1. Buğda bitkisinin bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyi, onunla mübarizə

---

Bitki mühafizəsi   1

1. Buğda bitkisinin bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyi, onunla mübarizə.

  T.caries və  T.laevis həyat tsikli və əmələ gətirdikləri simptomlara görə oxşardırlar. Növlər

teliosporların morfologiyasına (T.caries növündə teliosporlar tozlu, T.laevis -də hamar) və yayılma

zonalarına görə fərqlənirlər. Törədicilər teliospor şəklində toxumlarda və ya quraqlıq zonalarda

torpaqda saxlanılır. Səpindən sonra teliosporlar cücərir və haploid bazidiosporlarla (sporidi)

bazidilər formalaşırlar. Bazidisporların mayalanmasından sonra dikariotik infeksion hiflər əmələ

gəlir. Belə hiflər buğdanın cücərtisinə daxil olur. Törədici bitkinin böyümə konusuna çatır və

sonrakı müddətlərdə onunla birlikdə inkişaf edir. İnkişaf edən patogen çiçək toxumluğuna düşən

zaman göbələyin mitseli toxumalarda yayılır. Sirayətlənən bitkilərin buğumaraları qısaldığından

adətən sağlamlardan kiçikdir, onların sünbülləri isə boruya çıxma fazasında göy-yaşıl rəngli

olurlar. İnfeksiyaya uğramış sünbüllər yaşıl rəngdə uzun müddət qalır, eyni zamanda onlar

sağlamlara nisbətən daha nazikdirlər. Törədicinin mitseli inkişaf etdikcə tünd kipləşmiş

fraqmentlərə transformasiya olunur, onlardan isə gələcəkdə teliosporlar formalaşır və «sürmə

kisələri» əmələ gəlirlər. Xəstəlik sünbüllər əmələ gələn zaman müşahidə edilir. 

Mübarizə tədbirləri. Buğda bitkisini bərk və ya iylənən sürmə xəstəliyindən qorumaq üçün elə

tədbirlər həyata keçirilməlidir ki, xəstəliyin kütləvi inkişafının qarşısı alınsın. Tədbirlər sistemi

ölkənin hər bir regionu üçün xəstəliyin inkişaf qanunauyğunluqları, bitkinin becərilmə şəraiti və

intensiv texnologiyanın tələbləri nəzərə alınmaqla işlənməlidir. Toxum materialının hazırlanmasına

ciddi fikir verilməlidir. Toxumçuluğun elmi əsaslarla inkişaf etdirilməsi elit, superelit toxum

materiallarının yetişdirilməsinə zəmin yaradır. Buğdanın toxum materialı hind sürməsi və sarı

bakterioz kimi karantin mənşəli xəstəliklərdən azad olmalıdır. Təmizləmə, kalibirləşdirmə,

toxumların isti hava ilə qızdırılması sürmələrə qarşı ən əhəmiyyətli tədbirlərdəndir. Toxumların

sürmə ilə yoluxmasının fitoekspertizasının aparılması, kimyəvi toxum dərman normalarının

differensasiya edilməsinə imkan yaradır.

2. Tağlı bitkilərin antraknoz xəstəliyi, yayılması və mübarizəsi.

Xəstəliklə örtülü və açıq şəraitdə becərilən bütün tağlı bitkilər  vegetasiya dövrü yoluxurlar.

Yarpaqlarda açıq qonur və ya sarı dəyirmi ləkələr formalaşır, onlar  adətən  birləşir və bütün

yarpağı tutur. Sirayətlənmiş yarpaqlar qonurlaşır  və kövrəkləşir. Meyvə, gövdə və saplaqlarda

qonur və ya qara ləkələr basıq yara şəklində meydana çıxır. Rütubətli hava şəraitində ləkələr

çəhrayı və ya qırmızıtəhər-sarı yastıcıqlarla örtülür. Yastıcıqlar adətən konsentrik həlqələrlə

yerləşir. Güclü yoluxma zamanı yarpaq və gövdələr quruyur, meyvələr çürüyürlər. Adətən kök

boğazı yoluxur, bunun nəticəsində bitki soluxur və quruyur. Xəstəliyin yayılmasında konidilər

iştirak edir, onlar ellip-soidal, silindrik, oraqaoxşar əyri, bir huceyrəli və 10-40 x 3-8 mkm

ölçülüdür.

Yayılması. Bəzi əddəbiyyat mənbələrinə görə xiyarın yalançı unlu şeh xəstəliyi ilk dəfə

S.İ.Rostovsev tərəfindən 1903-cü ildə Rusiyanın Tver vilayətində aşkar edilmişdir. Hazırda bu

xəstəlik dünyanın əksər ölkələrində becərilən həm örtülü, həm də açıq qruntda xiyar əkinlərində

geniş yayılmışdır. Bu xəstəliyə Azərbaycanın bütün bölgələrində təsadüf edilir. Naxçıvan MR,

Gəncə-Qazax və s. rayonlarda istixana şəraitində daha güclü zərər vurur. 

