 I bitik. Tarixi qaynaqlar (2014)  II bitik

 
Erk
ən 
daş dövrü 
(paleolit) 
 
54 
                                                                                                                        

Asiyanın güney-doğusunda Antalya, Xatay bölgələrində (Beldibi, Altın-
t
əpə, Belbaşı, Musa dağı, Karain mağarası, Tıkalı mağara və b.) ortaya 
çıxarılmışdır.
35
 
İkiçayarası  (Mesopotamiya)  ərazisində  isə  nəinki  erkən, 
heç orta paleolit 
düşərgələri də qeydə alınmamışdır.
36
 
Elam 
daş abidələri 
d
ə erkən dövrü əks etdirmir. Əgər Azərbaycanla Elam sınırında yerləşən 
üst paleolit
ə aid Xürrəmabad civarındakı Yafte, Pa-Sanqar və Arceş dü-
şərgələrini nəzərə alsaq, onların da Zaqros daş kulturunun lokal variantı 
oldu
ğunu qəbul etməliyik.
37 
Az
ərbaycanı güney və güney-doğudan əhatə 
ed
ən qonşu bölgələrdə orta paleolit açıq düşərgə şəklində deyil, qayaaltı 
dü
şərgə (Fars, Duzlu-çöl) və mağara (Kunci) şəklindədir. Azərbaycanın 
doğu sınırları dışında qalsa da, sonrakı prototürk boylarının formalaşdığı 
bölg
ələrdən  olan  Xorasanda  erkən  paleolit  qalıqları  da  tapılmışdır.
38
 
Az
ərbaycanın  quzey-batı  sınırına  yaxın  bölgələrdə  Tbilisi-Kutaisi-Kaz-
bek  üçbu
cağındakı Trialeti, Suram və Raçin dağ silsilələri arasında xeyli 
orta v
ə üst paleolitə aid düşərgə və mağaralar aşkar edilmişdir ki, bu da 
Qaf
qazın qədim insan məskənlərindən biri olduğunu sübut edir.
39
 
  
Bel
əliklə, Azərbaycan ən qədim çağlarda paleolit dövrünün arxeo-
loji  abid
ələrini  az-çox  əks  etdirən  qonşu  bölgələrlə  əhatə  olunmuşdur. 
Az
ərbaycanıın özündə isə erkən paleolitdən tutmuş üst paleolitə qədər 
xeyli abid
ə vardır. Quzeydə Dərbənd civarında, Balakəndən batıda Qanıx-
Qabırrı çayları arasında, quzey-batıda Borçalı, Axıska, Göycə gölü, Qazax 
bölg
ələrində,
 
batıda Göycə-İrəvan arasında, Zəngi çayı hövzəsində,
 
Ağrı 
ovalığı və Ələyəz dağının ətəklərində arxeoloji qazıntılar aparılmış,
 
burada 
çoxlu paleolit 
düşərgələri ortaya çıxarılmışdır. Azərbaycanın orta bölgə-
l
ərində
 
Azıx,
 
Tağlar,
 
Qazma (
Şərur) və Buzeyir (Lənkəran) paleolit abidə-
l
əri aşkar
 
edil
mişdir.
 
Güney
 
Az
ərbaycanın paleolit dövrü az
 
t
ədqiq olundu-
ğundan bu sahədə Quzey Azərbaycandakı kimi tam təsəvvür yaranmasa 
da, h
ər halda əldə olunmuş bəzi məlumatları ümumiləşdirmək mümkün-
dür. Burada paleolitin 
aşeləqədər qatına aid abidə hələlik tapılmamışdır, 
35
 
Kınal, 
10-11;
  
Заблоцка, 
20;
  
АЗА, 
20.
 
36 
Заблоцка
, 22. 
37 
АЗА
, 22. 
38 
Заблоцка
, 20; 
Türkm
ənistanın  güneyindəki  Anau  abidəsi  sonrakı  mərhələlərə 
aiddir.  X
əzərin  o  biri  tərəfində  (Yanqaça  I-II,  Tomçi-su,  Kaskır-Bulak,  Beq-
Arslandaq)  v
ə Amudəryanın sağında qalan Teşik-taş kimi paleolit abidələr isə  Azər-
baycan 
sınırından uzaqdır
 (
Палеолит СССР
, 136). 
39 
Палеолит СССР
, 45-70. 
 
