Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги

11 
Табиатда азот  қандай айланади? 
Табиатда углерод   қандай айланади? 
Биосфера  тузилмаси   деб нимага айтилади? 
1,0 
12 
Атмосферада  эркин  азотнинг  миқдори  қанча? 
Тирик  организмлар   таркибида  қанча сув  бор? 
Биосфера      тушунчаси  фанга    қачон    ва    ким    томонидан  
киритилган? 
0,5 
13 
Атмосфера  ҳавосини  кимѐвий  таркиби? 
Атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи маньбалар? 
0,5 
14 
Антропоген   ифлосланишлар? 
Атмосфера  ва  автотранспорт  ҳавоси? 
0,5 
15 
Ифлосланмаган,    қуруқ    атмосфера    ҳавосининг  таркиби.Ҳозирги  
даврда   инсон  саломатлиги  учун  энг  ҳавфли  манба. 
0,5 
16 
Нефтни  қайта  ишлаш  корхоналарининг   чиқиндилар. 
Катта    металлургия    комбинатидан    чиқадиган    чангларнинг  
зарари.      
0,7 
17 
―Атмосфера хавосини ифлосланиши‖ мавзусига ―Кластер‖ методи 
0,3 
18 
“Экосистемалар‖ мавзусига ―Кластер‖ методи  
0,5 
Жами   
9 

 
191 
Атмосферанинг ифлосланиши 
Табиий 
ифлослик 
Радиактив 
ифлослик 
Суний 
ифлослик 
Ердан 
ташкарида
ги  
Уран 
рудаси 
Реакторда
н 
фойдалан
иш 
Бомбалар 
портлаш 
Қазиб 
чиқариш 
Ташиш 
 
 
 
 
 
Қайта 
ишлаш 
Парчаланм
аган  
материал 
Парчаланг
ан  
материал 
Уй - жой 
Транспорт 
Ёқиш 
Ишлаб 
чиқариш 
Чанг 
Қурум 
Чиқинди  
газ 
Уй рўзғор 
Саноат 
кархонала
рида 
Табиий 
ѐниш 
Ердан 
чиққан 
ифлослик 
қуруқликд
ан чиккан 
Анорганик 
Органик 
Тутун 
Нурлаш 
Вулконизм 
Хайвонлар 
Денгиздан 
чиққан 
ўсимлик 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
194 
 
 
Мавзу: Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи манбалар. 
(Ўқув-услубий қўлланма) 
1.
 
Дарснинг мақсади.  
Атмосфера  ҳавосинини  бузувчи  манъбалар  Кимѐ  ва  бошқа  саноатлардан  турли  –туман 
кимѐвий  моддаларни(кислоталар,ишқорлар,тузлар,  анорганик  моддалар,ўғитлар,  заҳарли 
химикатлар,  синтетик  толалар  ва  бошқа  кўпдан-кўп  воситаларни  ишлаб  чиқариш  инсон 
саломатлиги  учун  заҳарли  бўлган  моддаларни  атроф-  муҳитга  тарқалиш  қонунятлари 
ҳақида талабалар билимини шакллантириш  
 
2.Дарснинг вазифаси. 
  Атмосфера  ҳавоси  ифлослантирувчи  моддаларнинг  манбалари  ўрганилади:  Ёқилғилар 
ѐниши,  автотранспорт,  авиация,  темир  йўл  транспорти;  Кислота  ишлаб  чиқариш, 
гальванизация,  металларга  ишлов  бериш;  Кокс-кимѐ  корхонаси,  нефтни  қазиб  чиқариш 
корхоналари.  Машинасозлик  корхоналар  ва  бошқалар;  Кимѐ  корхоналари,  металлургия, 
авиация,  азот  кислотаси  ишлаб  чиқарадиган  корхона;  Кимѐвий  толлар  ишлаб  чиқариш 
корхоналари;  Нефтни  қайта  ишлаш,  нефть  маҳсулотларини  сақлаш,  эритувчиларни 
ишлатиш, эритувчиларни ишлаб чиқари ва ишлатиш, Органик синтездаги оралиқмоддалар; 
Эритувчи  омилларни  ишлаб  чиқариш  ва  ишлатиш,  хлорли  углеводородларни  ишлаб 
чиқиш. 
   
3.Ўқув жараѐнининг мазмуни 
1. Атмосфера ҳавосининг кимѐвий таркиби. 
2.
 
Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи моддалар ва уларнинг манбалари  
3.
 
Антропоген ифлосланишлар 
4.
 
Кимѐ саноатида аммиак ишлаб чиқариш жараѐнида қандай заҳарли моддалар ҳавога 
ажралиб чиқади? 
5.
 
Азот  кислотасини  ишлаб  чиқариш    жараѐнида  ҳавога  ажралиб  чиқувчи  заҳарли 
моддалар 
6.
 
Минерал  ўғитлар  ишлаб  чиқариш  жараѐнида  ҳавога  ажралиб  чиқарувчи  минерал 
моддалар  
7.
 
Пластик материал олиш жараѐнидаги ажралиб чиқувчи тажовузкор моддалар  
8.
 
Иссиқлиқ  элекрт станциялари атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи манба  
9.
 
Автотранспорт ва атмосфера ҳавоси  
10.
 
МДҲ  мамлакатларида  санитария  ҳимоя  минтақалари  нечта  ва  қандай  синфларга 
бўлинади? 
 
4.  Ўқув  жараѐнини  амалга  ошириш  технологияси  -  метод,  форма(шакл),  восита 
усул, назорат, баҳолаш).  
А) Дарснинг тури- суҳбат  
Б) Метод: блиц ўйин; бумеранг; вертушка. 
В) Форма (шакл) –гуруҳ  
Г) Восита – доска, тарқатма материал, жадвал, графиклар 
Д) Усул- нутқли  
Е) Назорат – кузатиш(кўриниш)  
Ж) Баҳолаш-ўз-ўзини баҳолаш, умумий баҳолаш 
 
 
 
 
 

 
195 
 
5. Метод - бумеранг, вертушка, ФСМУ. 
5.1 Бумеранг тренинги . 
 
Талабалар кичик гуруҳларга бўлинади ва вазифа ѐзилган материал тарқатилади. Ҳар 
битта гуруҳ ўз фикрларини баѐн қилади ва гуруҳлар орасида савол-жавоб кетади.  
 
1-гуруҳга бериладиган вазифа.  
1.
 
Ифлосланмаган, қуруқ атомосфера ҳавосининг таркибий қисмлари қандай? 
2.
 
Хом  ашѐга  ишлов  бериш,  пўлат  эритиш  домна-ўчоқларнинг  фаолияти 
натижасида қандай заҳарли омиллар ажралиб чиқади? 
3.
 
Кўмир,  темир,  рангли  металл  конлари,  маъданли  ҳавзалардаги  ишларда 
атмосфера ҳавоси қайси жараѐнларда ифлосланади? 
 
2-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1.
 
Маъданларни майдалаш, саралаш, куйдириш ва бошқа тур ишлов беришларда 1 м 
3
 
ҳавога қанча микдорда чанг чиқади? 
2.
 
Электр  қуввати  ишлаб  чиқарадиган  қозонларда  кокс,  газ,  мазут  ва  тошкўмирлар 
ѐниши  натижасида  ажралиб  чиқадиган  газ  ва  қурумлар  ѐнилғининг  қандай 
кўрсаткичларига боғлиқ? 
3.
 
Тошкўмирнинг ѐниш жараѐни тўла-тўкис олиб борилмаса ҳавога қандай тажовузкор 
моддалар ажралиб чиқади? 
 
3-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1.
 
Катта  металлургия  комбинатларида  бир  кеча–кундузда  ҳосил  бўладиган 
чангларнинг умумий миқдори неча тоннани ташкил қилади? 
2.
 
Ҳавога  чиқариб  ташланадиган  чиқиндиларнинг  миқдори  корхонанинг  қандай 
кўрсаткичларига, фойдаланаѐтган хом ашѐнинг қандай сифатларига боғлиқ?  
3.
 
Аммиак  ишлаб  чиқаришда  қандай  чиқиндилар  ва  моддалар  ажралиб  чиқиб, 
атмосфера ҳавосини ифлослантирмоқда? 
 
4-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1.
 
Фосфорли  ва  мураккаб  ўғитларни  ишлаб  чиқариш  жараѐнида  қандай  бирикмалар 
ҳавога ажралиб чиқади? 
2.
 
Пластмассалар 
ишлаб 
чиқаришда 
атмофера 
ҳавосини 
ифлослантирувчи 
объектларни кўрсатинг. 
3.
 
Кимѐ саноати корхоналарини гигиеник нуқтаи назардан қандай баҳолаш мумкин? 
 
5-гуруҳга бериладиган вазифа. 
1.
 
Нефтни  қайта  ишлаш  заводи  йилига  неча  тонна  ис  газини  атмосферага  чиқариб 
ташлайди? 
2.
 
Нефтни қайта ишлаш корхоналари атмосфера ҳавосига қандай кимѐвий моддаларни 
ажратиб чиқаради? 
3.
 
Пластик массалар олишда полимеризациялаш жараѐнида қандай зарарли моддалар 
ажралиб чиқади? 
 
ФСМУ-технологияси 
Мавзу: Автотранспорт ва атмосфера ҳавоси.  
 
Ф- фикрингизни баѐн этинг 
С-фикрингиз баѐнига сабаб кўрсатинг 
М-кўрсатган сабабингизни исботловчи далил кўрсатинг  
У-фикрингизни умумлаштиринг.  

 
196 
   
Умумий вазифа 
 
Кичик гуруҳларнинг ҳар бири фикр ва далилларини 4 та босқичда ѐзадилар ҳамда ѐзилган 
фикр  ва  далилларини  ҳимоя  қиладилар.  Тренинг-ўқитувчи  томонидан  фикрлар 
умумлаштирилади ва қўйилган масала муҳокама қилинади. 
 
Масалан: 1 та гуруҳ жавоби  
 
Ф-  Ҳозирги  даврда  инсон  саломатлиги  учун  энг  хавфли  манба  автотранспорт 
воситаларидан чиқадиган заҳарли газлардир. 
С-Автотранспортнинг  атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи  асосий  омиллари  ис  гази, 
углеводородлар, азот оксидлари,  альдегидлар, кетонлар, қўрғошин ва бошқалар.  
М-Авторанспорт  воситалари  сонининг  ортиб  бориши  ташқи  муҳитга  ажралиб  чиқаѐтган 
канцероген  моддалар миқдорининг ортишига олиб келмоқда.  
Шаҳар ҳавосида 3.4 бензипиреннинг миқдори 100 м
3
 ҳаво ҳисобида олинганда 0.5 мкг дан 
тўғри келса, катта шаҳарларда 1.7 мкг га боради.  
У-умумлаштириш  
 
Вертушка методи  
 
  Бу  тренингда  3  та  ѐки  5  та  гуруҳга  материал  тарқатилади  ва  ҳар  бир  гуруҳ  якка  ҳолда 
белгилайди.  Кейин  бу  материал  гуруҳларга  аралаштириб  берилади  ва  яна  қайтадан 
белгиланади.  Материал  3  ѐки  5  марта  айландан  сўнг  ўқитувчи  ва  талабалар  ўртасида 
муҳокама қилинади. 
 
№ 
Экологик муаммоларнинг 
келиб чиқиш сабаблари 
Атмосферанинг 
димиқиши 
Озон 
қатламининг 
сийракланиши 
Фотокимѐвий 
смог 
1 
Реактив 
самолѐтларнинг 
учиши;  хлор-фторметанлар 
(фреон) 
дан 
кенг 
фойдаланиш; азотли ўғитлар, 
авиация 
газлари, 
атом 
бомбаларини порлатишлар 
 
 
 
2 
СО
2
нинг  ҳаво  таркибида 
ортиб 
бориши; 
ўрмонларнинг 
кесилиши; 
тошкўмир  ва  бензин  каби 
ѐқилғиларнинг ѐниши 
 
 
 
3 
Қуѐшнинг 
ультрабинафша 
нури 
таъсирида 
углеводородлар 
ва 
фотооксидантлар 
билан 
ифлосланган 
аомсфера 
ҳавосида 
мураккаб 
фотокимѐвий 
реакциялар  
кетиши ва натижада  заҳарли 
бирикмаларнинг 
пайдо 
бўлиши 
 
 
 
 
 

 
197 
6.
 