Mübarizə tədbirləri. Bitki qalıqları toplanmalı, açıq sahədən və ya istixanadan kənarlaşdırılmalıdır.

Növbəli əkin sisteminə əməl edilməlidir. Tağlı bitkilər, eləcə də xiyar əvvəlki əkin yerinə 2-3 ildən

sonra qaytarılmalıdır. Parnik və istixanalar dezinfeksiya edilməli, torpaq zərərsizləşdirilməlidir.

Səpindən əvvəl toxum sortları kütləsinə görə sortlaşdırılmalı, mikroelementlərlə

zənginləşdirilməli və kimyəvi dərmanlarla dərmanlanmalıdır. 

---

3. Xiyar bitkilərinin yalançı unlu şeh və peronosporoz xəstəliyi, yayılması və mübarizəsi. 

Örtülü və açıq qruntda becərilən xiyar bitkiləri yoluxurlar. Xəstəlik bəzi illərdə yemiş, qarpız və

qabaq bitkilərində də rast gəlinir.

Bitkinin bütün inkişaf mərhələsində əsasən yarpaqlar sirayətlənir. Yarpaqların səthində  damar

boyunca sarı-yaşıl dairəvi və ya kələ-kötür ləkələr inkişaf edir. Belə ləkələr az bir müd-dətdə

irilənir və bir-biri ilə qovuşur.

 Yayılması. Bəzi əddəbiyyat mənbələrinə görə xiyarın yalançı unlu şeh xəstəliyi ilk dəfə

S.İ.Rostovsev tərəfindən 1903-cü ildə Rusiyanın Tver vilayətində aşkar edilmişdir. Hazırda bu

xəstəlik dünyanın əksər ölkələrində becərilən həm örtülü, həm də açıq qruntda xiyar əkinlərində

geniş yayılmışdır. Bu xəstəliyə Azərbaycanın bütün bölgələrində təsadüf edilir. Naxçıvan MR,

Gəncə-Qazax və s. rayonlarda istixana şəraitində daha güclü zərər vurur. 

Mübarizə tədbirləri. Bitki qalıqları toplanmalı, açıq sahədən və ya istixanadan kənarlaşdırılmalıdır.

Növbəli əkin sisteminə əməl edilməlidir. Tağlı bitkilər, eləcə də xiyar əvvəlki əkin yerinə 2-3 ildən

sonra qaytarılmalıdır. Parnik və istixanalar dezinfeksiya edilməli, torpaq zərərsizləşdirilməlidir.

Səpindən əvvəl toxum sortları kütləsinə görə sortlaşdırılmalı, mikroelementlərlə

zənginləşdirilməli və kimyəvi dərmanlarla dərmanlanmalıdır.

 4. Çəyirdəkli meyvə bitkilərində monilioz, onunla mübariznin aspektləri.

Xəstəliyə praktiki olaraq bütün çəyirdəkli meyvə bitkilərində rast gəlinir. Çiçək, toxumluq, meyvə

və budaqlar sirayətlənirlər.

Xəstəliyin yaz formasını moniliya yanığı adlandırırlar, bu forma qəflətən hamaşciçəklərin

soluxması və qonurlaşması, yarpaq, cavan zoğ və meyvə budaqlarının quruması ilə xarakterizə

olunur. Yoluxmuş çiçək və yarpaqlar tökülmür, uzun müddət ağacda qalır və yanıq görkəmi alır.

Moniliya yanığı adı da elə buradan gəlir.

Sonrakı müddətdə xəstəlik tədricən yoluxmuş budaq üzrə hərəkət edir və daha yeni sahələr tutur.

Rütubətli havada sirayətlənmiş çiçək, toxumluq, yarpaq və budaqlarda küləoxşar-boz yastıcıqlar

şəklində spor mərhələsi inkişaf edir. 

Mübarizə tədbirləri. Xəstəliklə mübarizədə yüksək aqrofon bitkilərin normal böyüməsi

və inkişafını təmin edir, mumyalaşmış meyvələrin toplanması, bağın becərilməsi, sanitar

budamalarının aparılması, düzgün gübrələmə və s. önəmli tədbirlərdəndir.

Çəyirdəkli meyvə bitkiləri çiçəkləmədən qabaq 1%-li bordo məhlulu ilə işçi məhlulun məsarifi

600-800 l/ha olmaqla dərmanlanmalıdır. Çiçəkləmədən sonra çiləmə bordo məhlulunun

əvəzedicilərindən biri ilə təkrarlanır. Bu zaman delan 3 kq/ha, melpreks 5 kq/ha, melpreks+topaz

kombinə edilmiş qarışığı yüksək bioloji səmərəliliyi təmin edir.

5. Tağlı bitkilərin yaş çürüməsi xəstəliyi və onunla mübarizənin yolları. 

Xəstəlik bitkilərin bütün vegetasiya dövrü əmələ gəlir və inkişaf edir. Yarpaqlarda tünd

yaşıl-ləkələr meydana  çıxır  və  sonra  onlar qonurlaşır. Adətən yarpaqların alt səthində mərkəzi

damar boyunca yerləşən yağlı ləkələr görünür, onlar qovuşur və diametri 20-30 mm olan

nekrozlar əmələ gətirir. 