55 
                                                 

ya
lnız Kərkük-Süleymaniyə yolundakı dağlıq yerdə aşel çağına aid Barda 
Balka 
düşərgəsi  vardır.  Güney  Azərbaycanda  paleolit,  əsasən,  mustye 
(orta paleolit) 
çağını əhatə edir və düşərgələr açıq yerlərdə yox, qayaaltı və 
mağara tipli sığınacaqlardadır. Belə düşərgələr Xəzərin güney-doğusunda 
(Ke Aram-1), Gir
manşah civarındakı Varvasi qayaaltı abidəsində, Həmə-
dan-
Girmanşah yolundakı Bisutun və bura yaxın Kare-xar mağaralarında,
 
Luristandakı
 
Kunci 
mağarası və
 
başqa
 
abid
ələrdə
 
aşkar
 
edilmişdir.
40
  
 
Zaqros 
dağlarının  batı  ətəklərində  xeyli  mustye  abidələri  qeydə 
alınmışdır.  Mustye  çağı  insanları  Süleymaniyə  civarındakı  Xazar-Merd 
mağarasında davamlı olaraq yaşamışlar. Zarzi mağarası da bura yaxındır. 
Polyak alimi Y.Zablotska 
buranı Ön Asiyadakı dörd qədim arxeoloji kul-
tur  m
ərkəzindən biri hesab edir və Urmu gölünün batı tərəfində İraqın 
quzey 
dağlıq bölgəsindəki mustye və üst paleolit abidəsi olan Şanidar 
40 
ИИ
, 21-22; 
Заблоцка,
 20; 
АЗА
, 22-23. 
 
56 
                                                 

mağarasının yaşını 100 min il əvvələ aid edildiyini yazır.
41
  
Şanidar mağarasında 50-40 minil əvvəl yaşayan neandertallara aid 
yeddi böyük v
ə iki uşaq skeleti tapılmışdır. Burada ilk ölübastırma gələ-
n
əyi aydın görünür: «çuxur formalı qəbrin dibindəki gül və cır moruq 
toz
ları
 
göst
ərir
 
ki,
 
onları qəbirə
 
ölünü 
basdırmadan
 
önc
ə
 
qoy
muşlar.
  
Burada 
basdırılan şanidarlı neandertallardan biri hələ gənc yaşlarında sağ qolunu 
itirmiş 50 yaşlı kişidir.
 
Görünür,
 
dişləri iç tərəfdən sürtülmüş bu əlil kol-
lektiv 
əməkdə iştirak etmək üçün nəyisə gücü çatan qədər dişlərinin kö-
m
əyilə daşıyırmış».
42
  
Bu detal göst
ərir ki, şanidarlılar birgə əmək fəaliyə-
tind
ə
 
əlil  yoldaşlarına
 
qayğı  ilə
 
yanaşaraq,  onları  ac  qoymamış,
 
öl
əndə 
is
ə ilk «insani»
 
əxlaq nümunəsi göstərib
 
«
şərəflə»
 
torpa
ğa gömmüşlər.  
Bel
əliklə, Bütöv Azərbaycanda insan tarixinin paleolit çağını əks 
etdir
ən abidələrin coğrafiyası əksər bölgələri əhatə edir.  Bu abidələrin 
ən möhtəşəmi isə Azıx mağarasıdır. Quruçayın sol sahilində ümumi sa-
h
əsi 8000 m
2
, çöküntünün ümumi 
qalınlığı isə 14 metr olan və paleolitin 
əksər  mərhələlərini  özündə  əks  etdirən  Azıx  mağarasının  10  arxeoloji 
t
əbəqəsi vardır. Azıx abidəsini açmaqla dünya şöhrəti qazanmış arxeoloq 
M
əmmədəli Hüseynov burada 1960-cı illərdən başladığı tədqiqatı ömrü-
nün 
axırına qədər otuz il davam etdirdi. O burada qatbaqat qədimə enərək 
III qatda mustye, V-VI qatda 
aşel, VII-X qatda isə bir milyon ildən artıq 
davam 
etmiş Quruçay kulturunu açdı. Arada IV təbəqədə yaşayış izinin 
olma
ması,  görünür,  buzlaşma  vaxtı  adamların  mağaranı  müvəqqəti  tərk 
etm
əsi ilə bağlıdır. M. Hüseynov  mağaranın V təbəqəsindən 350 minil 
əvvəl yaşamış gənc bir azıxlı qadının çənə sümüyünü tapdı və bu, elmi 
kataloq  v
ə ensiklopediyalarda «azıxantrop» adı ilə dünya tarixinə düşdü. 
Şanslı arxeoloq V qatda dünyanın ən qədim ocağını, VI qatda isə daha bir 
neç
ə ocaq yeri ortaya çıxartdı.
43
 
