1. Bog`lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar O’quvchilar inshosini tahlil qilish

Variant- 7
1.Bog`lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar
2.O’quvchilar inshosini tahlil qilish
3.Ona tili darslarida lug’at ustida ishlash va nutq o`stirish
4. “Savodxonlik bayrami” tadbiri ssenariysini tuzish
5. “Gap” mavzusiga doir 10 ta test topshirig’i tuzish

JAVOBLAR

1.Bog`lanishli nutqqa oid asosiy ko’nikmalar.
O’quvchilar nutqini o’stirish ularga aniq ko’nikmalarni singdirish demakdir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari mustaqil mashq sifatida bog’lanishli nutqni o’stirishdan quydagi ko’nikmalarni bilib oladilar:
Mavzun tushunish, chegarasini aniqlash va uni nisbatan to’liq yoritish ko’nikmasi.
Inshoni asosiy fikrga bo’ysundirish ko’nikmasi.
Hikoya , insho uchun mavzuga talluqli , uni yoritishga zarur bo’lgan materialni yig’ish .
Materialni tartibga solish, uni teguishli izchillikda joylashtirish, matn rejasini tuzish vashu reja asosida yozish ko’nikmasi.
Fikrni adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda to’g’ri ifodalay olish ko’nikmasi
Matnni og’zaki yoki yozma tuzish, inshoni yozish, yani barcha tayyorgarlik ishlarini yakunlash ko’nikmasi.
Yozilgan matnni takommillashtirish ko’nikmasi. Bu ko’nikma o’z ijodiga tanqidiy munosabatda bo’lish asosida Yozma ish turlaridan biri bayondir . Bayon o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini o’qib berilgandan so’ng ma’lum tayorgarlikdan so’ng yozma ravishda qayta hikoyalashdir.
Bolalarning nutq madanyati ustida ishlash , ularning og’zaki va yozma nutqidagi kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlashva to’la savcodxonlik uchun kurashishning muhim omillaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun davlat ta’lim standartlari talabiga ko’ra , boshlang’ich sinflarda yozma ishning bayon turidan foydalanish , o’quvchilarning fikrini keng ko’lamda ifoda etish qobilyatini o’stirishda katta yordam beradi.
Boshlang’ich talim ona tili fanining “ Fonetika , grammatika , imlo va nutq o’stirish” dasturiga ko’ra , o’qituvchi yordamida kichik yoshdagi o’quvchilarni mos ravishda namuna aasosida matn tuzish va lug’aviy - imloviy tayyorgarlikdan so’ng bayonga oid mashqlarni bajarishga o’rgatib boriladi. Boshlang’ich sinflarda bayon ta’limiy xarakterga ega. Bayon yoznma ish turi sifatida bolaning talim tarbiyasi , aqliy va nutqiy rivojlanishida muhim ro’l o’ynaydi.
Birichi sinfda bayon yozish murakkablik qiladi . Birinchi sinf dasturiga ko’ra , matnni qayta hikoyalash mashqlari berilmaydi. Faqat ani bir mavzuda rasmlarga qarab gap va kichik hikoya tuzish (inshoga tayyorgarlik mashqlari) o’rganiladi. Tayyorgarlik mashqlarini o’tkazish o’quvchilarda soda gap ko’nikmasini hosil qiladi. O’quvchilar gapda so’zlarning tartibini , gap oxirida nuqta qo’yishni , bir gapdan ikkinchi gapni ajratishni o’rganadilar. Shuning uchun birinchi sinf o’quvchilari o’qiganlarini mukammal bayon eta olmaydilar .Shuning uchun matn mavzusiga mos savollar beriladi.
Ikkinchi sinfda o’quv yili boshida birinchi sinfdagidek , keyinroq o’qituvchi rahbarligida hajmi uncha katta bo’lmagan ( 40- 50 so’zli ) matnlardan savollar yordamida bayon yozishga o’rgatish tavsiya etiladi. O’qituvchining oldida ikkinchi sinf o’quvchilarni berilgan tayyor reja asosida bayon yozishga o’rgatish vazifasi turadi.
O’quvchilar yozuv taxtasiga yozilgan savollarni to’g’ri o’qishi va ularning ma’nosini tushunishi , rejadagi savolga aniq javob berishi qayta hikoyalashda va yozma bayonda o’zining javoblarini rejadagi savollar tartibida berishi lozim . Yozma nutq malakalarini mustahkamlash uchun o’quvchilarni bayonda o’zlari yoza oladigan so’zlardan foydalanishga o’rgatish lozim. Shuni nazarda tutib , to’plamda tayyor reja asosida bayon yozishuchun matnlar berilgan .

