1. s tatistika elminin predmeti,metod və vəzifələri. Statistika müşahidəsi və statistika



Yüklə 0,79 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/5
tarix01.01.2022
ölçüsü0,79 Mb.
#50342
  1   2   3   4   5
Statistika (Mühazirələr) (1)



 

1.S

tatistika elminin predmeti,metod və vəzifələri.Statistika müşahidəsi və statistika 

müşahidəsi və statistika materiallarının  yekunlaşdırılması. 

  PLAN: 



1.Satistika elminin predmeti,metodu və vəzifələri. 

2.Statistik müşahidə və onun təşkilinin əsas formaları. 

3.Statistik müşahidənin növləri və üsulları. Xüsusi təşkil edilmiş statistik müşahidə. 

4.İlk uçot və hesabat. 

5.Yekunlaşdırma haqqında anlayış. 

 

1-“Statistika” termini latın sözü olan “status”-dan əmələ gəlmişdir ki, hərfi mənası hadisələrin 

vəziyyəti deməkdir.Bu termindən ilk dəfə alman alimi Qotfrid Axenval (1719-1772) istifadə 

etmişdir. 

Hazırda statistika termini  3 mənada işlədilir.Statistika dedikdə, 

1-cisi, adamların xüsusi praktiki fəaliyyət sahəsi başa düşülür; 

2-cisi, nəzəri fikirlərin və metodların işlənməsi ilə məşğul olan elm sahəsi başa düşülür; 

3-cüsü, müxtəlif hesabatlarda əks etdirilən dövri mətbuatda və külliyatlarda dərc edilən statistik 

məlumatlar başa düşülür. 

Elmin başlıca xüsusiyyəti və onu digər elmlərdən fərqləndirən özünəməxsusluğu onun 

predmetində ifadə olunur.Statistikanın predmetini kütləvi sosial-iqtisadi  həyat hadisələri təşkil 

edir.O,müəyyən məkan və zaman şəraitində bu hadisələrin kəmiyyət tərəfini onların  keyfiyyət 

məzmunundan ayrılmaz surətdə öyrənir.Cəmiyyət həyatında baş verən hadisə və prosseslər  

statistika tərəfindən statistik göstəricilər vasitəsilə öyrənilir.Statistik göstərici-öyrənilən  

hadisənin xassəsinin(xüsusiyyətinin) kəmiyyətcə qiymətləndirilib ,onların  inkişaf 

qanunauyğunluqlarını və qarşılıqlı əlaqəsini xarakterizə edir.Statistik göstəricinin 2 əsas növü 

vardır: 

1.Uçot –qiymətləndirmə göstəriciləri;-öyrənilən hadisənin həcmini vəya səviyyəsini əks 

etdirir.Hadisələrin müəyyən məkanda və anda yayılma həcmini vəya ikişafını əks etdirir. 

2.Analitik göstəricilər- statistik  informasiyanın təhlili üçün tətbiq edilir və öyrənilən hadisənin 

inkişaf xüsusiyyətlərini (əlamətin tipikliyini,onun ayrı ayrı hadisələrə nisbətini,zamanca inkişaf 

surətini və s.) xarakterizə edir. 




Statistika elmi öz predmetini öyrənərkən o, statistik məcmu  yaradır.Statistik məcmu dedikdə, 

öyrənilən hadisənin  vəzifələrinə müvafiq olaraq  keyfiyyətcə eyni olan vahidlər çoxluğu başa 

düşülür.Statistik məcmunun tərkibi sabit olur. 

Statistika öz predmetini öyrənmək üçün  müxtəlif metodları işləyib hazırlayır və tətbiq edir.Bu 

metodlar məcmusu  statistik metodologiyanı təşkil edir.Statistik metodologiyanın işlənməsinin 

və tətbiqinin ümumi əsasını ictimai həyat hadisələrinin öyrənilməsinə dialektik yanaşma prinsipi 

təşkil edir.Bu prinsipin əsas tələbi  hadisə və prosseslərə tam halında,qarşılıqlı əlaqə  və 

asıllıqda,dəyişmə və inkişafda baxmaqdan ibarətdir.Statistik metoddan danışarkən ,burada 

aparılan tədqiqatın 3 mərhələdən ibarət olduğunu söyləmək lazımdır: 

1)Elmi surətdə təşkil olunmuş  kütləvi müşahidə; 

2)Statistik  materialların qruplaşdırılması və yekunlaşdırılması; 

3)Təhlilin aparilması. 

Beləliklə,spesifik  statistik metod analiz və sintezin birləşməsinə əsaslanır. 

Statistikanın əsas vəzifələri aşağıdakılardır: 

I. Elmi surətdə əsaslandırılmış  göstəricilər əsasında cəmiyyətdə baş verən iqtisadi və sosial 

prosesslərdəki dərin dəyişikliklərin  hərtərəfli tədqiqi; 

II. xalq  təsərrüfatının inkişaf meyllərinin ümumiləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması; 

III. ictimai istehsalın  səmərəliliyinin  mövcud ehtiyyatlarının aşkar edilməsi; 

IV. qanunverici hakimiyyət və eləcə də bütün dövlət və təsərrüfat quruluşlarının ,geniş 

ictimayyətin  vaxtlı vaxtında geniş informasiya ilə təmin edilməsi. 