Azıx  mağarasında  təbəqələrin  ardıcıllığı  onu  göstərir  ki,  burada 
yaşayış davamlı olmuşdur. Belə sürəkli yaşayış Azıxa yaxın ərazidə olan 
Tağlar mağarasında da görünür; 6 kultur təbəqəsi olan mağaranın mustye 
çağında  40 minil davamlı yaşayış olmuşdur. Daş alətlərin təkmilləşmə 
m
ərhələlərini
 
ən  yaxşı  əks  etdirən  bu  cür
 
davamlı  yaşayış  məskənləridir. 
Əgər  ilk  Azıx  sakinləri  kobud  biçimli  4-5  kiloluq  qəlpələnmiş  daşdan 
41 
Заблоцка
, 20-26. 
42 
АЗА, 21. 
43 
Гусейнов, 1985;  Палеолит СССР, 42-71; Cəfərov, 1994; АТ, 1998, 60-67. 
 
57 
                                                 

istifad
ə  edirdilərsə,  sonrakı  dövrlərdə  bu  daş  alətlərin  həcmi  get-gedə 
kiçilir,  onlar
ın hazırlanma texnologiyası da təkmilləşir. Tağlardakı daş 
al
ətlər  belə  təkmilləşməni  və  yeni-yeni  növlərin  ortaya  çıxmasını  tam 
əks etdirir
 
v
ə bu baxımdan Tağlar arxeoloji ədəbiyatda Ön Asiyada əvəzi 
olmayan bir abid
ə kimi qeyd olunur. 
Paleolit  dövründ
ə  daş  alətlər  bitkilərin  kökünü  eşib  çıxarmaqda, 
müxt
əlif heyvan, balıq və quş ovunda, heyvan dərisini soymaqda və sair 
əmək  fəaliyətində  istifadə  olunmuşdur.  Mustye  dövründə  qəlpələnmiş 
çaxmaq 
daşından, «dəvəgözü»  adlanan  vulkanik  şüşədən,  ağacdan,  iti 
sümükd
ən müxtəlif biçimli əl çapacağı, qaşovlar, biz, qarmaq, süngü, iti-
ağızlı və itiuclu kəsici silahlar və digər alətlər hazırlanmışdır. Bu çağın 
sonunda 
artıq ağac saplaqlı kobud daş baltalar vardı.  
Paleolit  dövrünün  orta  v
ə  üst  çağlarına  aid  abidələrin  əksərində 
özünü  göst
ərən kül-ocaq qalıqları vardır. Azıx mağarasında tapılmış kül 
v
ə ocaqlar göstərir ki, buranın sakinləri yarım milyon il bundan əvvəl 
süni od 
əldə etməyi və ən önəmlisi, onu saxlamağı öyrənmişdilər. Bəşər 
tarixind
ə odun kəşfi ən böyük hadisələrdən biri hesab olunur. Od təkcə 
soyuqdan qorunmaq üçün yox, h
əm də ocaq qurmaq, ocaqda ət bişirmək, 
sonrakı çağlarda isə metal əldə etmək üçün imkan verən bir tapıntı idi. 
Paleolit  dövrü  arxeoloji  qaynaqlara  gör
ə, bütöv Azərbaycan ərazi-
sind
ə böyük tipoloji kultur sahəsi vardır və bu sahə fonunda kiçik lokal 
qruplar  da 
yaranmışdır.
44
  N
əzərə alsaq ki, aşel,  mustye və üst paleolit 
buz
laşma  və  istiləşmə  dövrləri  idi,  onda  bəzi  yerdəyişmə  olayını  təbii 
saymaq 
lazım gəlir. Hələ erkən paleolit insanlarının isti iqlim şəraitində 
Ön Asiya 
dağlıq hissələrinə qalxması və Güney Qafqazda geniş yayılma-
sı buzlaqlar arası çağlarda havaların istiləşməsi ilə bağlı olmuşdur.
45
  Bu 
da lokal kulturlar 
arasında tipoloji oxşarlıqların ortaya çıxması ilə nəticə-
l
ənmiş, Arazın sağ və solunda oxşar kulturlar yaranmışdır.  
44 
H
ətta Borçalı-Qazax-Allahverdi rayonlarının kəsişdiyi kiçik bir bölgədə üç lokal tip 
formalaşıb:  Tsopi  (şarant);  Qədirdərə,  Yuxarı  Salahlı,  Qoçəskər,  Daş-Salahlı  (tipik-
mustye); 
Çaxmaqlı,  Gilik  (dişli-mustye).  Lakin  paralellik  daha  geniş  sahələrdə  nəzəri 
c
əlb edir. Arazın hər iki sınırında oxşar aşel və mustye tapıntısına rast gəlinir; tipoloji 
aşel alətləri İrəvan, Cavaxetiya, Kars və Güney Azərbaycanda özünü göstərir. Luristan, 
Zaqros mustye kulturu paralell 
Tağlar kulturuna uyğun gəlir
 (
Палеолит СССР
, 65, 
69). 
45 
Butzer
, 1975. 
 