Мустақил бажариш учун вазифалар 
 
Объектларни  ўрганиш:  Атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи  манбаъ  - 
автотранспорт ва атмосфера ҳавоси. 
 
Ишлаш тартиби: 
 
1 Адабиѐтлардан фойдаланган ҳолда: 
А) Атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи моддаларнинг манбаълари. 
Б) Пластик массалар ишлаб чиқаришда ҳавони ифлослантирувчи чиқиндилар. 
В) Бензин ва солярка ишлатиладиган ички ѐнар двигателларнинг мўрисидан чиқадиган 
заҳарли газлар тўғрисидаги жадваллар ўрганилиб, альбомга чизилади. 
2.  Адабиѐтдан  фойдаланган  ҳолда  республика  шаҳарлари  бўйича  атмосфера  ҳавосини 
ифлосланиш динамикасининг графиги  чизилади.   
          Атмосфера  ҳавоси  Ерни  ўраб  олган  газли  қатлам  –  табиий  омиллардан  биридир. 
Атмосфера  ҳавоси  таркибида  бир  қанча  газлар  бўлиб,  уларнинг  асосини  азот,оксиген 
(кислород),  карбонат  ангидрид, хидроген  (водород),  аргон  ва  бошқа  инерт  газлар ташкил 
этади.  Маълумотларга  қараганда,ер  устидаги  ҳаво  қатлами  юқорига  қараб  1500-2000  км 
гача  тарқалган.  Бу  албатта  шартли  чегара  ҳисобланади.  Атмосфера  ҳавосининг  асосий 
массаси денгиз юзасидан 5км оралиқда ѐтади. Ер атмосферасининг умумий оғирлиги  5 кв 
157 трлн тоннага тенгдир.   
        Атмосфера  ҳавоси  қуѐшнинг  иссиқлик  нурини  ўзидан  ўтказиб,  сақлайди. 
Атмосферада  булутлар  пайдо  бўлади,  ундан  ѐмғир,  қор  бунѐдга  келади,  шамол  ҳосил 
бўлади. Ўз навбатида, атмосфера ерга ичимлик беради, товуш ўтказади, хаѐтбахш оксиген 
манбаи  ҳисобланади.  У  модда  алмашинуви  жараѐнида  ҳосил  бўладиган  газларни  қабул 
қиладиган  ҳавза  бўшлиғи,  ҳайвонот  дунѐси  ва  одам  организмида  кечадиган  иссиқлик 
алмашинувига ва бошқа физиологик жараѐнларга ўз таъсирини кўрсатади. Шу боисдан ҳам 
атмоферада  содир  бўладиган  физик,  кимѐвий  ва  биологик  ўзгаришлар  тирик 
организмларга, шу жумладан, инсон соғлиғига ўз таъсирини кўрсатиши мумкин. Бошқача 
қилиб  айтганда,  инсоннинг  меҳнат  қобилиятига,  ҳаѐтий  фаолиятига,  унинг  умри  маълум 
даражада  қисқаришига  ѐки  умрбоқийлигига  ва  умуман  сиҳат-саломатлигига  таъсир 
кўрсатади.  
           Ифлосланмаган,  қуруқ  атмосфера  ҳавоси  қуйидаги  таркибий  қисмлардан  иборат: 
азот-78.084%,  оксиген-20.947,  аргон-0.934,  карбонат  ангидрид-0.0314,  неон-0.0018, 
гидроген-0.00005,  метан-0.0002,  сульфит  ангидриди  0  дан  0.0001%  гача.  Атмосфера 
ҳавосидаги ҳар бир газ ўзига хос физик ва кимѐвий хусусиятларга эга бўлиб,улар табиатда 
маълум бир ўрин тутиши билан ажралиб туради.  
         Атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи  табиий  омилларга  вулқонларнинг  отилиши, 
тоғ жинсларининг емирилиши, ўрмонларга ўт кетиши натижасида атроф-муҳитга зарарли 
омиллар ѐйилиши каби офатларни мисол қилиб кўрсатиш мумкин.  
        Антропоген  ифлосланишлар  асосан  саноат  корхоналари,  автомобиль,  ҳаво,  темир 
йўл,  сув  транспортлари  чиқинди  ва  ажратмалари,  шунингдек  турли  хил  ѐқилғилар 
ишлатилиши натижасида пайдо бўладиган зарарли моддаларнинг ҳаво ҳавзасига тушиши 
оқибатида содир бўлади.  
        Сўз  атмосфера  ҳавосининг  ифлосланиши  борасида  борар  экан,  бу  ўринда 
В.И.Вернадскийнинг  ―Биосфера‖  деган  китобидан  қуйидаги  ибораларни  келтириш 
мумкин: ―Инсон атроф-муҳитга ўзининг ҳар томонлама таъсир этиши билан бошқа тирик 
организмлардан  анча  фарқ  қилади.  Бу  фарқ  инсон  хаѐтининг  ибтидосида  катта  эди,  вақт 
ўтиши билан улар орасидаги фарқ янада катталашди‖.  
           Дархақиқат,  инсон  ўзининг  ҳаѐт  фаолияти  билан  табиатга  таъсир  ўтказмоқда. 
Транспорт  воситаларининг  кундан-кунга  кўпайиб  бориши,  ер  бағрини,  тоғу-тошларни 
ағдар-тўнтар  қиладиган  қудратли  механизмларнинг  яратилиши  ва  улардан  кенг  кўламда 

