Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilim ministrligi

Obligatsiyalar - bul onıń iyesi qarız bergenliginen gúwalıq beriwshi hám oǵan usı bahalı qaǵazdıń nominal qunın onda kórsetilgen múddette belgilengen payız tólengen jaǵdayda qaplaw májbúriyatın tastıyıqlawshı bahalı qaǵazlar.
Amanat kassa sertifikatı - bul pul qarjıları amanatqa qoyılǵanlıǵı tuwrısında amanatshıǵa bólingen múddet tamamlanǵannan keyin depozit summası hám oǵan tiyisli payızlardı alıw huqıqın beriwshi kredit mekemesiniń guwalıǵı.
Fond birjası - bul bahalı qaǵazlar alıp satılatuǵın sawda ornı. Akcionerlik jámiyetleri payda bolıwı menen mámleketke bahalı qaǵazlardıń dáslepki bazar elementleri de payda bola baslandı. Bir waqıttıń ózinde kárxanalardı uzaq múddetli finans kárxanaları menen támiynlewde bahalı qaǵazlardıń roli asadı. Olardı satıw hám satıp alıw tek ǵana fond birjaları bahalı qaǵazlardıń ekinshi bazarı, yaǵnıy bahalı qaǵazlardı satıwshı hám satıp alıwshınıń ushırasatuǵın ornı esaplanadı.
Eger Ózbekstanda bank - kredit sisteması reformalar júrgiziwge tartılsa, bahalı qaǵazlar bazarı kerisinshe, oraylastırılǵan rejeli ekonomikada bahalı qaǵazlar bazarınıń elementleri payda bola basladı.
Bahalı qaǵazlar bazarı sawda kapitalınıń rawajlanıwı bosaǵasında payda bolǵan hám Evropa mámleketlerinde ol xojalıq mexanizminin eń turaqlı hám jolǵa koyılǵan bólimlerinen biri esaplanadı. Ol birja hám birjadan tısqarı sawda sistemasına sińip ketken, onıń óz qaǵıydaları bar, ayrım qaǵıydaları tariyxqa iye.
Ózbekstanda bahalı qaǵazlar bazarınıń qáliplesiwi mámleket kárxanaların menshiklestiriw hám akcionerlik kárxanalarǵa aylandırıw processleri menen baylanıslı.
Bul bazar basqa barlıq bazarlardan, eń áweli, onda aylanatuǵın tovar-bahalı qaǵazlar menen ajıralıp turadı. Óz esap betinde, olardıń aylanıwı bul bazar qatnasıwshılarınıń óz aldıya dúzilisin onıń xızmet kórsetiw tártibin, onıń tártipke salıw qaǵıydaların belgileydi.
Bahalı qaǵazlar bazarı - bazar ekonomikasınıń en áhmiyetli bólimlerinen biri bolıp esaplanadı. Ol finans bazarınıń bir belegi bolıwı menen birge fondlardı
toplaytuǵın hám keyinshelik ekonomikaǵa investiciyalaw hám de onıń islep shıǵarıw quwatlılıǵın jetilistiriw ushın olardı finans aktivlerine aylandıratuǵın kanal wazıypasın óteydi. Bahalı qaǵazlar bazarı bank krediti sistemasın tolıqtıradı hám onıń menen óz-ara qatnasıqta boladı. Kommersiyalıq bankler, kreditti bir jıldan kóp múddetke bermeydi, bahalı qaǵazlar bazarı bolsa islep shıǵarıwshılarǵa kóp muǵdardaǵı pul qarjıların ámelde qálegen múddetke hám bank kreditine salıstırǵanda paydalıraq shártlerge tartıwǵa múmkinshilik beredi.
Bul bazar basqa bazarlar sıyaqlı, talap hám usınıs ushırasatuǵın aldı-sattıǵa tán ekonomikalıq qatnasıqlar sistemasınan ibarat.
Bahalı qaǵazlar - tovarlardıń eń quramalı túri hám sonıń ushın emitentler menen investorlar ortasındaǵı finanslıq dáldalshılıq, fondlar bazarında bahalı qaǵazlar boyınsha xızmetler kórsetiw isleri usı bazardıń tájiriybeli qatnasıwshıları - brokerler, dilerler, investiciya kompaniyaları, investiciya fondları, bankler tárepinen ámelge asırıladı.