Günün ən qızmar vaxtlarında 2-6 həqiqi yarpaqları olan  cavan  xəstə  bitkilərdə  turqorun  itməsi

müşahidə edilir. Səhərə yaxın o bərpa olunur. Belə hal bir neçə gün davam edir, bunun nəticəsində

bitkilər tamamilə soluxur və quruyur. Gövdə toxumalarının matserasiyası baş verir, ekssudat

ayrılır. Gövdənin eninə kəsiyində boruların və ona yaxın toxumaların qonurlaşması görünür.

---

Mübarizə tədbirləri. Bitki qalıqları toplanmalı, açıq sahədən və ya istixanadan kənarlaşdırılmalıdır.

Növbəli əkin sisteminə əməl edilməlidir. Tağlı bitkilər, eləcə də xiyar əvvəlki əkin yerinə 2-3 ildən

sonra qaytarılmalıdır. Parnik və istixanalar dezinfeksiya edilməli, torpaq zərərsizıəşdirilməlidir.

Səpindən əvvəl toxum sortları kütləsinə görə sortlaşdırılmalı, mikroelementlərlə

zənginləşdirilməli və kimyəvi dərmanıarla dərmanlanmalıdır. 

6. Buğda bitkisinin pitioz kök çürüməsi və onun qarşısının alınma yolları. 

 P.aristosporum, P.arrhenomanes, P.graminicola, P.ultimum göbələkləri cavan buğda bitkilərinin

və   cücərtilərin   kök sis-temini yoluxurlar. 

Kök çürümə xəstəliyinin törədiciləri nazik, tozlu, rəngsiz, 7 mkm-ə qədər diametrli mitselə və

xlamidosporlara malikdirlər. Anamorf mərhələdə onlar ikiqamçılı sporlar olan zoosporan-gilər

əmələ gətirirlər. Telemorf mərhələdə patogenlərdə uzun-sov anteridilərlə şarşəkilli ooqonilər

görüşürlər. Mayalanma nəticəsində tək-tək, hamar örtüklü oosporlar formalaşırlar. 

Buğdanın yoluxmuş köklərində açıq-qəhvəyi ləkələr əmələ gəlir. Gövdənin kök boğazı hissəsində

tünd-qonur nekroz (qara ayaq) əmələ gəlir, bu da rəngsiz mitsellə örtülür. İnfeksiya mənbəyi

zoosporlar və oosporlardır. Oosporlar torpaqda 10 ilə qədər həyatilik qabiliyyətini saxlayırlar.

Mübarizə tədbirləri. Növbəli əkin, toxumların səpindən əvvəl dərmanlanması məsləhət görülür.

7. Tumluların qara xərçəngi, onunla mübarizənin əsas prinsipləri. 

Ən zərərli xəstəliklərdən biri olmaqla dünyanın əksər ölkələrinin tumlu meyvə plantasiyalarında

geniş yayılmışdır. Baltikyanı ölkələrin meyvə bağları üçün xarakterikdir. MDB məkanında Ukrayna,

Moldova, Mərkəzi Qaratorpaq zonalar, Orta Asiya Türk Respublikaları, Qafqaz, Uzaq Şərqin meyvə

bağlarında önəmli yayılma tempinə malikdir. Azərbaycanın meyvə bağlarında geniş yayıla-raq

ciddi zərər vurur.Qara xərçənglə alma, az hallarda isə armud və heyva sirayətlənir. Xəstəliyin əsas

forması ştamb və skelet budaqların yoluxmasıdır. Yarpaq, çiçək, toxumluq və meyvələrin də

xəstələnməsi hallarına rast gəlinir.

Mübarizə tədbirləri. Plantasiyaların qara xərçəngdən mühafizəsində profilaktik tədbirlər önəmli

rol oynayır. Bunun üçün kompleks təşkilati-təsərrüfat, aqrotexniki və digər tədbirlər həyata

keçirilməlidir. Bu tədbirlər bağda ağacları daim fəal vəziyyətdə saxlamalı, onların normal

böyümə və inkişafını təmin etməlidir. Bağ salınarkən torpağın yararlığı nəzərə alınmalı, sortların

davamlılığı, bitkilərin sıxlığı gözlənməlidir. 

8. Çəyirdəkli meyvə bitkilərində bakteriyal ləkəlik xəstəliyi haqqında məlumat. 

Bakterial ləkəlik. Xəstəlik dünyanın bir-çox ölkələrində yayılmışdır. Bütün çəyirdəklilər, xüsusilə

ərik və gavalı yoluxurlar. Xəstəlik əvvəlcə yarpaqlarda kiçik qonur və ya qırmızıtəhər ləkələr

formasında əmələ gəlir, sonra quruyur və tökülürlər. Meyvələrdə kiçik qonurtəhər basılmış

qovuşan ləkələr formalaşır. Budaqlarda böyük olmayan qəhvəyi və ya qara yaralar əmələ gəlir.