58 
                                                 

Arxeoloqlar 
Azıx  abidəsinin  alt  təbəqələrindən  tapılan  bəsit  yön-
t
əmli daş alətlərlə birgə müxtəlif və nəsli kəsilmiş heyvan sümüklərinin 
qalığı  toplusunun  yerli  xüsusiyətini  nəzərə  alaraq,  bunu  Azıx  arxeoloji 
kulturu  kimi  d
əyərləndirmiş,  Quruçay  vadisində  formalaşan  bu  kulturu 
«Quruçay  m
ədəniyəti» adlandırmışlar. Quruçay kulturu dünya arxeoloji 
abid
ələri sırasında, bəlkə, ən uzunömürlü olub, davam etdiyi sürəcə isti 
iqliml
ə müşayət olunmuş, 700 min il öncə isə ömrünü başa vurmuşdur. 
Quruçay kulturu Ön Asiya tarixind
ə əvəzsiz bir mərhələdir. 
Az
ərbaycan  2  milyon  ildən  bəri  insanların  fasiləsiz  məskunlaşma 
ərazisi olduğu üçün burada əldə edilmiş erkən, orta və üst paleolit abidə-
l
ərinin qısa xülasəsi bəzi ümumiləşdirmələr aparmağa imkan verir. Belə 
ki,  burada 
əksər  antropogenez  mərhələlərini  keçirmiş  paleolit  insanları 
b
əzi örtülü və açıq düşərgələrdə müəyyən zaman kəsiyində, bəzilərində 
is
ə davamlı yaşamış, yeməli bitki, çır meyvə yığımı və müxtəlif heyvan 
ovu  il
ə yaşamlarını təmin etmək üçün düzəltdikləri primitiv daş alətləri 
zaman-zaman  t
əkmilləşdirərək  güzəranlarını  yaxşılaşdırmış,  bu  sahədə 
xeyli  ir
əli  getmişlər.  Dünyada  ilk  davamlı  yaşayış  məskəni  və  ilk  ocaq 
(
Azıx, Tağlar), ilk qəbir (Şanidar) burada aşkar olunmuşdur. İnsan fəali-
y
ətinin mümkün növləri, icma özəyinin ilkin təşkili orta paleolit dövrünə 
düşür, orta və üst paleolit qovuşuğunda bəsit icma qurumu, bu qurum da-
xilind
ə ilk vəzifə bölgüləri, ölübasdırma adəti, dəri geyimi, təbiət, ocaq, 
heyvan  v
ə ov kultları, nitq ünsiyəti, primitiv qaya cizgi rəsmləri ortaya 
çıxır. Ən önəmlisi isə, daş dövrünün bu çağında irq və Homo sapiens for-
ma
laşmasının başa çatmasıdır. Beləliklə, ilkin daş dövrünü sürü şəklində 
başlayan bəsit insan artıq bu dövrün sonunda tam formalaşmış insan gör-
k
əmini almışdı. 
Az
ərbaycanda mezolit m.ö. X minildə, yəni 12 minil 
bundan 
əvvəl  başlanır.  Arxeoloji  ədəbiyatda  mezolit 
dövrünün 
başlanma və bitmə tarixi barədə mübahisə 
h
ələ davam etməkdədir. Yuxarı qurşaq buzlaqlarının 
əriməsi  ilə  mezolit  dövründə  isti  iqlim  artımı  həm 
t
əbiətin, ətraf mühitin, həm də heyvan və bitki çeşid-
l
ərinin Azərbaycanda az da olsa, dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Mezolit 
dövründ
ə
 