Bahalı qaǵazlar bazarı kredit bazarı menen birgelikte óz aldına kárxana hám tarawlardıń finanslıq jaǵdayın turaqlastırıw, sonday-aq barlıq xalıq xojalıǵı qurallarına zárúrlik sózgen baǵdarlarǵa hám ob’ektlerge operativ túrde qayta bólistiriwge xızmet qıladı. Bunday qayta belistiriw basqarıw apparatınıń sheshimi hám qálewine qarap emes, bálkim pul procentlerin qayta bólistiriwdiń nátiyjeliliginiń joqarı bolıw prinsipine tiykarkanıp ámelge asadı. Bunıń nátiyjesinde turaqlı finanslıq jardayǵa erisip ǵana qalmay, islep shıǵarıwdıń rawajlanıwına da erisiledi.
Bahalı qaǵazlar bazarınıń payda bolıwı hám islewi real kapital, yaǵnıy materiallıq baylıqlar (tovarlar) bazarınıń islewi menen tıǵız baylanıslı. Tariyxıy rawajlanıwdıń málim bir basqıshlarında bahalı qaǵazlar yamasa basqasha aytqanda fond aktivleri ushırasadı. Olar negizinde haqıyqıy kapitaldıń keri kórinisi esaplanadı.
Tovar hám pul bir-birine qarama-qarsı turadı hám bunnan kelip shıqqan halda bir bahanıń ózi ekinshi márte payda boladı: bir tárepten satıwshıda tovar kórinisinde, ekinshi tárepten satıp alıwshınıń pulı kórinisinde boladı. Eger bul mashkalanı
analizlep kórsek, bahalı qaǵaz satıp alǵan tárep málim muǵdardaǵı kapital iyesine, satqan tárep bolsa tiyisli muǵdardaǵı pul iyesine aylanadı. Ámelde bul process quramalıraq ótedi, yaǵnıy bahalı qaǵazlar erkin bazar esaplanıwshı bahalı qaǵazlar bazarında ámel qılıwshı ob’ektke aylanadı. Bul bazar da basqa bazarlar sıyaqlı aldı- sattını ámelge asırıwshı, talap hám usınıs tiykarında tovar bahasın anıqlawshı ekonomikalıq qatnasıqlar sisteması kórinisinde júzege keledi.
Bahalı qaǵazlar - bul specifikalıq tovar. Ol tovarlar sıyaqlı bahasına hám tutınıw qunına iye, bahalı qaǵazlardıń tutınıw qunı degende onıń dividend yamasa procent kórinisinde dáramat keltiriwi túsiniledi.
Ózbekstan Respublikasınıń Puxaralıq kodeksi boyınsha bahalı qaǵazlar olardarı huqıqıy normalarǵa tiykarlanıp ajırıladı. Bahalı qaǵazlar iyelerine berilgenhuqıqlarına tiykarlanıp olar ápiuayı hám ayrıksha Akciya, amanat sertifi- katorı, depozit sertifikatları, obligaciyalar, vekseller hám basqalarǵa bólinedi.
Bahalı qaǵazlardıń bazardaǵı aylanıs qunı akciyalar, obligaciya yamasa basqalar kursı yamasa kurs bahaları dep ataladı. Bahalı qaǵazlar kursı ózgeriwshiligi menen xaraqterlenedi, yaǵnıy olar barlıq waqıttada nominal bahasına tuwrı kelmeydi. Bahalı qaǵazlar dáramat alıw ushın satıp alınadı hám sonıń ushın olardıń kursı alınatuǵın dáramatqa tikkeley baylanıslı. Lekin basqa tárepten ol bank procentine keri baylanıslı. Bunı ápiwayı mısalda kóremiz.
Erkin bazar qatnasıqları jaǵdayında pul iyesi óz pulların kay jerge investiciya qılıwın ózi tańlaydı. Ol óziniń pulların bankke depózit túrinde qoyıp, bank procentin alıw yamasa bahalı qaǵaz satıp alıp onnan dáramat alıwı múmkin. Ol óziniń investiciyasın bankke qoyǵan dáramatı hám bahalı qaǵaz alıwı menen salıstıradı. Bank procenti qansha pás bolsa, bahalı qaǵazlardıń kursı sonsha joqarı boladı, yaǵnıy satıp alıwshı puldı bankke qoyǵanda alatuǵın dáramattan joqarı bolıwı esaplanadı.
Akcionerlik jámiyetlerdiń akciyaları. Ol akcionerdi akcionerlik jámiyettin kapitalında úlesi bar ekenligin tastıyıqlawshı hám usı jámiyettiń xızmeti nátiyjesinde dáramat alıw huqıqın beriwshi hújjet. Akciya summası akcionerdiń akcionerlik jámiyettegi kapital, múlk hám dáramatları úlesin kórsetedi.
Akciya emissiyası tómendegi jaǵdaylarda ámelge asırılıwı múmkin:

