sevgi-nafrat, yoqimli-yoqimsiz, xotirjamlik-bezovtalanish mas'uliyatlik-loqaydlik
va boshqalar.
I. P.Pavlov, Ch.Sherrington, P.K.Anoxin, N.A.Bernshteyn, Ye.N.Sokolov,
T.V.Simonov, D.Lindsley, R.U.Liper, B.I.Dodonov, U.Jems va boshqalarning
tadqiqotlarida ko’rsatilishicha, tashlil qilingan markazlarning qo’zg’atilishi hartli
reflekslari shosil qilinishini mustashkamlovchi omil shisoblanadi. Buning
natijasida elektr qo’zg’ovchi yordami bilan miya katta yarim harlarining po’stida
bilish jarayonlari va xatti-harakatlar stereotiplarining negizini tashkil qiluvchi
muvaqqat
bog’lanishlar
shosil
qilinadi.
Hartli
reflekslarning
so’nishi,
tormozlanishi, po’stloqning tanlash (selektiv) tizimi miya stvolining uzunasi
bo’yicha tepalikosti va po’stloqosti nerv tugunlaridagi "markazlar" ning faoliyatiga
bog’liqdir. I.P.Pavlov o’sha davrdayoq, "dinamik stereotip"ni shosil qilgandan
keyin oliy nerv faoliyatida uni buzilish salbiy shissiyotlar kechishi uchun negiz
bo’ladi, dinamik stereotipni oldindan tayyorlab, so’ng uni o’zgarishi ijobiy shis-
tuyg’ularni paydo qiladi, deb qat'iy ishontirgan edi. Ma'lumotlarning
ko’rsatishicha, miyaning tepalikosti qismida (gipotalamusda) gi markazlar
roshatlanish yoki azoblanish vaziyatlari ko’p marta takrorlansa ham shech
o’zgarmasligi mumkin, lekin miya katta yarim harlari po’stloqosti nerv
tugunchalari bo’ylab yoyilgan markazlar qo’zg’otilishi natijasida emosional
reaksiyalar kuchsizlanishi, shatto so’nishi ham kuzatiladi. Bu voqelik shu bilan
izoshlanadiki, aqliy faoliyat va axloqiy kechinmalar emosional tusi o’zining
o’zgaruvchanligi bilan ajralib turadi. Binobarin, organizmning birlamchi
eshtiyojlari
yuzasidan
signal
beruvchi
emosional
reaksiyalar
takroran
qanoatlantirgandan keyin ham so’nmaydi. Shuningdek, organik jaroshat tufayli
og’riq kamaymaydi, muayyan reaksiyalar o’zgarmaguncha jismoniy mashqdan
maroqlanish shaxs ko’ngliga tegmaydi. Buning uchun albatta, salbiy, ijobiy,
aralash (ambivalent) signallar insonning shayoti va faoliyatida o’z ahamiyatini
yo’qotish kerak.
Turli markazlarni qo’zg’otganda yuzaga keladigan roshatlanish yoki
azoblanish emosiyalarining sifatiga, darajasiga va barqarorligiga asoslangan holda
har bir haroitda shissiy ifodalangan hartli reflektor aloqalar bir marta
mustashkamlanganda shosil bo’lishini boshqa vaziyatda mustashkamlanish uchun
ko’p urinishga qaramay aloqani tiklash mushkil ekanligini izoshlash mumkin. Bu
o’rinda shaxsning barqaror emosional yo’nalganligi, mayllar mustashkamligi ruhiy
hodisasini uning turmush tarzini, shayotiy ideallarni tushuntirish mumkin.
Masalan, mayxo’r (alkogol) yoki narkoman uchun roshatlanish bilan bog’liq xatti-
harakat birlamchi bo’lganligi tufayli turli ijtimoiy voqealar (oiladagi judolik,
ishxonadagi ko’ngilsizlik, tabiiy ofat va boshqalar) uni bu yo’ldan to’xtatib
qololmaydi, lekin muvaqqat holat vujudga kelishi mumkin (aytaylik bir necha
daqiqa o’zini tiyib turish), biroq tezda tabiiy eshtiyojga mutelik qilib, "tarki odat-
amri mashol" yo’sinda ish tutaveradi.
Dostları ilə paylaş: