1. Energetika tizimi. O’zbekiston birlashgan energetika tizimi. Elektr tarmoqlar va tizimlar

Elektr energetikani raqamli tartibga solish va standartlashtirish
Reja:


1.Energetika tizimi.
2.O’zbekiston birlashgan energetika tizimi.
3.Elektr tarmoqlar va tizimlar.
4.Elektr energiyasini xalq xo’jaligida qo’llash sohasi.
1.Energetika tizimi.
Energetika tizimi - bu elektr stansiyalarini, uzatish liniyalari, umumiy yuklamalar uchun ishlovchi podstansiyalar va kelishilgan tartibda ishlovchi issiqlik tarmoqlarning birlashmasidir.
Tizimlar orasidagi quvvat almashinuviga xizmat qiluvchi aloqa liniyalari bilan bog’langan rayon energetika tizimlari birlashgan energetika tizimini tashkil qiladi.
Masalan: 330 kV li liniya bilan bog’langan Latviya, Estoniya, Belorussiya, Litva va Rossiyaning g’arbiy viloyatlarini energetika tizimlari Rigada umumiy dispecher boshqarish punkti bo’lgan SHimoliy-G’arbiy birlashgan energetika tizimini tashkil qiladi.


2.O’zbekiston birlashgan energetika tizimi.
O ’zbekiston davlat mustaqilligiga erishgandan keyin respublika va uning xalqi manfaatlariga muvofiq keladigan mustaqil ijtimoiy -iqtisodiy siyosatni o’tkazish imkoniyati tug’ildi. Respublikaning tashqi dunyodan bir asrdan ortiq vaqt mobaynida ajralib qolganligiga barham berildi. U xalqaro huquqning teng huquqli sub’yekti bo’ldi. Bu esa jahon mehnat taqsimotida munosib o’rinni egallashga sharoit yaratdi. Shu bilan birgalikda chinakam iqtisodiy mustaqillikka erishish yo’lida bir qancha ob’yektiv qiyinchiliklarni yengib o’tish, Sobiq Sovet Ittifoqining parchalanishi natijasida yakkahokimlik tizimidan meros bo’lib qolgan muammolar majmuini hal etish lozim bo’ldi. Energetika tizimida ham bu borada ko’pdan ko’p hal qilinishi lozim bo’lgan muammolar mavjud edi. Jumladan, respublika o’zi uchun zarur bo’lgan elektr energiyasini garchi o’zida ishlab chiqarish imkoniyatlari mavjud bo’lsada bunday imkoniyatdan mustamlakachi sovet mustabid tuzumi tomonidan mahrum qilingan edi. Natijada, respublikaning shusiz ham markaz manfaatlariga to’la bo’ysundirilgan sanoati uchun lozim bo’lgan elektr energiyasining aksariyat qismi qo’shni mamlakatlardan olinar edi. Bu esa respublikaning iqtisodiy qaramligini yanada kuchaytirar edi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishgach, ko’pgina sabablar tufayli mazkur muammolarni darhol, bir zumda hal qilib bo’lmasligi ravshan edi. Buning uchun ancha uzoq davr, aniq maqsadni ko’zlab fidokorona mehnat qilish, eng muhimi, iqtisodiy islohotlarning aniq -ravshan, amaliy dasturiga ega bo’lishi zarur bo’ldi. Respublikada shunday dastur bor edi va u izchillik bilan amalda joriy qilindi. 10 Mustaqillik yillarida Respublikamizning Birinchi Prezidenti I. Karimov tomonidan mamlakatni sifat jihatdan yangi mavqega o’tishning puxta o’ylangan dasturi hisoblangan va iqtisodiy rivojlanishning milliy tizimi bo’lgan «O’zbek modeli» ishlab chiqildi. Ushbu modelni tashkil etuvchi 5 ta asosiy qoida O’zbekiston davlat qurilishi va iqtisodiyotini isloh qilish dasturining o’zagini tashkil etdi. Mazkur dasturlar asosida iqtisodiyotimizning barcha sohalari qatori energetika sohasida ham islohotlar jadal sur’atlarda amalga oshirila boshlandi. Bu islohotlarning muvaffaqiyati, avvalo, sohaning huquqiy asosini yaratish bilan bog’liq edi. Islohotlar asosan bosqichma bosqich amalga oshirildi. Davlat qurilishi