• 
  akcionerlik jámiyetlerdi jańadan ashıwda hám akcionerlik jámiyetlerge aylandırıwǵa usınıs etkende;
  
• 
  ustav kapitalın qáliplestiriwde hám ustav kapitalın keńeytiw ushın kosımsha kapital jumsalǵan jaǵdayda ámelge asırıladı.
  

Obligaciya - bul bahalı qaǵaz bolıp, onıń iyesi (kreditor) hám shıǵarǵan tárep (amanachı) ortasındaǵı qarız qatnasıqların tastıyıqlaydı. Obligaciya iyesi onıń tolıq, qunıń hám aldınan belgilengen dáramattı alıw huqıqına iye.
Mámleketlik qarız minnetlemeleri - mámleket, mámleket hákimiyatı hám basqarıw organları qarız alıwshı sıpatında hám qarız beriwshi sıpatında yuridikalıq hám fizikalıq tárepler qatnaskan bahalı qaǵazlar - sertifikatlar, vekseller, chekler, sonday - aq olardıń iyelerine huqıqıy guwalıq beriwshi qaǵazlar bolıp esaplanadı.
Bahalı qaǵazlar bazarın eki jaǵdayda kóriw múmkin: 1.Olardıń aylanısta bolıwınıń dáwirliligi;
2.Olar aylanıstı payda etiw kóz qarasınan.
Birinshi jaǵdayda, bazar birlemshi hám ekilemshi bazarǵa bólinedi.
Birlemshi bazarda bahalı qaǵazlardı emissiya qılǵannan soń birinshi aldı - sattı ámelge asırıladı. Ekilemshi bazar - bahalı qaǵazlardıń birinshi satıp alıwshısı satıp alǵannan soń keminde iyesin bir márte ózgertedi.
Ekilemshi bazar birlemshi bazar sıyaqlı arnawlı birja xızmeti menen shuǵıllanıwshı shólkemler: brokerlik kontorası, investiciya fondları, kommersiyalıq, banklerdiń Investiciya bólimleri, konsultaciya firmaları hám basqalar menen baylanısta boladı.
Bahalı qaǵazlardıń birlemshi emissiyası tómendegi jaǵdaylarda ámelge asırıladı:

• 
  háreket etip turǵan kárxananı ózgertiw yamasa jańa kárxana dúziw jolı menen akcionerlik jámiyetti payda etken waqıtta;
  
• 
  yuridikalıq tárepler, mámleket hákimiyatı organları tárepinen aldıńǵı obligaciyalar hám basqa qarız minnetlemelerin shıǵarıp qarız kapitalın tartıw jolı menen ámelge asırıladı.
  
  1.