Xəstə budaqlar çox zaman ölürlər.

Çəyirdəkli meyvə bitkilərində bakterial ləkəlik xəstəliyini Xanthomonas campestris pv. pruni Dye

bakteriyası törədir. Bu hərəkətli iki qamçılı çubuqlardır. Onların inkişafı üçün optimal temperatura

25°S-dir. Bakteriya bitkinin yoluxmuş orqanlarında qışlayır. 

Mübarizə tədbirləri.

- Erkən yaz dövrü bağda aparılan aqrotexniki tədbirlər kompleksinə daxil olan yoluxmuş

budaqların vaxtında kəsilməsi və plantasiyadan kənarlaşdırılması əhəmiyyətlidir.

- Ağaclar nisbi sükunət dövrimdə olduqda DNOK-la ciddi dərmanlanır.

---

- Vegetasiya dövrü klasteprosporioz, moniliyoz, şaftalıda yarpaq qıvrılması və s. xəstəliklərə

qarşı fungisidlərlə aparılan çiləmələr bakterial ləkəlik üçün də önəmlidir.

9. Buğda bitkisinin septoriozu, septoriozla mübarizə necə aparılmalıdır. 

Xəstəliyin törədicisi Septoria nodorum təsnifata görə Asco mycota şöbəsinin, Dothideomycetes

sinifinin, Capnodiales sırasının, Mycosphaerellaceae fəsiləsinin, Septoria cinsinin

nümayəndəsidir. Berk göbələklərin Sphaeropsidales sırasına aiddir. Xəstəlik bitkinin bütün

yürüstü orqanlarında: yarpaq, gövdə və sünbülündə özünü göstərir. Yarpaq və gövdə üzərində

əvvəlcə sarımtıl qonur rəngdə xırda ləkələr müşahidə edilir və bu ləkələr getdikcə böyüyərək qara

nöqtəyə bənzər, adi gözlə də görünən piknidi (göbələyin meyvə bədəni) əmələ gətirir. Xəstəliyin

təsiri nəticəsində bitkinin gövdəsi büzüşüb qaralır və əyilməyə başlayır. Özü və sünbül pulcuqları

üzərində çoxlu piknidlər əmələ gətirir və gendən alabəzək şəklində görünür. Belə sünbüllərdə olan

dənlər olduqca yüngül olur. Sep torioz bəzən sünbüldə mayalanmanın pozulmasına da səbəb

olur 

Mübarizə tədbirləri. Aqrotexniki mübarizə tədbirləri unlu şeh xəstəliyində olduğu kimidir. Kimyəvi

mübarizə məqsədilə vegeta siya dövründə unlu şeh xəstəliyində işlədilən preparatlardan istifadə

olunur. 

 

10. Tağlı bitkilərdə quru ləkəlik ya yarpaqların alternariozu xəstəliyi, onunla mübarizə.

Tağlı bitkilərdə quru ləkəlik və ya yarpaqların alternariozunu əmələ gətirən göbələk çoxlu sayda

əks sancaqşəkilli, tünd qəhvəyi rəngli 3-8 eninə və 1-4 uzununa arakəsməli konidilər əmələ gətirir.

Konidilər uzun, bəzən budaqlanan, hər birində 6-8 ədəd olmaqla zəncir formalaşdırırlar. Hava

cərəyanı ilə yayılan konidilər istixanada dağılır və daim yeni bitkiləri yoluxdurur.

Sirayətlənmiş bitkilərin istixanada və tarlada qalan qalıqları infeksiyanın bərpa olunmasında

iştirak edirlər. Patogen mitsel və konidi mərhələsində qışlayır. Göbələk toxumların səthində də

qışlaya bilir.

Mübarizə tədbirləri. A.K.Axatov, F.S.Cəlilov (2002) məlumat verirlər ki, xəstəliyə qarşı davamlı

sortlar qeydə alınmamışdır. Xəstəliklə ən yaxşı mübarizə adi fitosanitar tədbirlərin həyata

keçirilməsidir. Xəstəliyin istixanada ilkin əlamətləri göründükdə 0,7%-li bordo məhlulu və ya

0,3%-li mis xloroksidi ilə çiləmələr səmərəli nəticələr verir.

11. Pomidorun antraknoz xəstəliyi və onunla mübarizə tədbirləri. 

Xəstəlik üst yarpaqlardan başlayır və bitkinin soluxması ilə meydana çıxır. Belə bitkilər torpaqdan

asanlıqla çıxır, onların kökləri dağılmış vəziyyətdə olur, burada  toxumaya yüklənmiş kiçik

sklerosiyalar görünür. Bəzən gövdə və meyvələrdə qonur yastıcıqlar (lojalar) da müşahidə

edilir. Xəstəliyi törədən göbələk inkişaf tsiklində uzun qara tüklü konidial loja əmələ gətirir.

