1. "Nutq madaniyati" kursining maqsadi, predmeti va vazifalari

Reja:
1. “Nutq madaniyati” kursining maqsadi, predmeti va vazifalari.

2 “Nutq madaniyati” kursi doirasida o‘rganiladigan asosiy
masalalar.
3.“Nutq madaniyati” kursining boshqa fanlar bilan o‘zaro
munosabati.

“Nutq madaniyati” kursining maqsadi, predmeti va

vazifalari. Bugungi kunda o‘zbek tilining me’yorlari mukammal
ravishda ishlab chiqilgan va ijtimoiy hayotning barcha sohalarida keng
qo‘llanilayotgan bo‘lsa-da, til imkoniyatlaridan foydalanish
taraqqiyotning bugungi kundagi darajasida deb bo‘lmaydi. Bu borada
jiddiy muammolar yuzaga kelayotganligi sir emas. Jamiyat a’zolarining
tildan foydalanish umumiy saviyasi o‘zbek millati muhtasham
madaniyati darajasida bo‘lmas ekan, ijtimoiy madaniy nutq to‘la qaror
topganligi haqida hukm chiqarib bo'lmaydi. Ijtimoiy madaniy nutq har
bir shaxsdagi ayrim sifatlami tarbiyalash, takomillashtirish natijasida
vujudga keladi.
Ma’lumki, madaniyatlilik tushimchasi xilma-xil talqinlarga ega.
Ulaming barchasini umumlashtirib aytish mumkinki, madaniyatli
shaxsda uch xususiyat yaqqol namoyon bo‘lib turadi:
• bilimlilik;
• farosatlilik;
• kamtarinlik.
Madaniyatli shaxs kim bilan qayerda va qanday sharoitda
munosabatda bo‘lmasin, unda ushbu xislatlarning alohida ajralib
turganligiga guvoh boMamiz.
Oddiy misol sifatida haydovchini olaylik. U uch holatdan birida
yo‘l harakati qoidasini buzadi:
1) yo‘l harakati qoidalarini bilmaslik (bilimsizlik) natijasida;
2) yo‘l harakati qoidalariga e’tibor qilmaslik (farosatsizlik)
natijasida;
3) yo‘l harakati qoidalarini pisand qilmaslik (nokamtarliknatijasida.
Kishilararo muloqot ham bamisoli yo‘l harakatiga o'xshaydi.
Bilimli, farosatli, kamtarin kishilar hech qachon muloqot jarayonida
mulzam bo‘lib qolmaydi - muloqot qoidalarini buzmaydi. Masalan,
madaniyatli kishi o‘zi bilmagan, yetarli ma’lumotga ega bo‘lmagan
narsa haqida gapirmaydi, hukm chiqarmaydi. Yoki muhokama
qilinayotgan, suhbat mavzusi bo‘lgan masala haqida zarur bilimga ega
bo'lsagina, suhbatga aralashadi. Muloqotda farosat muhim rol
o‘ynaydi. U madaniylik unsurlarining tarkibiy qismi boisa-da, asosiy
o‘rinda turadi, ular sirasida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Boshqacha
aytganda, farosatli kishi bilmasdan gapirmaydi, yuksak farosat kishini
kamtarin qilib qo‘yadi.
Muloqot jarayonida bilim uch ko'rinishda namoyon bo‘ladi:
• muloqot obyekti haqidagi bilim;
• muloqot qilayotgan kishi haqidagi bilim;
• muloqot vositasi (til) bo‘yicha bilim.
Mana shu uch sifatdan biri bo‘lmasa, muloqot sifatli kechmaydi,
hamsuhbatda suhbatdoshning madaniyatli shaxs ekanligi haqida
tasawur paydo bo'lmaydi.
Hamsuhbatni birinchi bor ko‘rib turgan kishida suhbatdosh haqida
qanday bilim boiadi, bu (yuqorida sanalgan ikkinchi) unsur asosli emas
degan e’tiroz bo‘lishi mumkin. Bunga javob shuki, muloqotning ilk
daqiqalaridayoq farosatli (!) kishi hamsuhbatining fe’l-atvorini anglab
yetadi va muloqotning samarali bo'lishini istasa, suhbat o'zanini shu
asosda qurish imkoniga ega bo‘ladi. Ko‘ryapsizmi, yana farosat unsuri
yetakchilikni qo‘lga oladi.