2. O‘quvchilar inshosini tahlil qilish.

Nutq o ‘stirish metodikasida o'quvchilar inshosi uchun baho me’yori muhim masala hisoblanadi. Tabiiyki, bunda yuqorida bayon etilgan asosiy talablarga rioya qilinadi.

O'quvchilar inshosini baholashda quyidagilar hisobga olinadi:
1 . Insho mavzusining yoritilishi (Mazmun mavzuga mosmi, ya’ni yetarli yoritilganmi, haqiqatga mos keladimi?).
2. Reja, kompozitsiya, izchillik (reja to'g'ri tuzilganmi, materialni bayon qilish tartibi rejaga mos keladimi, mazmunda takror yo'qmi, zarur o'rinlar tushib qolmaganmi, izchillik buzilmaganmi, asosiy fikr aniqmi, xulosa chiqarilganmi?).
3. Janri, uslubi (hikoya tarzidagi matnda tasviriy va muhokama elementlari bormi, uslubda xatoga yo'l qo'yilm.aganmi, insho mavzusi va vaziyatni yoritish vazifasini janr va uslub oqlay oladimi, badiiylik elementlari bormi?).
4. Insho hajmi (so'z, gap soni; lakonizm yoki ko'p so'zlilik).
5. Leksika (so'zlardan to'g'ri foydalanish. sinonim, antonim, frazeologizmlardan foydalanish).
6 . Sintaksis (gapning hajmi, sintaktik tuzilmalarning bir xil yoki har xilligi, murakkab tuzilmalar bormi?).
7. Imloviy va punktuatsion savodxonlik, xatolar xarakteri (qo'pol va juz’iy xatolar).
8 . Husnixat, tashqi tomondan shakllantirish (hoshiyaga, xatboshidan yozishga, sarlavhani to‘g‘ri joylashtirishga rioya qilish).
O'quvchilar inshosiga qo'yilgan bunday talablar uni baholashda real yondashishga imkon beradi.