Konididaşıyanlar birhüceyrəli, demək olar ki, rəngsiz və ya qonurtəhər, konidilər uzunsov-silindrik,

əyilmiş uclu, ölçüləri 15-22 x 3-6 mkm-dir. Göbələk kartofu da yoluxur. Torpaqda sklerosiya

halında qışlayır.

Mübarizə tədbirləri. Növbəli əkinə əməl etməklə. pomidor əvvəlki əkin yerinə 3 ildən sonra

qaytarılmalıdır. Havalanmanı kifayət qədər təmin etmək üçün optimal bitki sıxlığına əməl edilməli,

---

meyvələrin yetişməsi fazasında qruntda optimal nəmlik gözlənilməli, suvarılma günün birinci

yarısında aparılmalıdır. Ehtiyac duyulduqda fungisidlərlə çiləmə aparıla bilər.

12. Alma yarpaqlarının xloritik ləkəliyi xəstəliyi v onunla mübarizə tədbirləri. 

Alma, armud və heyvanın ən geniş yayılmış xəstəliyidir. Almada yarpaq-ların xlorotik ləkəliyi,

deformasiyası formasında meydana çıxır. Yabanı alma növlərində simptomlar daha yaxşı seçilir.

Erkən yazda armudun yarpaqları 3-5 günlük olduqda səthlərində dağınıq şəffaf ləkələr əmələ

gəlir, sonra həmin ləkələr üzük forması alır. Kəskin istilərin düşməsi ilə əlaqədar həssas sortlarda

yarpaqların nekrozlaşması baş verir, son nəticədə yoluxmuş toxuma tökülür. Yayın II yarısında

daha davamlı sortlarda xəstəliyin əlamətləri gizlənir və yeni yarpaqlarda xəstəliyin simptomları

müşahi-də edilmir. Xəstəliyin əlamətləri yetkin meyvələrin qabığında yaşıltəhər və ya tünd halqa

formasında aşkar edilir, bu zaman meyvənin forması dəyişmir, lətli hissənin nekrozlaşması

müşahidə olunmur.

Xəstəliyi törədən virusun hissəcikləri sapşəkillidir. Virus 53-550C tempe-raturda inaktivasiyaya

uğrayır. Çox zaman xəstəlik törədici latent, yəni gizli for-madadır. Xəstəlik xüsusilə tinglik üçün

çox təhlükəlidir.

Mübarizə tədbirləri. Bağda yüksək aqrofon yaradılması, mozaika və yarpaqların xlorotik

ləkəliyinin törədicilərinə qarşı inteqrir mübarizə tətbiq edil-məlidir.

13. Tağlı bitkilərin unlu şeh xəstəliyi, onunla mübarizə. 

Yarpaqların əvvəlcə üst, sonra alt tərəfində ağ unlu örtük inkişaf edir. Yarpaqlar və gövdələr

güclü yoluxan zaman tamamilə unlu örtüklə əhatə olunur, yarpaqlar saralır və quruyurlar.

Yoluxan orqanların səthində formalaşan ağ örtük xəstəliyi törədən göbələyin  mitseli və

spormərhələsindən ibarətdir. Mitsel əmzik əmələ gətirir və qaustoriyanın köməyi ilə yarpaq

hüceyrəsinə daxil olur. Mitseldə zəncir üzərində düzülmüş konidilərlə konididaşıyanlar əmələ

gəlir. Bitkinin vegetasiyası dövrü xəstəlik konidilərlə yayılır, bu zaman xəstəlik törədicinin

inkubasiya müddəti hava şəraitindən asılı olaraq 3-4 gündür. Vegetasiyanın sonunda unlu

örtük üzərində qara qonur nöqtələr kleystotesilər zühur edir. Kleystotesilər çoxsaylı, 80-150

mkm diametrli, sadə qısa çıxıntılıdır. Xəstəliyi törədən göbələyin növündən asılı olaraq

kisə və kisəsporların sayı dəyişir. Erysiphe cichoracearum f. cucurbita-cearum göbələyinin

kleystotesilərində kisələrin sayı çox olsa da, hər kisədə iki kisəspor  mövcuddur.  Sphaerotheca

fuliginea cucurbitae növündə isə bir kisə və kisədə 8 kisəspor vardır.

Mübarizə tədbirləri. Xəstəliyə qarşı davamlı sortların becərilməsi, növbəli əkin sisteminə ciddi

əməl edilməli, tağlılar əvvəlki əkin yerinə 4 ildən tez qaytarılmamalıdır. Toxum materialı sağlam

tarladan və sağlam meyvələrdən toplanmalıdır. Tağlı bitkilərin toxumları hökmən 80%-li TMTD-nin

suspenziyası ilə (0,3 kq/1 sentner toxum) dərmanlanmalıdır. Suspenziya hazırlamaq üçün dərman

1 l suda isladılır, ona 0,2% NaKMÇ  yapışdırıcısı əlavə edilir. Suspenziyaya 0,1 qr/l borat turşusunu

daxil etdikdə bitkilərin xəstəliklərə qarşı davamlılığı güclənir. Toxumların səpinə 2-3 ay qalmış

dərmanlanması məsləhət görülür.