Ba’zilar o‘zi tuzuk bilimga ega bo‘lmagan narsa va hodisalar,
kishilar haqida soatlab gapiradi. Yoki bilgan narsasini tavsiflash,
tushuntirishda qiynaladi. Demak, uning so‘z boyligi kam, nutqiy
malaka rivojlanmagan... nutq a’zolarida tug‘mayoki orttirilgan nuqson
bo'Iishi mumkin. Bunday kishi muloqot “halokat”ini keltirib
chiqaradigan vaziyatlarda nutqiy “harakatlar” qilmasligi lozim - xuddi
jismoniy holati rulga o‘tirishga imkon bermaydigan haydovchi kabi.
Farosatli kishi suhbatdoshini noqulay ahvolga solib qo‘ymaydi.
Uning qalbiga “jarohat” yetkazmaydi, aksincha, qiyin vaziyatlarda uni
qo‘llab yuboradi - xuddi yo‘lda haydovchi boshqa haydovchilami
mushkul holatlarga solib qo‘ymaganligi yoki qiyin vaziyatlardan olib
chiqqanligi kabi.
Farosatli haydovchi tezlik jilovini ushlay oladi, qayerda to‘xtab,
qayerda burilish kerakligiga amal qiladi, oraliq va yon masofani
saqlaydi, qachon to‘xtash kerakligini, zarur hollarda yo‘l berishni
biladi. Madaniy muloqot sohibida ham shunday holatni ko‘ramiz.
Nutqning tezligi fikmi anglab olishni qiyinlashtiradi, hamsuhbat
shoshib qoladi. Farosatli suhbatdosh hamsuhbatning kimligini bilib, u
bilan zarur oraliq masofani saqlaydi. Kezi kelganda gapirishdan
to'xtaydi. Hadeb hamsuhbatning fikrini rad qilaverish farosatning
pastligidan dalolat beradi, chunki “yo‘l berish” ham madaniy
muloqotning zaruriy shartlaridan biridir. Farosatli haydovchi
transportni qayerda qanday haydashni biladi va shunga amal qiladi. Aks
holda, u yozuvchi Abdulla Qahhoming “Nutq” hikoyasidagi lektor kabi
boshqalaming ensasini qotiradi, nutq sharoitini hisobga olmasdan,
“sartaroshning eski qaychisidek shaqillayversa”, boshqalarga malol
keladi.
Tilni bilish so‘zamollik, mahmadonalik, gapga chechanlik bilan bir
narsa emas. Kundalik, siyqasi chiqqan so‘zlami aylantirib, soatlab
tinimsiz gapirish mumkin. Lekin so‘zlami tanlab qo‘llash, har bir
hodisaga mos so'zni o‘z o'mida ishlatish, so‘z vositasida o'zgalami
mahliyo qilish, odamlar qalbiga yo‘l topish boshqa narsa.
Oliftagarchilik qilib vulgar, varvar, yopishmagan ajnabiy so‘zlami
qoilash balki “moda”dir, ammo madaniyat belgisi emas. Ayrimlar
madaniyat bilan modani chalkashtiradi. Eng so‘nggi urfdagi kiyimni
kiyish, buyumni ishlatish madaniyatsizlik emas, lekin madaniylik
belgisi ham bo‘la olmaydi. Zamonaviylik va zamonasozlik mos
kelmaganligi kabi, madaniyatlilik bilan modaparastlik ham muvofiq
emas. Deylik, keksa otaxon va onaxonlar oldida yangi neologizmlami
qo‘llash, awalo, farosatning, qolaversa, madaniyatsizlikning o‘zginasi
bo‘lganligi kabi “til uchida turgan” so‘zni topolmaslik til bilimining
yetishmasligidir.
Ko'rinadiki, madaniy nutq faqat chiroyli ifodalami qo‘llash emas,
balki shaxsdagi ichki va tashqi omillaming yaxlitligidan iborat. “Nutq
madaniyati” kursi har bir shaxsda mana shu sifatlarni takomillashtirish
zarurati tufayli o‘z zimmasiga yangi-yangi vazifalami olmoqda.