 
198 
фойдаланилиши  саҳоватли  табиатга,  шу  жумладан,  атмосфера  ҳавосига  салбий  таъсир 
кўрсатиб,  унинг  бокиралигига  рахна  солади.  Улкан  саноат  корхоналарини,  катта-катта 
биноларни,  уй-жойларни  иситишда  тошкўмирнинг  салмоғи  ҳали  ҳам  баланд.  Хозир 
ҳаѐтимизнинг турли жабхаларида тошкўмир билан бир қаторда торф, нефть маҳсулотлари, 
газ, атом қуввати ишлатилмоқда. 
          Кўриниб  турибдики,  ҳозир  атроф-муҳитнинг,  шу  жумладан,  атмосфера  ҳавосининг 
кўпдан-кўп  саноат    корхоналари,  автотранспорт  воситалари,  қолаверса  турмушимизнинг 
кўпгина  жабхаларида  фойдаланиладиган  кимѐвий  моддалар  билан  ифлосланиши,  сўзсиз, 
аҳоли  саломатлигига  озор  бермасдан  қолмайди.  Ҳозирги  фан-техника  ривожланган  бир 
даврда  атмосфера  ҳавосининг  ифлосланиши  тобора  кучайиб  бормоқда.  Атмосфера 
ҳавосини  доимий  (стационар)  равишда  ифлослантирувчиларга  саноат  корхоналари, 
коммунал ва қувват ишлаб чиқарувчи объектлар кирса, ҳаракатдаги ифлослантирувчиларга 
автомобиль,  темир  йўл  ва  ҳаво  транспорт  воситалари  киради.  Саноати  юксак  даражада 
ривожланган  Америка  Қўшма  Штатларида  атмосфера  ҳавосини  ифлослантиришда  саноат 
корхоналари  ва  қувват  ишлаб  чиқарадиган  обьектлар  салмоқли  ўрин  тутади.  Мазкур 
объектлардан  чиқадиган  чанглар  76.8%,  олтингугурт  оксидлари  96%,  азот  оксидлари 
44.5%,  карбонат  оксидлари  13.3%,  углеводородлар  14.4%  ни  ташкил  қиладиган  бўлса, 
ҳаракатдаги  ифлослантирувчи  манбаълардан  чиқадиган  чанглар  5.5%,  олтингугурт 
оксидлари 1.3%, углеводородлар 60%, азот оксидлари 49.1% ни ташкил этади.  
            Атмосфера  ҳавосининг  ифлосланишига  сабаб  бўладиган  омилларга  хом  ашѐга 
ишлов бериш (куйдириш), пўлат эритиш домна ўчоқлари фаолияти, кокс кимѐ жабхаси ва 
бошқалар киради, чунки улар захарли газ ва чанглар чиқариши билан ажралиб туради. Бу 
корхоналар  ажратиб  чиқарадиган  асосий  заҳарли  омиллар  чанг,  ис  гази,  сульфит 
ангидриди,  азот  оксиди  бўлса,  металлургия  корхоналарининг  заҳарли  моддалари  ис  гази, 
сульфит ангидриди, азот оксидларидир. 
            Хозирги  замон  металлургия  комбинатлари  дудбуронлари  орқали  кўп  миқдорда 
таъсирчан  моддаларни  атмосферага  чиқариб  ташлаши  устига,  улар  ҳудудида  жойлашган 
турли  ҳаво  алмаштирувчи  (вентиляция)  шахобчалари,  мўъжаз  дудбуронлар,  шунингдек 
бир  қанча  цехлар  ҳам  ҳавога  кўп  миқдорда  чанг  ва  заҳарли  моддалар  чиқариб  туради. 
Шундай жойлардан ажратиладиган чиқиндилар барча чиқиндиларнинг 25-27% ини ташкил 
қилади.  
            Атмофера  ҳавосининг  кўмир,  темир,  рангли  металл  конлари,  маъданли  хавзаларда 
ишланганда  ҳам  ифлосланиши  кузатилади.  Жумладан,  ер  юзасидаги  темир  конларидан 
маъданлар, рудалар олинаѐтганда портловчи модданинг кучли портлаб тупроқ қатламини 
қўпорилишидан  ҳавога  100-200  т  чанг  кўтарилади,  шунингдек  кўп  миқдорда  ис  гази  ва 
бошқа  таъсирчан  моддалар  ҳаво  таркибига  тушади.  Маъданларни  майдалаш,  саралаш, 
куйдириш  ва  бошқа  тур  ишлов  берилишларда  1м
3
  ҳавога  500-9000  мг  атрофида  чанг 
чиқади. Кокс ишлаб чиқаришда атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи асосий омиллардан 
бири  кокслаш  жараѐнида  ажралиб  чиқадиган  газлар  бўлса,  печни  шихта  билан  юклашда 
эса  тайѐр  маҳсулотлар  берилаѐтганда  чиқадиган  газ  ва  чанглардир.  Чанглар,  одатда,  хом 
ашѐлар  туширилаѐтганда,  майдалаш  жараѐнида,  кўмирлар  сараланаѐтганда,  махсулотлар 
тарқатиш вақтида ва коксни ортишда пайдо бўлиб, атмосфера ҳавосини булғайди.    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
199 
 