3. Ona tili darslarida lugʻat ustida ishlash va nutini o'stirish.

O'quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga amal qilish. Til sathlarini o'zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ yordamdan foydalanishga olish ko'nikmasini egallashdir. “Nutq o'stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo'limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya — so'z haqidagi ilm, grammatika — so'z qilishning o'ziga va xavfsizlik haqida gapda bog'lanishi haqida ilm. O'quvchilarning lug'at zahirasi rivojlanishi boy bo'lsa, nutqi juda katta bo'ladi”2. Nutq o'stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug'at ustida ishlash bilan o'zaro bog'liq. Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta'sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay yordam berishish muhim kommunikativ sifatlardan bo'lmish so'z boyligiga bog'liq. Nutqning boy yoki kambag'alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan ma'lumotlar (so'z nolari, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada barqaror ekanli haqida. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til boshqarishning boy va faol zahirasi mavjud bo'lishi kerak”3 - deb hisobi bejiz emas. Fikr ifodasi va nutqning emotsional ta'sirchanligi uchun, birinchi navbatdagi, o'quvchilar nutqini leksik birliklar bilan bo'yitish zarur. Lug'at ustida ishlash o'quvchining lug'at boyligini yozishdan iborat emas, o'quvchining diqqatini so'zning mazmuniga qaratish, so'zning semantikasini, ma'nosini aniqlashtirish, so'zning boshqa so'z bilan semantik bog'lanishini, aloqasini ochish, bog'lanishli nutqda har bir so'zning o'z ma'nosiga ko'ra boshqa so'zlar bilan bog'lanishini anglashlariga erishiladi. So'zlar orasida ma'noviy moslashish so'zlar bog'lanishining asosiy qoidasi bo'lib, leksik birliklarning egalik qobiliyati bilan gapda boshqa so'zlar sintaktik aloqasida ko'rinadi. So'zning nutqda qanday Shaklda qo'llanishini bilish qay darajada zarur bo'lsa, uning ma'nosini bilish ham shunchalik zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so'zlarni semantik ma'nosiga qarab tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi. So'z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara bo'lmadi. Nutqni anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni ko'rsatadi. Fikrni ifodalashning turli usullar mavjud bo'lib, ularda so'zlar semantik ma'nosiga ko'ra ishtirok etadi. “Nutq o'stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo'limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya — so'z haqidagi ilm, grammatika — so'z qilishning o'ziga va xavfsizlik haqida gapda bog'lanishi haqida ilm. O'quvchilarning lug'at zahirasi qanchalik boy bo'lsa, nutqi shunchalik rivojlangan boʻladi”4. Bola maktabga kelgunga qadar oila muhitida, maktabgacha ta'lim jarayonida ishlashlari va uni ifodalash uchun zarur bo'lgan so'zlarni gap turli xil shakllarda qo'llash namunasini o'zlashtirgan bo'ladi. lekin uning nutqiy arsenali Maktabda o'rganiladigan yangi birikmalarni, fikrlarni, maktabga kelgan kunidagi hissiyotlarini ifodalashi uchun so'z zahirasi yetishmaydi. Maktab Oldida turgan eng asosiy vazifa o'quvchi—atrof-olam haqidagi tasavvurlarning asoslari asosida O'quvchilarning lug'atini bo'yitish, nutq va tafakkurini, mantiqiy fikrlashini o'stirishdir. Mantiqiy fikrlashning birinchi usuli tahlildir til hodisalarini tahlil qila olish ko'nikmasi maktabgacha davrdanoq shakllana sizni. Boshlang'ich sinflardan dastur asosida rivojlana boradi.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari nutqida o'stirishda yod oldirish, so'zlarning ma'nosini katta yoki qayta hikoya qildirish kabi usullardan ulargina qolmay, balki uchun qiziqarli faoliyat bo'lgan o'yinlardan borish, ayniqsa, ko'zlangan maqsad, yuqori muammolarni qo'lga kiritishda katta yordam hisoblanadi. Chunki o'yin kichik maktab yoshidagi o'quvchilar faoliyatida asosiy o'rinni egallaydi. Bolalarning yosh va psixoligik xususiyatidan kelib chiqib aytadigan bo'lsak, o'yin dunyoni va o'zlikni anglashda, bog'lanishli nutq o'stirishda foydali vosita. Darslarda o'quvchilar zo'r bilan ishtirok