Bundan xulosa qilish mumkinki, kursning asosiy maqsadi
talabalaming muloqot imkoniyatlarini madaniyat darajasiga
12
ko‘tarishdan iborat. Buning uchun nutq madaniyatining nazariy va
amaliy muainmolari haqida tushuncha berish hamda kerakli
sharoitlarda ulardan foydalanishni o‘rgatish, nafaqat o‘zbek adabiy tili
me’yorlariga amal qilgan holda yozma va og‘zaki nutq tuzish
ko‘nikmasini shakllantirish, balki umuman nutq tuzish, uni bayon
qilishning, ya’ni nutqning nutqiy bo‘lmagan hodisalarga
munosabatidan kelib chiqadigan holatlarga (vaziyatga) e’tiborli boiish
kerakligini ham shakllantirishdan iborat.
Shu ma’noda shaxsning nutqiy malakasi va muloqot akti “Nutq
madaniyati” kursining tahlil va tavsif predmeti hisoblanadi.
Belgilangan maqsad esa muayyan vazifalami amalga oshirishni
taqozo etadi:
- ta’lim oluvchilaming o‘zgalarga munosabatini takomillashtirishga
ko‘maklashish;
- ta’lim oluvchilaming muloqot madaniyatiga doir bilim saviyasini
takomillashtirishga doir yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatish;
- ta’lim oluvchilaming o‘zlarida til hodisalarini his qilish sezimini
tarbiyalashlariga va til bo’yicha zarur bilimlarini boyitishlariga doir
tavsiyalami berish;
- talabalarda nutq me’yorlari nazariyasi terminlarining ishlatilish
ко‘1 ami, ulami amalda ham o‘quv, ham ilmiy izlanishlar jarayonida
qo‘llash masalasini shakllantirish;
- nutq me’yorlariga oid faktlarini ishonchli tarzda, izchil to‘plash,
saralash;
- nutqning adabiy til me’yorlari (umumiy, xususiy me’yorlar) bilan
munosabati haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish;
- nutq tuzish va bayon qilishning me’yorlarini to‘g‘ri belgilash va unga
amal qilishni shakllantirish;
- talabalarda har qanday nutqni tahlil eta olish, shu asosda uni baholay
olish, tuzata olish qobiliyatini rivojlantirish;
- nutqning nutqiy bo‘lmagan hodisalar bilan munosabatini (ong, borliq,
til, vaziyat kabilar) hisobga olgan holda nutq tuzish va bayon qilish
ko‘nikmasini shakllantirish.
“Nutq madaniyati” kursi doirasida o‘rganiladigan asosiymasalaiar. Belgilangan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda
0‘quv kursi qator masalaiar bo’yicha bahs yuritadi. Ular nutq va
muloqot madaniyati bilan bevosita yoki bilvosita bog’langan nazariy va
amaliy muammolardir. Xususan, nutq va uning shakllari doirasida:
- nutq muloqotning bir ko'rinishi ekanligi;
- nutq madaniyati tushunchasi;
- nutqning og‘zaki va yozma, rasmiy va norasmiy turlarining
o'ziga xos jihatlari;
- nutq madaniyati va uslubiyatning o‘zaro aioqadorligi va
munosabati, o‘zbek adabiy tilining vazifaviy uslublari;
- nutq va mantiq munosabati;
- nutq, notiqlik va voizlik tushunchalari haqida so‘z yuritiladi.
Muloqot madaniyatini yuksaltirishda notiqlik va nutq madaniyati
tarixidan lavhalar berish muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan bu
masala doirasida:
- antik davrda notiqlik va nutq madaniyati;
- Sharqda notiqlik va nutq madaniyati masalalari;
- zamonaviy notiqlik sirlari, muloqot madaniyatiga daxldor sara
qarashlar, amaliy yo‘nalishlar bilan tanishtiriladi. Bu masalalar
talabalar uchim namuna vazifasini o‘tab, ulardan ibrat olishga undaydi.
Madaniy nutq o‘ziga xos me’yor va qoidalarga ega. Shuning uchun
ushbu masala doirasida:
-madaniy nutqning talaffuz me’yorlari;
- madaniy nutqning imloviy me’yorlari;
- madaniy nutqning punktuatsion me’yorlari;
- madaniy nutqning leksik va grammatik me’yorlari;
-madaniy nutqning uslubiy me’yorlari;
- madaniy nutqning pragmatik me’yorlari bilan tanishtirish
talabalaming muloqot kompetensiyalari rivojlanishida katta rol
o‘ynaydi.