quş, balıq və heyvan ovu,
 
yığım texnikası xeyli təkmilləşdi; yeni 
qarmaq tipl
əri, düzmədişli kəsici və karandaşvari nukleuslar artdı və daş 
dövrü üçün böyük olay kimi tarix
ə düşən yay-ox və qayıq yarandı. 
 
Орта daş 
dövrü 
(mezolit) 
 
59 

B
əşər  tarixində  inqilabi  mərhələ  sayılan  ərzaq  istehsalı  mezolit 
dövründ
ə baş verdi, hazır məhsulu mənimsəmə ilə yanaşı, məhsul isteh-
salı forması ortaya çıxdı. Bu dövrdə həm də əkin və maldar təsərrüfatın 
başlanğıcı qoyuldu. Göründüyü kimi, orta daş dövründə insan əməyində 
bir 
sıra mühüm dəyişikliklər ortaya çıxır, ona görə də, bu dövrün arxeolo-
giyasını dərindən öyrənməyə ehtiyac vardır.   
Bu  dövrün  abid
ələri həm Güney, həm də Quzey Azərbaycanda az 
öyr
ənilmişdir, lakin müəyyən təsəvvür yarada biləcək qaynaqlar da əldə 
oluna 
bilmişdir.
 
Güney Az
ərbaycanda mezolit dövrü daha erkən başlayıb. 
Mellart  Zaqros
dakı bəzi mezolit abidələrinin tarixini m.ö. XIII-IX minilə 
aid edir.
46
 
H
ər
 
hansı bir bölgədə mezolit
 
dövrünün 
hüdudları çox
 
vaxt
 
müx-
t
əlif  elmi  ədəbiyatda  dolaşıq  salınır.
47
 
Güneyd
ə  Qənc-dərə,  Paliqavr  və 
əvvəlcədən  davam  edən  Şanidar  düşərgələri,  Xəzərin  güney  yönündə 
Əlitəpə, Damdamçeşmə, Qara-Kamarbənd, Cəbəl, Xotu, Girmanşaha yaxın 
Qarasu dü
şərgələri vardır. Bu abidələrdə mezolitə aid çeşidli bəzəklər və 
daş alətlər qeydə alınmışdır. Xəzərin güneyində düşərgə sakinləri müxtə-
lif ov 
heyvanları ilə yanaşı, suiti ovlamağı da öyrənmişdilər.  
Güney Az
ərbaycanın batısındakı Şanidar mağarasının mezolit mər-
h
ələsi xüsusi əhəmiyət daşıyır. Buranın sakinləri hələ üst paleolit çağla-
rında (m.ö. XIII-XI minilliklər) yayda çay vadilərinə, Zavi-Çemi-Şanidar 
sah
ələrinə enib, iribuynuzlu heyvanlar ovlayırdılar. Onların düşərgələrin-
d
ə, zooloqların qənaətinə görə, qoyuna aid qalıqlar vardır ki, bu da dün-
yada 
əhliləşən ilk qoyun izləridir. Artıq mezolit dövründə burada qoyunçu-
luq t
əsərrüfatının yaranması doğal idi.
 