 
7.
 
Кутиладиган натижалар. 
 
 
Ўқитувчи: 
1.Мавзу бўйича мақсадни тушунтириш. 
2.Талабаларда қизиқиш уйғотиш  
3.Янги тахнологик усулларни қўллаш 
 
 
Талаба: 
1.Талабалар 
мавзу 
бўйича 
тўла 
маълумот олиши 
2.Талабалар билимини шакллантириш 
3.Талабалар  қизиқиш  билан  қабул 
қилиши
 
 
 
8. Келгуси режалар 
1. Ўқитувчининг интернетдан янги маълумотларни олишни ѐзиши, мукаммаллаштириш. 
2. Янгилаш ва жорий этиш.  
3. Касбий тайѐргарликни инсонпарварлаштириш.  
4. Талаба ушбу материалларни ўзлаштириши, конспект мустақил ишлаши.  
5. Адабиѐтлар билан ишлаши.  
6. Янги технологияга ѐндашуви. 
 

 
201 
    
5 - МАВЗУ 
Атмосфера  хавосини  ифлослантирувчи  манъбалар.Атмосфера 
хавосидаги  захарли  моддаларнинг  ер  юзига  тарқалиш 
қонуниятлари.Кимѐвий  моддаларнинг    организмга  таъсир 
қилиш механизми.  
 
ТАЪЛИМНИНГ  ТЕХНОЛОГИК МОДЕЛИ 
Ўқув соати: 2 соат 
талабалар сони: 80 – 90  та 
Ўқув машғулоти  шакли 
 
Ахборотли ва кўргазмали маъруза 
 
Ўқув 
машғулотининг 
режаси 
20.
 