15. Çəyirdəklilərin sitosporozu və ya infeksion quruması və onunla mübarizə yolları. 

Meyvə bitkilərinin, о cümlədən çəyirdəklilərin ən geniş yayılmış xəstəliklə-rindən biridir.

Xəstəliklə bütün çəyirdəkli meyvə bitkiləri, xüsusilə cavan ərik və şaftalı plantasiyaları sirayətlənir,

bəzən də xəstəliyin nəticəsində məhv olurlar.

---

Budaqların quruması və ağacların ölməsinə adətən yazda və ya yayın bi-rinci yarısında təsadüf

olunur. Əgər ağacların məhvi yarpaq tumurcuqlarının açıl-masına qədər baş verirsə, qönçələr

qonurlaşır, qıvrılır, quruyur və məhv olmuş budaqdan uzun müddət tökülmürlər. Əgər yarpaq

tumurcuqları açılarsa, yarpaqlar kiçik, xloritik olurlar. Quru isti havaların düşməsi ilə əlaqədar

(mayın sonu - iyun ayının əvvəlləri) belə yarpaqlar 3-4 gün müddətində quruyur, yaşıl rəngi itirmir

və habelə uzun müddət ağacdan asılı vəziyyətdə qalır. Budaqların belə tez bir zamanda məhvi

aparıcı boruların tutulması ilə əlaqədardır. Oduncaq birtərəfli qaydada nekrozla yoluxduqda

ağaclar yavaş-yavaş quruyur və onların tam məhvi 3-4 ildən sonra başlayır.

Mübarizə tədbirləri. Profilaktiki tədbirlər bitkilərin sitosporoz xəstəliyinə qarşı davamlılığının

yüksəldilməsinə yönəldilməlidir: sortların düzgün seçilməsi, bitkilərə düzgün aqrotexniki qulluq,

bitkiləri günəş və günəş-şaxta yanıqlarından qorumaq, monilioz, klasterosporioz və başqa

xəstəliklərlə yoluxmanın qarşısını almaq, budama zamanı yara yerlərinin yağlanması, rənglənməsi

və s. sitosporoz-la yoluxmuş budaq və ağaclar bağdan kənarlaşdırılmalı və məhv edilməlidir.

Çə-yirdəklilər becərilən bağlarda profilaktiki mühafizə çiləmələri yazda və payızda 3%-li bordo

mayesi ilə aparılır. Bu zaman bitkilər nisbi sükunət fazasında ol-malıdır.

16.  Buğda sünbüllərinin qaralması və onunla mübarizə. 

Qara ləkəlik bakteriozu yarpaq, gövdə, sünbüllərdə zühur edir. Yarpaqlarda əvvəlcə kiçik sulu

ləkələr formalaşır, tədricən ləkələr irilir, qəhvəyiləşir, hətta qara rəng alır. Gövdələr yoluxan zaman

buğumun altında qəhvəyi və ya qara zolaqlar əmələ gəlir, sünbülün altında saman qonurlaşır.

Xəstəliyin xarakterik əlaməti xüsusilə təpə hissədə sünbül pulcuqlarının qaralmasıdır. Mil oxları

nadir  hallarda  qaralırlar. Xəstəlik güclü inkişaf edən zaman bütün sünbül qonurlaşır, buna

görə də xəstəliyi çox zaman buğdanın qara bakteriozu adlandırırlar. Bakteriya günəş şüalarına,

donmaya və qurumağa çox həssasdır. Bakteriya bitkidən bitkiyə yağış, su damcısı, həşə-ratlarla,

bəzən küləklə yayılırlar. Bitkiyə ağızcıq və yara yerlərindən daxil olur. Pulcuq və dənlərdə

hüceyrəarası lövhəni həll edir və hüceyrə aralarında selik əmələ gətirir.

Xəstəlik dənin formalaşması mərhələsində yüksək rütubət şəraitində güclü inkişaf edir.

Bitki qalıqları çürüyən zaman bakteriyalar da ölürlər. Yoluxmuş dənlərlə səpin aparanda

cücərtilərin bir hissəsi məhv olsa da, digər hissəsi inkişafını davam etdirir, eyni zamanda boru

sistemində yerləşən patogen bitkilərin diffuz yoluxmasına səbəb olur.

Mübarizə tədbirləri. Alaq otları və bakteriyanın daşıyıcıları olan həşəratlarla mübarizə elmi

əsaslarla aparılmalı, aqrotexniki tədbirlər kompleksinə əməl edilməlidir. Toxumların səpinqabağı

dərmanlanması məsləhət görülür.

17. Kartof bitkisinin fitoftoroz xəstəliyi, onunla mübarizənin əsas istiqamətləri.

Kartofda fitoftoroz xəstəliyini ilk dəfə dahi alman botaniki Anton de Bari 1861-ci ildə təsvir

etmişdir. Fitoftora sözünün mənası bitkini yeyən, dağıdan anlamına gəlir.