etdi bir nechta o'yinlardan namunalar keltiramiz. Hikoya o'qituvchi xattaxtaga bir nechta so'z yozib qo'yadi. Masalan: Nnfisa, soat, yomg'ir, kitob kabi. O'quvchilar mustaqil ravishdosh shu so'zlar ishtirokida hikoya tuzadilar. Bunda hisobot lug'at boyligi bilan birga, gaplarni to'g'ri shaxsiy, tovushlarni to'g'ri tallaffuz qilish, ijodiy va mustaqil fiklash shakllanadi. O'qituvchi faol ishtirokchilarni vaqti - vaqti bilan rag'batlantirib borishi o'quvchilarning o'ziga bo'lgan ishonchini bundan orttiradi va bundanda faol bo'lishiga ubndaydi. Ushbu o'yinlar darsdan mashg'ulotlarda va to'g'araklarda ham bemalol yuklash mumkin.
O'quvchilarga maktabdan yoki uylaridan ma'lum bir joygacha bo'lgan yo'lini tasvirlash topshirig'i beriladi. O'quvchilar bir necha kun bu obyektni mustaqil kuzatadilar va uni og'zaki tasvirlab beradilar. Sinchkovlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, atrof - muhitga diqqat - e'tibor talab qilgan bu o'yib odamda Vatanni sevish, tabiatga muhabbat, chor — atrof e'tiborli bo'lish hislarini tarbiyalash mumkin. Bundan tashqari, ushbu o'yinlardan maktabda o'quvchilarning nutqi rivojlanadi, lug'at boyligi yanada ortadi, mustaqil fikrlash malakasi shakllanadi. Yuqoridagi ta'limiy o'yinlar o'quvchilarning darsda faolligini hisobga olish bilan birga bilimlarni o'zlashtirish jarayonini yengillashtirish va foydalanish, nutq o'stirishga yo'naltitilgan har bir mashg'ulotni qiziqarli tashkil qilishga xizmat qiladi. Maktabda nutq o'stirishning muhim ahamiyatidan biri lug'at ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosida yo'nalishlarini va asoslash, o'quvchilarning lug'atini bo'yitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Hozirgi o'zbek adabiyot tili ulkan lug'at boyligiga ega. Besh jildlik «O'zbek tilining izohli lug'ati» da 80000 dan ortiq so'z va so'z birikmasi berilgan bo'lib, bular umumiy qo'shimchalaridir. Bunga o'zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug'atlarda, o'zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug'atlarida va turli izohli lug'atlarda berilgan so'zlar qo'shilsa, lug'at boyligi yana ming- minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko'p so'zlar ko'p ma'noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug'atda bosh so'zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog'langan ma'noda foydalanish berilgan. Maktabda lugʻat ustida ishlash metodikasi to'rt asosiy yo'nalishni ko'zda tutadi:
1. O‘quvchilar lug‘atini bo‘yitish, yangi so‘zlarni, bolalar, bolalar lug'atida bo'lgan ayrim so'zlarning yangi ma'nolarini o'zlashtirish. Ona tilining lug'at boyligini bilib olish uchun o'quvchi o'z lug'atiga har kuni 8-10 ta yangi so'zni, shu ona tili darslarida 4-6 so'zni qo'shishi, ya'ni shu so'zlar ma'nosini o'zlashtirishi lozim.
2. O‘quvchilar lug‘atiga aniqlik aniq. Bu hudud oladi: 1) o‘quvchi puxta o‘zlashtirmagan so‘zlarning ma’nosini to‘liq o'zlashtirish, ya'ni shu so'zlarni matnga tekshirish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash yo'llari bilan komissiya ma'nosiga aniqlik aniqlash; 2) so‘zning kinoyali ma’nosini, ko‘p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish; 3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no tomonidan o'zlashtirish; 4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
3. Lug‘atni faollashtirish, yangi o‘quvchilar ma’nosini tushunadigan, ammo o'z nutqida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'z/arni faol lug'atiga o'tkazish. Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi, ular o'qiganlarni qayta hikoyalash, bayon va inshoda suhbat, bayon va inshoda suhbat.
4. Adabiy tilda ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol lug'atiga o'tkazish. Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib qolgan adabiyot til me 'yoriga kir, ayrim adabiy asar va'zlashuv tilida qo'ymaydigan shunday sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar kiradi. Adabiy til meyori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar yuqoridalangan izoh so'zlar o'rniga adabiyot tildagi so'zlardan ular. Adabiy tilga oid malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so'zlar, so'zlashuv tilida jild sodda so'z va iboralar o'quvchilarning faol lug'atidan chiqib keta boshlaydi.