Кимѐ  саноати    атмосфера    ҳавосини    иялослантирувчи  
маьнба. 
21.
 
Атмосфера    ҳавосидаги    захарли  моддаларни    ер    юзига  
тарқалиш қонуниятлари. 
22.
 
Атмосфера  ҳавосининг  кимѐвий таркиби. 
23.
 
Атмосфера  ҳавосини   инсон саломатлигига  таъсири. 
24.
 
Атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи  обьектлар. 
25.
 
Атмосфера  ҳавосини  муҳофаза  қилиш.     
Маърузанинг    мақсади:    Кимѐ  саноати    атмосфера    ҳавосини      ифлослантирувчи    маьнба:  - 
аммиак  ишлаб    чиқариш,    пластик  материаллар    олиш,  иссиқлик      электростанцияларнинг  
атмосфера   ҳавосини  ифлослантириши  ва  уларнинг  қонуниятлари ҳақида. 
Педагогик вазифалар: 

 
Кимѐ    саноати    таъсирида   
атмосфера 
 
ҳавосининг  
ифлосланиши тўғрисида. 

 
Ўзбекистонда    экологик  вазият  
тўғрисида. 

 
Атмосфера  ҳавосининг    инсон 
саломатлигига      салбий  таъсири   
тўғрисида    талабаларга    тушунча 
бериш.   
Ўқув фаолиятининг натижалари: 
талабалар биладилар: 

 
Атмосфера  ҳавосини  ифлослантирувчи  маьнба 
ва  уни  муҳофаза қилишни  илмий асослайдилар. 

 
Атмосфера  ҳавосидаги  зарарли моддаларни  ер 
сиртига    тарқалиш    қонуниятлари  билан 
танишадилар. 

 
Атмосфера ҳавосини  ифлослантирувчи  омиллар 
тўғрисидаги   маьлумотлар билан  танишадилар. 
Таълим усуллари 
Кўргазмали маъруза,  тезкор сўров,  ақлий хужум 
Таълим воситалари 
Маъруза  матни,    дарслик,  ўқув  қўлланмалар,  
слайдлар,  кўргазмали қуроллар, мультимедия. 
Ўқитиш шакллари 
Оммавий, жамоавий. 
Ўқитиш шарт-шароити 
Махсус техник воситалар  билан жихозланган хона 
Мониторинг  
Тезкор сўров, савол-жавоб  
  
 
II. ТАЪЛИМНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ 
 
Таълим шакли. 
Иш босқичи 
Фаолият 
ўқитувчиники 
                талабаларники 
Маъруза: тайёргарлик босқичи  

 
202 
1-боқич. 
Ўқув машғулотига 
кириш  (5 дақ) 
1.1.  Дарснинг  аввалида  талабаларга  
маърузалар  матни  ва    топшириқларни  
тарқатадилар  (1 – илова)  
1.2.  Маъруза  мавзуси  ва  мақсадини  
айтади, 
 
талабаларнинг 
китобдан 
фойдаланишлари 
тушунтирилади.  
Маъруза кўргазмали ва ахборот шаклида 
боришини маълум қилади. 
 
 
1.1.Тинглайдилар, ѐзиб         
   оладилар    ва    маъруза  матни 
билан танишадилар. 
 
 
2-боқич.  
Асосий босқич  
(65 дақ) 
2.1. 
Мавзу 
режаси, 
 
асосий 
тушунчалар билан тушунтирилади.  
2.2.    Мультимедия шаклида  маъруза 
мавзуси тушунтирилади. 
2.1. Ўқиб тинглайдилар.  
2.2. Мультимедия кўрадилар.  
3-боқич.  
Якуний 
(10 дақ) 
3.6
 
Мавзу  бўйича  якун  қилади, 
олинган 
билимларни 
келгусида 
касбий 
 
фаолиятларида 
фойдаланадилар.  Саволларга  жавоб 
берилади. 
3.2.  Келгуси  машғулот  учун  мавзу 
―Популяция    ва    биоценозлар 
экологияси‖ берилади. 
 
3.1. Саволлар беришади. 
3.2.  Топшириқларини  ѐзиб 
олишади.