Xəstəlik törədici yarpaq, gövdə və kartof yumrularını yoluxur. Əvvəlcə xəstəliyin simptomları

sulutəhər ləkələr formasında alt yarpaqların kənarlarında əmələ gəlir. Rütubətli  hava  zamanı ləkə

tezliklə böyüyür və şəffaf yaşıl haşiyəli qonur rəng

alır. Ləkənin alt tərəfində göbələyin spor mərhələsindən ibarət ağ örtük meydana çıxır.

Gövdələrdə xəstəliyin simptomları tünd-qonur ləkə şəklində baş verir, bu isə gövdələrin sınması

ilə nəticələnir. 

Mübarizə tədbirləri. Hər bir ekoloji-coğrafi zona üçün əlverişli olan davamlı sortlardan istifadə,

səpin üçün yalnız sağlam yumrular seçilməli, toxumluq yumrular 80%-li TMTD-nin 3,5%-li sulu

suspensiyası ilə (2,1-2,5 kq dər¬man 50 l suya qarışdırılır və 1 ton toxuma məsarif edilir)

---

dərmanlanır.

18. Tağlı bitkilərin kələ-kötür ləkəliyi və onunla mübarizə.

Örtülü və açıq qruntda becərilən xiyar bitkiləri yoluxurlar. Xəstəlik bəzi illərdə yemiş, qarpız və

qabaq bitkilərində də rast gəlinir.

Bitkinin bütün inkişaf mərhələsində əsasən yarpaqlar sirayətlənir. Yarpaqların səthində  damar

boyunca sarı-yaşıl dairəvi və ya kələ-kötür ləkələr inkişaf edir. Belə ləkələr az bir müddətdə irilənir

və bir-biri ilə qovuşur.

Ləkə kələ-kötür formada müşahidə edildikdə çox zaman onu bakterioz kimi diaqnoz edirlər.

Bakteriozdan fərqli olaraq yalançı unlu şehdə yarpağın alt tərəfində olan ləkələrdə bakteriya

yığınından ibarət ekssudat toplanmır, borular arası toxuma tökülmür, havanın yüksək rütubəti

zamanı yalançı unlu şehlə yoluxmuş yarpaqların altında boz-bənövşəyi örtük formalaşır. Bu

örtuk isə xəstəliyi törədən göbələyin spormərhələsindən ibarətdir. Müəyyən vaxtdan sonra ləkə

tamamilə böyüyür və yarpağın bütün özəyini tutur. Belə yarpaqlar tezliklə qonur rəng olur, quruyur

və kövrəkləşərək dağılırlar.

Mübarizə tədbirləri. Bitki qalıqları toplanmalı, açıq sahədən və ya istixanadan kənarlaşdırılmalıdır.

Növbəli əkin sisteminə əməl edilməlidir. Tağlı bitkilər, eləcə də xiyar əvvəlki əkin yerinə 2-3 ildən

sonra qaytarılmalıdır. Parnik və istixanalar dezinfeksiya edilməli, torpaq zərərsizləşdirilməlidir.

Səpindən əvvəl toxum sortları kütləsinə görə sortlaşdırılmalı, mikroelementlərlə

zənginləşdirilməli və kimyəvi dərmanlarla dərmanlanmalıdır

19. Badimcan və bibər bitkisinin antraknoz xəstəlikləri və onunla mübarizə yolları. 

Antraknoz bibərin bütün yerüstü orqanlarını böyümə mərhələsindən asılı olmayaraq yoluxur.

Toxmacarların yoluxması filqə yarpaqlarla məhdudlaşa bilir, bu zaman infeksiya uzaq məsafələrə

yayıla bilmir. Yarpaq və gövdələrdə nekrozlu ləkələr əmələ gəlir, burada da ləkənin rəngi

bozdan qəhvəyiyə qədər dəyişə bilir. Yüksək iqtisadi itkilərlə səciyyə olunan forma meyvələrin

sirayətlənməsidir. Meyvələrdə xəstəliyin simptomları su ilə zəngin hissələrdə baş verir və meyvə

tədricən  sarıyabənzər  qəhvəyi və ya qəhvəyi rəng alır. Meyvə üzərində meydana çıxan zədələr

kiçikdir, həlqəvidir, belə zədələr birləşir və meyvə toxumasının əhəmiyyətli bir hissəsini tutur.

Rütubətli hava zamanı meyvələrin üzərində çəhrayı, narıncı çəhrayı və narıncı rəngli spor kütləsi

yerləşir. Göbələyin növündən asılı olaraq yoluxmuş sahədə qara və ya qəhvəyi sapabənzər

strukturlar fərqlənirlər. Mübarizə tədbirləri. Antraknoz xəstəliyi ilə mübarizədə müasir bitki

mühafizəsinin bütün elementlərindən istifadə edilməlidir. İnteqrir mübarizə üsuluna üstünlük

verilməlidir, ona görə ki, bu metod xəstəliyə qarşı davamlı sortların becərilməsinə, patogenlərə

qarşı onların antaqonistlərindən istifadəyə, bioloji üsulun daha geniş tətbiqinə əsaslanır. Bütün

bunlarla yanaşı xəstəliyin ilkin simptomları göründükdə kontakt (1%-li bordo məhlulu, 0,5%-li

moniko bordo, 0,4%-li misxloroksidi) və sistem (0,1%-li ridomil) təsirli fungisidlərin növbəli

tətbiqinə ehtiyac duyulur. 