va iqtisodiyotni isloh qilish sohasidagi asosiy, g’oyat muhim strategik qoidalar O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti tashabbusi bilan ishlab chiqildi va uning farmonlari bilan tasdiqlandi. Ayni shu qoidalar va islohotlarning asosiy mazmunini va ularni amalga oshirishning muhim bosqichlarini o’zida aks ettirdi. Qabul qilingan muhim qarorlar qanday maqsadga qaratilganligi, ularni amalga oshirish mexanizmi farmonlarda ochib berildi. Islohotlarni jadal amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega bo’lgan yirik muammolarni muhokama etish, zarur qaror qabul qilish uchun O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida maxsus iqtisodiy islohotlar, tadbirkorlik va chet el investitsiyalari bo’yicha Idoralararo kengash tuzildi. Kengash faoliyatining asosiy vazifalari va yo’nalishlari ijtimoiy -iqtisodiy rivojlantirishning yagona strategiyasini hamda bu strategiyani ro’yobga chiqarishning amaliy chora - tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat bo’ldi. Kengash ishtirokida iqtisodiy islohotlarning huquqiy negizini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar tayyorlandi.
Mustaqillik yillarida bozor munosabatlarini sivilizatsiyalashgan shaklda joriy etishga imkon beradigan qonunlar majmui yaratildi. Iqtisodiyot sohasiga tegishli bo’lgan, iqtisodiy munosabatlarni shakllantirishning huquqiy negizini barpo etadigan 1 00 ga yaqin asosiy qonun hujjatlari qabul qilindi. Islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirildi. Shunday yo’nalishlardan biri -O’zbekistonning davlat mustaqilligi, iqtisodiy mustaqilligining huquqiy negizlarini yaratish, davlatni boshqarish qoidalarini tartibga soluvchi qonunlarni qabul qilish edi. Ana shu yo’nalish doirasida «O’zbekiston Respublikasi Davlat Mustaqilligining asoslari to’g’risida»gi qonun (1991 -yil 31 -avgust), «Yer osti boyliklari to’g’risida» gi (1993) va boshqa tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan qonunlar qabul qilindi. Qonunlar qabul qilinishi natijasida mamlakat hududida joylashgan energetika tizimi, tabiiy va mineral resurslar, yaratilgan ishlab chiqarish quvvati O’zbekiston xalqining ajralmas, mutloq mulkiga aylandi. Energetika sohasi asosiy qonunimiz bo’lmish Konstitutsiyamizda ham o’z aksini topdi va qonuniy asosga ega bo’ldi. Konstitutsiya XII bobining 53-55- moddalarida bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatning iqtisodiy negizlari huquqiy jihatdan asoslab berildi. Konstitutsiyaning 55-moddasida aytilishicha, yer, yer osti boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. 11 O’zbekistonda energetika tizimi huquqiy asoslari yaratilishi ana shu tarzda boshlandi va bu sohadagi ishlarning jadal rivojlanishiga sharoit yaratdi. Huquqiy asoslarning yaratilishi bilan jadal ishlar amalga oshirildi. Avvalo, O’zbekiston hududidagi barcha energetika tizimi korxonalari Sobiq Ittifoq qo’lidan olinib, O’zbekiston mulkiga aylantirildi, ulardagi ishlarni boshqarish to’liq mahalliy boshqaruvga bo’ysundirildi. Keyin esa ancha eskirgan, qoloqlashgan asbob - uskunalar almashtirilib, o’rniga zamon talabiga javob beradigan asbob –uskunalar va texnologiyalar o’rnatildi hamda va buning natijasida korxonalardagi ishlar tezlashdi. Energetika tizimidagi o’zgarishlar boshqa chet el davlatlari bilan o’zaro samarali hamkorligida ham yaqqol ko’rindi. O’zbekiston