Əgər mezolit dövründə ilk əhliləşən 
keçi
 
izin
ə
 
Suriya-Anadolu 
ərazisində rast gəlinirsə,
 
qoyunun
 
da 
batı Azər-
baycanda 
əhliləşdiyini  görürük.
48
 
Quzey  Az
ərbaycanın  quzey-batısında 
paleolit 
vaxtından davam edən Avey dağındakı Damcılı mağarası və Qa-
rabulaq 
çayı  kənarındakı  Zurtaki  mağarası,  mezolitdən  başlayaraq  orta 
əsrlərə  qədər  yaşayış  məskəni  olmuş  Qobustan  düşərgələri  (Ana-zağa, 
Ceyranlar, K
ənizə, Qayaarası, Öküzlər, Firuz və s.) mezolit abidələridir. 
Bütün  bu 
düşərgələrdə yeni  kiçik  daş  alətlərin  meydana  çıxması  özünü 
46
 Mellart, 283. 
47  
«Az
ərbaycan tarixi» (I c.) kitabının müəllifləri yazır ki, «mezolit dövrü təxminən e.ə. 
XIII-X  minillikl
əri  əhatə  edir»,  lakin  həmin  kitabda  «üst  paleolitin  35-12  minilliklər 
arasında mövcud olduğu» da deyilir (AT, 1998, 69, 80 və 84). Əgər üst paleolit 12 min 
il 
əvvəl başa çatıbsa, deməli, mezolit həmin tarixdən başlamalı idi. 
48 
Berger - Protsch, 42, 214. 
 
60 
                                                 

göst
ərir. Ağac və ya sümükdə açılmış yarığa kiçik daş qəlpə dişlərin dü-
zülm
əsi ilə hazırlanan kəsici alətlərə mezolit öncəsi tək-tük rast gəlmək 
olurdusa, 
artıq mezolit dövründə belə pərçimli düzmədişli alətlər çoxalır. 
Bu da d
ənli bitkilərin biçilmə texnikasının artdığını bildirir. Xəzərin gü-
neyi, Zaqros v
ə Qobustan bölgələrində yabanı buğda-arpa bitdiyini arxe-
oloji b
əlgələr aydın göstərir. Zaqros bölgəsi Ön Asiyada m.ö.VIII minil-
likd
ən başlanan dörd əsas əkinçilik mərkəzindən birinə çevrilmişdi.
49
 
 
 D
ənli bitkilərin yığımı artdıqca əkinçiliyə yol açıldısa, ov qaydala-
rının dəyişməsi də heyvandarlıq üçün təkan verdi. Əvvəllər iri heyvanları 
qurulmuş  bərəyə,  tələyə  və  ya  uçurum  qırağına  doğru  qovub  vurmaq 
üçün  sür
ək olayında çoxlu ovçu iştirak edirdisə, artıq yay-ox meydana 
çıxandan sonra ova az adam lazım olurdu. Düşərgədə qalanlar isə əkin-
biçin, 
heyvandarlıq və sair sahələrlə daha çox məşğul olmaq imkanı əldə 
edirdi. Bel
ə durum, bir tərəfdən bütün fəaliyətini yemək əldə etmək üstə 
quran 
əkinçi-maldarın həyat şəraitini yaxşılaşdırır, digər tərəfdən, silah-
yaraq, 
iş alətləri və geyim-kecim hazırlanması ilə yanaşı, onların mənəvi-
estetik  yönlü  g
əlişmələri üçün də şərait yaradırdı. Bu baxımdan, Qobustan 
abid
ələri əvəzsiz örnəklər ortaya qoyur.  
Qobustanda 
yaşayış  13-12  minil  bundan  əvvəl  başlayıb.
50
 
X
əzər 
sahilind
ə 15 km uzunluğunda böyük ərazini əhatə edən Qobustan komp-
leks  abid
ələri paleolitin sonundan tutmuş orta əsrlərə qədər davam edən 
böyük  bir  arxeoloji  kulturdur.  Qobustan  kulturu  qatbaqat  öyr
ənildikcə 
yeni-yeni bilgi b
əlgələri açılır. Bu kultur yaxın bölgədən gəlmiş mezolit 
insan
ları  tərəfindən  yaradılmış,  nəsillər  əvəzləndikcə  burada  kultur  qat-
ları  da  dəyişmişdir.  Qobustanın  mezolit  təbəqəsində  sümük  və  daşdan 
b
əzək əşyaları, kiçik daş alətlər, ocaq yerləri və ən önəmlisi, qayaüstü 
r
əsmlər aşkara çıxarılmışdır.
51
  
Burada keçi, ceyran,
 
öküz v
ə sairə heyvan şəkilləri ilə yanaşı,
 
o döv-
rün etnoqrafik-mifoloji durumunu 
əks etdirən çox qiymətli yallı rəqsi və 
ov  s
əhnələri, Günəş qayığı kimi nadir rəsmlər vardır. Yazılı təpədə pir 
üçün 
qurbanlıq  keçi  rəsmi  kimi  əsərlər,  Günəş  qayığı  ilə  o  biri  dünya 
yolçuluğu təsəvvürü artıq maqik və kosmoqonik düşüncənin yaranmasını 
göst
ərir. Yallı rəqsi ilə ritmik musiqi duyumlu qobustanlı insanın digər 
49
 
Заблоцка
, 30; 
АТ,
 1998, 82;  
АЗА
, 24-26.  
50 
Рцстямов,
 1994, 145. 
51
 C
əfərzadə,
 1999. 
 