20. Üzümdə mildyu və yalançı unlu şeh xəstəliyi, mübarizə tədbirləri haqqında.

Mildyu üzüm tənəyinin bütün yaşıl orqanlarında - yarpaq, budaq, zoğ, qönçə, çiçək, salxımlarda

inkişaf edir. Təzə yetişməyə başlayan salxımlar xəstəliyə tutulmur.

Yarpaqlar mildyu ilə bütün vegetasiya dövrü sirayətlənirlər. Cavan yarpaqlarda xəstəlik xarakterik

solğun yaşıl və ya sarı, azca parlaq, yağlıtəhər müxtəlif forma və ölçülü ləkələr əmələ gətirir.

---

Rütubətli hava şəraitində mildyulu ləkələrin alt tərəfində ağ, asanlıqla silinən örtük formalaşır.

Həmin örtük göbələyin qeyri-cinsi konidi mərhələsindən ibarətdir. Rəngli üzüm sortlarında

yoluxmuş yarpaq toxumaları qırmızı rəng alır. Nəticədə sirayətlənmiş yarpaq sahələri quruyur.

Xəstəlik güclü inkişaf edən zaman yarpaq tamamilə məhv olur və asanlıqla saplaqdan qopur.

Mübarizə tədbirləri. Üzüm bitkisini mildyu xəstəliyindən qorumaq üçün davamlı sortların

yaradılması və becərilməsi, yüksək keyfiyyətli və sağlam əkin materialının istehsalı, yüksək

məhsuldar plantasiyaların yaradılması, habelə aqrotex- niki və kimyəvi mübarizə kimi kompleks

tədbirlər sistemi həyata keçirilməlidir.

Torpaq və cərgəaraları yüksək keyfiyyətlə becərilməli, patogen ehtiyatı azaldıl- malıdır. Torpağın

aqrokimyəvi analizi əsasında ona üzvi və mineral gübrələr verilməlidir.

21. Pomidor bitkisinin fitoftoroz xəstəliyi və ona qarşı kimyəvi mübarizə. 

Xəstəliklə  bitkinin  yarpaq, gövdə və meyvələri yoluxur. Fitoftorozun ilkin  əlamətləri adətən

pomidor kolunun aşağı yarpaqlarında kiçik səpələnmiş qonur rəngli ləkələr şəklində meydana

çıxır. Əlverişli hava şəraitində (yüksək rütubət, mülayim davamlı hava) ləkə tezliklə böyüyür və

bütün yarpağı əhatə edir. Rütubətli hava zamanı məhv olmuş toxumanın kənarlarında (adətən

yarpağın alt tərəfində) yüngül torlu örtük inkişaf  edir. Həmin  örtük  göbələyin  mitselindən

ibarətdir.

Pomidorda fitoftoroz yayın ortalarında və ya sonunda müşahidə edilir.

Tarlada xəstəliyin inkişaf mənzərəsi meteoroloji şəraitdən asılı olaraq dəyişilir. Uzun müddətli isti

və rütubəli hava xəstəliyin intensiv inkişafına kömək edir. Belə şəraitdə bir-neçə gün müddətində

gövdələr qara çürüyən kütləyə çevrilir. Xəstəliyin güclü inkişafı zamanı bir çox meyvələr təzə

halda istifadəyə və texniki işlənməyə yararsızlaşır.

Kimyəvi mübarizə tədbirləri. yüksək profilaktiki və aqrotexniki tədbirlər pomidor bitkilərini

xəstəlikdən qorumur. Ona görə də kimyəvi üsul mobilliyi və yüksək iqtisadi səmərəliliyi ilə

bitkilərin xəstəliklərdən mühafizə sistemində əhəmiyyətli yer tutur. Kimyəvi mühafizə vasitələrinin

rasional tətbiqi yüksək aqrotexniki fonda mövcud məhsul itkilərinin qarşı¬sını alır, onun

keyfiyyətini yüksəldir. Pomidoru fitoftorozdan qorumaq üçün aşağıdakı kontakt və sistem təsirli

fungi¬sidlərdən istifadə olunur: akrobat MS 69% i.t. 1,8 kq/ha; kvadris 25% s.k. 0,3 kq/ha; ridomil

qold MS 68% i.t. 2,5 kq/ha; kuproksat 34,5% k.ş. 3,0 kq/ha; penko¬seb 80% i.t. 2,0 kq/ha; mis

xloroksidi 90% i.t. 2,4 kq/ha. Kontakt və sistem təsirli fungisidlərin hava şəraiti nəzərə alın¬maqla

növbəli tətbiqi yüksək bioloji və iqtisadi səmərəliliyi müəyyən edir.