So'zlarning ma'nosini Boshlang'ich sinflarda o'qitiladigan bo'yitadi, nutqini o'stiradi. Fanlarning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo'lgan so'zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma'nosini ushbu so'z anglatganini yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma'nosi bilan o'quvchilar predmet keng ma'noda qo'llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, hodisalar predmet deyilishini bilib oladilar. Lekin, sifat, son, fe'l kabi atamalarni tez fahmlab olishda ularga yordam So'zning ma'nosini juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmasligi kerak. Buning uchun o'qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma'nosi tushuntirilishi lozim bo'lgan so'zlarni, uni amalga oshirish eng qulay usullarini va darsning qaysi o'rnida yordamni belgilab oladi. O'qish kitoblaridagi matnlarda birinchi marta uchragan, bolalar ma'nosini bilmaydigan ayrim so'zlar matnni o'qishdan oldin tushuntiriladi. Matnni o'qish jarayonida so'z ma'nosini amalga oshirishga chek qo'yish kerak. Agar biror so'zni matnni o'qish vaqtida tezda zaruriyati tug'ilsa, matn mazmunidan o'quvchilar diqqatini chalg'itmagan holda shu so'z ma'nosi qisqacha tushuntiriladi.
Metodikada soʻzlarni tushuntirishning quyidagi usullardan foydalaniladi:
1. So`zni kontekst asosida ishlab chiqariladi. Bunda o'quvchilar tushunmaydigan so'z ularga tushunarli so'zlar qo'llangan gap (yoki matn) tushuntiriladi. 2. So'z ma'nosini lug'atdan va o'qish kitoblarida matn ostida berilgan izohdan mumkin. Bunda o'quvchilarni izohdan mustaqil fovdalanib, so'z ma'nosini mustaqil tushunib olishga o'rgatish muhim joyga ega. 3. So'z ma'nosini Shu so`zning ma'nodoshi yordamida haqida. Masalan, sabo-shabada, mudofao-himoya, sozanda-musiqachi, divor-vatan, inshoot-bino, samo-osmon kabi. So'zni sinonim bilan tushuntirganda, Shu so'zning stilistik (uslubiv) ahamiyatini ham ko'rsatish zarur. 4. Tanish bo'lmagan so`z bilan ifodalangan tanishni tanish bo`lgan so`z bilan ifodalangan birikmaga (uning antonimiga) belgish orqali. Masalan, ishchan munosabatini dangasa ishtirokiga, rostgo'y so'zini yolg'onchi so'ziga taqqoslab mumkin. Ko'chma ma'noda ustivor so'z va so`z birikmalari, tasviriy ustiga, maqollar ham shunday usuldan tushuntiriladi. 5. So`zni o'ziga yaqin bilish bilan, ya'ni boshqacha ifoda bilan kelishi. Bunda tushuntiriladigan so'zning izohi qisqa va aniq bo'lishi kerak. Masalan, o'zboshimchalik tikicha ish tutish, ishni o'zicha harakat; mutaxassis-biror hunar egasi; shunqor-uzoq uchadigan ko'zi o'tkir qush; to'r— ol terisidan tikilgan idish; guldon-gul solib qo'yiladigan idish va boshq. Ba’zi so'zlar hujjatni izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn — bir natija o'zida donni o'radigan, yanchadigan, tozalaydigan qishloq xo'jalik mashinasi; ekskavator - bir joyda o'zida verni qozib tuproqni yuk mashinasiga ortadigan mashina; aerodrom - samolyotlar turadigan, uchib ketadigan yoki kelib qo'nadigan joy va hok. 6. So'zni predmetning asosiy belgisini izohlash orqali haqida. Masalan, yantoq - suvsiz joyda o'sadigan ninasimon tikanli o'simlik; akula - okeanlarda yashagan juda katta yirtqich baliq va boshq.
7. Axloqiy, mavhum tarkiblarni ifoda etuvchi so'zlarning ma'nosini misollar yordamida yordam. Buning uchun o'quvchilar o'rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatga ega bo'lgan asar qahramonining qilgan ishlari tahlil. Xulosa qilib aytganda, so'z ma'nosini yaratish ustida ishlash o'quvchilar lug'atini bo'yitadi, nutqini ravon birikmasi.
Boshlang'ich sinflar o'quv dasturida ona tili, o'qish bolalarning lug'atini boyitish, bog'lanishli nutqini o'stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutq madaniyatini shakllantirish, nutq ta'sirchanligini ta'minlashning muhim omilidir, deyiladi. Bu vazifalar gram­matik mavzularni o'rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish, maxsus lug'aviy-grammatik mashqlar orqali bajariladi.

4. “Savodxonlik bayrami” tadbiri ssenariysini tuzish.


“