Madaniy nutqning asosiy kommunikativ sifatlari haqidagi bilim va
malakalami rivojlantirish madaniy nutqning asoslaridandir.
Ma’liunki, madaniy nutqda tilning o‘ziga xos unsurlari ishtirok etib,
nutqning ko‘rki va sifatini ta’minlaydi. Shu boisdan nutqda tilning
tasviriy vositalari, ko‘chimlar (metafora, metonimiya, sinekdoxa,
vazifadoshlik, ironiya, sarkazm), uslubiy figuralar (takror, inversiya,
ellipsis, gradatsiya, antiteza, ritorik so‘roq) haqida yengil nazariy
bilimlar berilib, ularning qo‘llanishini avtomatlashtirish darajasi
mukammallashishiga ko’maklashiladi.
“Nutq madaniyati” kursining boshqa fanlar bilan o‘zaro
munosabati. Madaniy nutq salohiyatiga erishish va ta’limda uni
14
ta’minlashga ko‘maklashish boshqa fanlar bilan aloqador ish ko‘rishni
taqozo etadi. Zero, nutq madaniyati ihotalangan hodisa emasligi tayin.
Nutq madaniyati sohasi boshqa fanlarda ham bo’lgani kabi bir
qator fanlar, fan sohalarming materiallari va yutuqlariga suyanadi.
“Nutq madaniyati” ta’Iimida falsafa, pedagogika, metodika,
psixologiya, axborot texnologiyalari, tilshunoslik, adabiyotshunoslik,
mantiq, etika, estetika fanlari yutuqlariga tayanilsa, nutq madaniyatini
egallashda ulardan falsafa, pedagogika, metodika, psixologiya, axborot
texnologiyalari birinchi darajali fanlar doirasida turmaydi.
Sohaning boshqa fanlar bilan aloqasi ikki yo‘nalishda qaror topadi:
- nutq madaniyati ta’limi yo‘nalishi;
- nutq madaniyatini egallash yo‘nalishi.
Nutq madaniyati sohasi, birinchi navbatda, tilshunoslikning
fonetika, morfologiya, leksikologiya, sintaksis, uslubshunoslik
sohalari, adabiyotshunoslik fani bilan, ikkinchidan, esa
mantiqshunoslik, psixologiya, falsafa, estetika va etika kabi ijtimoiy
fanlar bilan uzviy aloqada.
Nutq madaniyati sohasi fan sifatida falsafa fani bilan aloqador.
Chunki falsafa nutq madaniyati ta’limining ilmiy metodikasini,
metodologik asoslarini belgilab beradi.
Nutq jarayoni, ya’ni gapirish, eshitish va tinglash, tilni bilish
holatlari, nutqni qabul qilish, tushunish sharoitlari, nutqdagi ayrim
o'ziga xos ko‘rinishlari, ichki nutq kishining shaxsiy taraqqiyotida,
ayniqsa, uning yoshligida nutqning shakllana borishi kabi masalalar
psixologiya fani tomonidan o‘rganiladi. Demak, tilshunoslik til
qonuniyatlari, tilning qurihshi xususiyatlarini o’rgansa, psixologiya
nutqning inson ruhiyati bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganadi. Nutqning
psixik faoliyat bilan aloqador tomonlarini o‘rganishda tilshunoslik
psixologiya fani tajribalariga suyanadi.
Nutq madaniyati mantiq - tafakkur qonunlari va fikrlash
shakllariga oid ta’limot bilan ham bog‘liq. Masalan, har doim to‘g‘ri,
o‘rinli va ta’sirchan so‘zlash bevosita mantiqiy tafakkur bilan
betgilanadi. Mantiqiy tafakkurning darajasi nutqning mantiqiyligini
ta’minlashga xizmat qiladi. Zero, nutq va mantiq so‘zlarining
o’zakdoshligi ham buni asoslaydi.
Nutqning madaniyligi shaxsning etik, estetik saviyasiga juda ham
bog'liq. Bu esa nutq madaniyati sohasining yuqorida zikr etilgan har
15
ikki yo‘nalishida ham etika va estetika fenlari bilan aloqadorligini
ko‘rsatadi.