61 
                                                 

çağdaşlarından nə qədər irəli getməsi aşkar olur. Qobustan abidələrində 
müq
əddəs pir-ocaq yerlərinin çox olması, burada bir neçə tapınaq yerinə 
mezolit  kulturu 
qatında rast gəlinməsi onu göstərir ki, sonrakı prototürk 
dilinin g
əlişmə çağlarında belə tapınaq yerlərindən biri «Tanrı Dağı» an-
la
mında Cingir Baba (Dingir-dağ) adlanmışdır. Sonrakı çağlarda İkiçaya-
rasına gəlib yerləşən sumerlər də öz tanrılarına Dingir deyirdilər.  
Bu  dövrd
ə Azərbaycan əhalisinin nitqində böyük irəliləyiş vardı. 
Artıq mezolit insanı Homo sapiens mərhələsinə qədəm qoyandan sonra 
t
əfəkkürün inkişafı ilə əlaqəli yaranmağa başlamış nitq ünsiyətinin gəliş-
m
ə çağını yaşayırdı. Nitq inkişaf etdikcə sistemə düşən dil vahidlərinin 
quruluşu  formalaşırdı.  Mezolit  çağında  prototürk  dilinin  monosillabik 
(t
əkhecalı)  və  müxtəlif  semantik  yüklü  sinkretik  sözlərində  ad  və  feil  
kateqoriyaları üzrə ayrılma artıq başlanmışdı, söz dağarcığı omonimlərlə 
z
ənginləşirdi.
52
 
 
Bu  dövrün 
icmaları  düşərgə  ətrafı  ərazilərin  sahiblərinə  çevrilir, 
icma daxilind
ə soy qurumu möhkəmlənirdi. Artıq qohum və yaxın icma-
lararası uruq
 
(q
əbilə)
 
qurumunun cüc
ərtiləri görünürdü.
 
Ölübasdırma get-
ged
ə  sistemə  düşür,  icma  üzvləri  özünəməxsus  silah,  bəzək  əşyaları  ilə 
birlikd
ə  torpağa  gömülürdü.  Mezolitin  sonuna  aid  Firuz  düşərgəsindəki 
q
əbirdə 11 insan skeleti aşkar edilmiş, bunların içində dolixokefal və bra-
xikefal  tipl
ərin  olması  müəyyənləşmişdir.
53
 
Dem
əli,  Qobustan  sakinləri 
ara
sında qarışma olayı daha qabaqlar gerçəkləşmişdi.  
Mezolit 
çağında istehsal yeni əmək sahələrini ortaya çıxardı. İcma 
daxilind
ə əkinçi, maldar, ovçu, balıqçı və başqa sənət çeşidləri artdıqca 
t
əsərrüfat böyüyür, icmanın parçalanıb bölünməsinə səbəb olurdu. Arxe-
oloji qaynaqlar göst
ərir ki, zağa, mağara və qayaaltı sığınacaqla yanaşı, 
açıq  düşərgələrdə  qurulan  qazma,  yarımqazma  və  komalarda  yaşayan 
insanlar toplumu 30-100 n
əfərlik icmalardan ibarətdir. İcmaların artması 
il
ə mağaradan çayqırağı ovalara, dağ ətəklərinə enib yeni ərazi axtarışına 
52 
Bu bar
ədə Azər dilinin mənşəyi bölməsində geniş məlumat verildiyndən burada yal-
nız mezolit çağına qədər yaranmış sait (Vokal) və samitlərdən (Consonant) ibarət dörd 
CV, CVC, V, VC heca 
quruluşu olduğunu və bugünəcən sıx (feil) - sıx (sifət), ac (feil) - 
ac (isim-sif
ət) kimi leksemlərdə sinkretik əlaməti saxlamış əksər sözlərin müxtəlif nitq 
hiss
ələrinə aid yük daşıdığını yada salırıq. 
53 
AT 1998, 85; Q
əbir, məzar kimi alınmalarla yanaşı tuva dilində Bazırıq adlanan yerdə 
saqalardan qalma 
Pazırıq kurqanı adındakı basırıq sözünü işlətməyi faydalı sayıram. 
 