hududidagi ko’pgina elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi korxonalarda ishlar asosan, chet el davlatlari bilan hamkorlikda amalga oshirilishi yo’lga qo’yildi. Bunda hozirgi zamon talablariga javob beradigan asbob - uskunalarning o’rnatilishi energetika tizimi faoliyatini yanada sifatli va foydali qildi. Chet el davlatlarining O’zbekistonga o’z sarmoyalarini kiritishga intilayotganligiga ham asos mavjud. Chunki investorlar va ular kiritgan investitsiyalarning huquqiy asoslari yaratildi, qonunlar qabul qilindi va investorlarning huquqlari himoya qilindi. Bundan tashqari ular uchun qulay sharoitlar yaratildi. Mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni keng jalb qilishni taminlaydigan, xorijiy investorlarning manfaat va huquqlarini himoya qilishga ishonchli kafolat yaratadigan qonunlarning qabul qilinishi alohida ahamiyatga ega bo’ldi. 1997 yil 25 aprelda milliy energetika resurslari saqlanishini, energiyadan va ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali foydalanishni ta’minlaydigan umumiy huquqiy asoslarni shakllantirish maqsadida «Energiyadan oqilona foydalanish to’g’risida» O’zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi . Ushbu Qonunda energiyadan oqilona foydalanishning davlat boshqaruvi asoslari, energiyadan oqilona foydalanishning iqtisodiy mexanizmlari va boshqa jihatlar o’z aksini topgan edi. Mazkur Qonunning qabul qilinishi soha taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Bundan tashqari, energetika sohasida bozor islohotlarini chuqurlashtirish, energetika tarmoqlari korxonalarini boshqarishni takomillashtirish va ularning ish samaradorligini oshirish hamda shu asosda mamlakat energetika tizimining barqaror ishlashini ta’minlash, iqtisodiyot va aholining elektr energiyasiga bo’lgan Ma’lumki, hozirgi kunda respublikamizda sanoat korxonalarining energiya samaradorligini oshirish, ularda tejamkor texnologiyalarni qo’llash va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini tatbiq etish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. Ammo, mustaqillikka erishgunimizga qadar elektr quvvatlari yetishmasligi tufayli respublikamizga 1500 MVt.gacha elektr energiyasini chetdan qabul qilishga to’g’ri kelgan. Oqibatda butun energetika tizimi qo’shni davlatlar GES kaskadlari ish rejimiga bog’lanib qolgan edi. Istiqlol yillarida energetika mustaqilligiga erishishga mamlakat ijtimoiyiqtisodiy taraqqiyotining muhim omili sifatida jiddiy e’tibor qaratila boshlandi. Soha xodimlari oldiga ishlab chiqarishga yuqori samarali hamda zamonaviy texnologiyalarni tatbiq etish orqali elektr energiyasini hosil qilish, uzatish va taqsimlash xarajatlarini kamaytirish, iste’molchilarni elektr energiyasi bilan uzluksiz ta’minlash bo’yicha ko’plab vazifalar qo’yildi. Shundan kelib chiqib, tarmoqda keng ko’lamli modernizatsiyalash, texnik hamda texnologik yangilash, shuningdek, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirishga yo’naltirilgan istiqbolli loyiha va dasturlar amalga oshirila boshlandi
20. Jahon iqtisodiyotida energiyaga bo’lgan talabning yil sayin ortib borayotgani, ayni paytda an’anaviy uglevodorod xom ashyosi bo’lmish neft hamda gazning yangi manbalarini o’zlashtirish tobora qiyinlashib borayotgani ham muqobil energiya manbalaridan foydalanishning ahamiyatini bir necha bor kuchaytirib yubordi.