 100000 · (1 + 0,09 · 257 : 360 ) = 106424 so‘m.

---

462
Qo‘llangan usullardan ikkinchi usul, ya’ni ssuda kunlarining 
haqiqiy sonini aniq hisobga olgan holdagi oddiy foizlarni qo‘shish usuli 
boshqa usullarga nisbatan bankka ko‘proq foyda keltirar ekan. 
[296]. 
Real foiz stavkasini aniqlash bevosita inflatsiya darajasini 
aniqlash bilan bog‘liq. Tasodifiy yoki tez inflatsiya sur’atlari sharoiti pul 
mablag‘larini qarzga oluvchilar uchun qulay hisoblanib, ular keyinchalik 
qarzlarini qadrsizlangan pul bilan qoplaydilar. Kreditorlar esa 
narxlarning to‘xtovsiz o‘sishi sharoitida yutqazadilar. 
Masalan, bank qarz oluvchiga bir yil muddatga 1200 ming so‘mni 
120 foiz bilan murakkab foiz asosida berdi. Agar inflatsiya yil davomida 
140 foizni tashkil etsa, pulning xarid qobiliyatini topish lozim bo‘lsin. 
Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 
( )
(
)
n
n
y
i
P
S
+
+
=
1
1
Bu yerda: 
S – inflatsiyani hisobga olib qo‘shilgan summa; 
n – kredit muddati, yilda; 
i – foiz stavkasi; 
p – boshlang‘ich summa; 
y – inflatsiya darajasi; 
(1 + y) – inflatsiya indeksi. 
Bizning misolimizda: 
(
)
(
)
m.
so'
ming
1100
4
,
1
1
2
,
1
1
1200
=
+
+
=
S
Demak, 1200 ming so‘m pulning xarid qobiliyati bir yildan so‘ng 
1100 so‘mga pasayadi. Pulning qadrsizlanishi qarz oluvchiga 100 ming 
so‘mlik samara keltiradi. 
Agar kredit muddati bir yil bo‘lib, inflatsiya sur’atlari aniq bo‘lsa, u 
holda kreditning foiz stavkasi quyidagicha aniqlanadi: 
i
(y)
 = i + y + i · y 
Qoplanishi lozim bo‘lgan summa oddiy foizni hisoblash usulida 
quyidagicha aniqlanadi: 
Agar yillik inflatsiya sur’atlari aniq bo‘lib, u yil davomida 
[
]
)
(
1
y
i
n
P
S
⋅
+
=

---

463
mutanosib o‘zgarsa, bir yilgacha muddatga berilgan kreditlarning foiz 
stavkasi quyidagicha aniqlanadi: 
i
(y)
 = i + y + r : n 
·
 i 
·
 y
Masalan, 25 mln. so‘mlik qarz 90 kunga berilgan bo‘lsin. Kuti-
layotgan inflatsiya 130 %. Agar kredit operatsiyasining daromadlilik 
darajasi 110 % ni tashkil etishi lozim bo‘lib, bir yil 360 kun deb olinsa, 
qarz berishdagi oddiy foiz stavkasining qaytarilishi lozim bo‘lgan 
summa qanchaga teng? 
Buni, ya’ni foiz stavkasini quyidagicha aniqlaymiz: 
i(y) = 1,1 + 1,3 + 90 : 360 · 1,1 · 1,3 = 2,7575 yoki 275,7 %. 
Inflatsiyani hisobga olgan holda qaytariladigan summa: 
S = 25 000 000 (1 + 90 : 360 · 2,7575) = 42 234 375 so‘mni tashkil 
etadi. 
Foiz stavkasini belgilashda foiz oluvchining talab-ehtiyojlari 
hisobga olinishi lozim. Agar inflatsiya sur’atlari yiliga 700-800 foizni 
tashkil etib, tijorat banklari kredit uchun foiz stavkasini shu yoki undan 
ortiq darajada belgilasa, bu kreditni olishga talabgorlar chiqmaydi. 
Shuning uchun ham, kredit uchun foizlarni belgilashda mijozlarning 
imkoniyatlari va talablari hisobga olinishi lozim. 
[297]. 
Iste’mol kreditlari bank uchun eng daromadli kreditlardan 
hisoblanib, ularga o‘rnatiladigan foiz stavkalari jalb qilingan mab-
lag‘larga belgilanadigan foiz stavkalaridan ancha yuqori bo‘ladi. Agar 
jalb qilingan mablag‘larning foiz stavkasi ko‘tarilib ketsa, bank uchun 
iste’mol kreditlariga o‘rnatiladigan foiz stavkasi o‘z kuchini yo‘qotish 
riskini vujudga keltirishi mumkin. 
Iste’mol kreditlariga quyidagilar eng yuqori foiz stavkasining 
o‘rnatilishiga sabab bo‘ladi: 
Iste’mol kreditlari juda riskli va bank uchun qimmatga 
tushadigan qo‘yilmalardan hisoblanadi. 
Iste’mol kreditlari mamlakatdagi iqtisodiy o‘zgarishlarga ham 
bog‘liqdir. Iqtisodiyotning rivojlanishi iste’mol kreditlari hajmining 
oshish omili bo‘lsa, uning tanazzulga yuz tutishi yoki rivojlanishining 
sekinlashishi iste’mol kreditlari hajmining keskin qisqarib ketishiga olib 
keladi. Chunki jismoniy shaxslar o‘zlarining kelajagiga umidsizlik bilan 
qaraydilar. Bu hol ayniqsa ishsizlik ko‘payganda yaqqol seziladi va 
bankdan qarz olish hajmi keskin kamayadi. 

---

464
Iste’mol kreditini olish uchun bankka murojaat qilgan mijozlar 
kreditning oylik to‘lovlarini muntazam ravishda to‘lab borishlari 
mumkin. Lekin foiz stavkasiga kelganda, u oylik to‘lovlar bilan birga 
to‘lanib borsa ham mijozlarga xush kelmaydi. 
Iste’mol kreditidan foydalanish asosan bilimlari darajasi va 
ularning daromadlari darajasiga bog‘liq. Serdaromad kishilar iste’mol 
kreditidan ko‘proq foydalanadilar. Shuningdek, oila boshlig‘ining yoki 
oila boquvchisining bilim va ma’lumot darajasi yuqori bo‘lsa, bunday 
kishilar ham iste’mol kreditidan ko‘proq foydalanadilar. Ular iste’mol 
kreditini ko‘zda tutilgan maqsadlarga erishish omili deb hisoblaydilar.