62 
                                                 

çıxmaq, yeni düşərgələr salmaq mezolit insanlarının yerdəyişmə hərəkə-
tin
ə bir intensivlik gətirmişdi.  
Dü
nyanın hər yerində mezolit dövrü abidələrin az tapılmasından 
şikayət  edən  arxeoloqlar  bunun  səbəbini  həmin  dövrdə  miqrasiyaların 
artmasında  görürlər.  Belə  miqrasiyalar  müxtəlif  bölgələrdə  yaranmış 
kul
turların  əlaqəsində  özünü  göstərir.  Vaxtaşırı  bir  bölgədən  digərinə 
sızmalar, yem ehtiyatının tükənməsi və quraqlıqla bağlı münasib düşərgə 
üçün 
əlverişli yer axtarışları kiçik miqrasiyalara təkan verirdi. Mezolit 
boyunca Az
ərbaycan daxilindəki yerdəyişmələr kultur gələnəyin inteqra-
siyasına, müxtəlif bölgələrdə tipoloji paralellərin artmasına, prototürk dil 
strukturunun sistem
ə oturmasına səbəb olmuşdur. Maraqlıdır ki, mezolit 
dövrü  Qafqaz  (Qarad
əniz  sahili,  İmeret,  Trialet  və  s.)  abidələri  içində 
bir  neç
ə  lokal  kultur  mərkəzi  seçilir.  Azərbaycan  sınırlarından  kənarda 
qalan abid
ələrin arasında sıx əlaqə olduğu halda, Trialet (Borçalı) kulturu 
onlardan  f
ərqlənir.
54
 
Burada  Zurtaketi, 
Barmaqsız  və  bu  bölgəyə  yaxın 
Damcılı düşərgələrində at və qulan ovu Azərbaycanın digər bölgələri ilə 
uyğunluq təşkil edir. Görünür, etnik-dil fərqi ilə yaranan təbii sınırlar 
artıq  mezolit  dövründə  xarakterik  hal  alır.  Ümumiyətlə,  Azərbaycan 
sakinl
ərinin  həyatında  mezolit  dövrü  mühüm  yeniliklər  epoxasıdır. 
T
əkcə  Qobustan  və  Şanidar  kulturu  orta  daş  dövrünun  şah  əsərləridir. 
Mezolit  dövrü  öyr
ənildikcə  prototürk  etnosunun  mənşəyinə  işıq  tutan 
b
əlgələr qaynağı daha da zənginləşəcəkdir. 
Az
ərbaycanda neolit dövrü m.ö. VIII-VII minillik-
l
əri əhatə edir. Bu dövrün arxeoloji abidələri həm 
Güney,  h
əm də Quzey  Azərbaycanda xeyli yayıl-
mışdır.
55 
 
Bu 
çağın  arxeoloji  kulturunda  daş 
al
ətlərin  təkmilləşməsi,  onların  cilalanıb  deşilməsi, 
pardaxlı düzmədiş ağızlı oraq dişlərinin, daş çəkic 
v
ə  cilalı  baltaların  artması,  deşici,  iskənə,  iynə,  biz,  burğu  və  bıçaqların 
çoxalması xarakterik hal alır. Gil qabların yaranması «saxsı» epoxasının 
54 
Мезолит СССР, 
103
. 
55 
Güneyd
ə  Urmu  yaxasında  Firuztəpə,  Təbrizə  yaxın  Yanıqtəpə,  Qəzvindən  güneydə 
Saqzabad 
yaxınlığında Təpə-Zağa, Luristan ətrafında Təpə-Quran, Əbdül-Hüseyn, Zaq-
ros 
dağlarında Carmo, Tell-Şemşar, Mosulda Xasun, Arazdan yuxarıda Naxçıvan, Qara-
bağ neolit abidələri, Şuşa mağarası, Mingəçevir düşərgəsinin alt təbəqəsi, Gəncə ətra-
fında Gillidağ, Gəncəçay düşərgəsi neolit çağında  davam edən Damcılı və Qobustanda 
bir neç
ə düşərgə son daş dövrünü əks etdirən arxeoloji qaynaqlardır.