2-Statistik müşahidə statistikanın  mühim metodlarından biridir.İctimai  hadisələr haqqında 

kütləvi məlumatların toplanması prossesinə statistik müşahidə deyilir.Statistik müşahidə  planlı 

surətdə müntəzəm və elmi əsasda aparılmalıdır.Çünki hər hansı bir səhv sonrakı tədqiqat 

mərhələlərində mütləq özünü göstərir.Statistik müşahidənin başlıca vəzifəsi –ölkəmizin  iqtisadi 

və mədəni inkişafını ,xalqımızın durmadan artan həyat səviyyəsini xarakterizə etmək üçün lazım 

olan statistik məlumatları toplamaqdan ibarətdir.  

Statistik müşahidə hesabat və xüsusi təşkil edilmiş  statistik müşahidə kimi əsas formalarinda 

təşkil oluna bilər. 



Hesabat müşahidəsi;- burada ayrı ayrı müəsissə, idarə və təşkilatların  verdikləri hesabat 

məlumatları mühim rol  oynayır.Bu müşahidə əsasında ölkənin iqtisadi vəziyyəti haqqında 

müntəzəm və geniş proqram əsasında ətraflı ,düzgün məlumat almaq mümkündür.Hesabat –

dövlət tapşırıqlarını tərtib etmək  və onları həyata keçirmək ,ayrı ayrı hadisələrin iqtisadi-

statistik təhlilini aparmaq  üçün lazım olan ən dəqiq məlumat mənbəyidir. 



Xüsusi təyin edilmiş müşahidə -özünün təşkil xarekterinə görə hesabatlardan əhəmiyyətli 

dərəcədə fərqlənir.Məs,mal-qaranın ,əhalinin ,bağların ,üzümlüklərin,məktəblərin vəs. siyahıya 

alınması.Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra 1999 və 2009- cu ildə əhalinin siyahıya 

alınması həyata keçirilmişdir. Əhalinin siyahıya alınması onun yaş tərkibi  ,cinsi,təhsil dərəcəsi 

ailə tərkibi və.s kimi bir çox əlamətlər haqqında dəqiq, dolğun məllumat əldə etməyə imkan 

verir. 


 

Statistik müşahidə statistikanın mühüm metodlarından biridir. İctimai hadisələrin 

kəmiyyət tərəfini öyrənmək üçün hər şeydən əvvəl, həmin hadisələrin həcmini, 

səviyyəsini xarakterizə edən statistik məlumat əldə etmək lazımdır. Ona görə də statistik 

tədqiqatın birinci mərhələsi statistik müşahidədəir.  İctimai hadisələr haqqında kütləvi 

məlumatların toplanması prosesinə statistik müşahidə deyilir. Tədqiqatın bu 

mərhələsində buraxılan hər hansı bir səhv sonrakı tədqiqat mərhələlərində mütləq 

özünü göstərməlidir. Ona görə də hər bir tədqiqatın nəticəsi toplanılan məlumatın 

düzgünlüyündən, dəqiq-liyindən və vaxtında uçota alınmasından çox asılıdır. Bütün 

bunları nəzərə alaraq, statistik müşahidə planlı surətdə, müntəzəm və elmi əsasda 

aparılmalıdır. Statistik müşahidənin başlıca vəzifəsi ölkəmizin iqtisadi və mədəni 

inkişafını, xalqımızın həyat səviyyəsinin durmadan artmasını xarakterizə etmək üçün 

lazım olan statistik məlumatları toplamaqdan ibarətdir.   

  

  



Statistik müşahidənin təşkilinin əsas formaları hesabat və xüsusi təşkil edilmiş statistik 

müşahidədən ibarətdir. 

 

Hesabat müşahidənin elə təşkil olunmuş formasıdır ki, burada ayrı-ayrı mü əssisə, idarə 



və təşkilatların verdikləri hesabat məlumatları mühüm rol oynayır. Hesabat vasitəsilə 

ölkənin iqtisadi vəziyyəti haqqında müntəzəm və geniş proqram üzrə ətraflı və düzgün 

məlumat almaq mümkündür. Hesabat iqtisadiyyata operativ rəhbərliyi təmin etmək, 

iqtisadiyyatın inkişafına dair dövlət tapşırıqlarını (sifarişlərini) tərtib etmək və onların 

yerinə yetirilməsinə nəzarəti həyata keçirmək, ayrı-ayrı hadisələrin iqtisadi-statistik 

təhlilini aparmaq üçün lazım olan ən dəqiq və dolğun məlumat mənbəyidir. Statistik 

müşahidənin təşkilinin ikinci forması xüsusi təşkil edilmiş müşahidələrdir. Hesabat 

vasitəsilə toplana bilməyən, lakin mühüm əhəmiyyətə malik olan bir çox ictimai 

hadisələr haqqında məlumat xüsusi təşkil edilmiş statistik müşahidə vasitəsilə əldə edilir. 

Məsələn, əhalinin tərkibi (cinsi, yaşı, ictimai mənşəyi və s.) haqqında məlumatı hesabat 

vasitəsilə almaq qeyrimümkündür. Bu cür məlumat angaq xüsusi təşkil edilmiş uçot və 

siyahıyaalmalar vasitəsilə əldə edilə bilər. Müşahidənin bu növünə respublikamızda  

2009-cu il yanvarın… üçün əhalinin siyahıyaalınmasını, 2005-ci ilin iyununda keçirilən 



kənd təsərrüfatının siyahıyaalınmasını misal göstərmək olar. Beləliklə, xüsusi təşkil 

edilmiş statistik müşahidələrin məlumatları da hesabat məlumatı kimi mühüm yer tutur.    

 

 Statistik müşahidə təşkil olunma forması ilə bərabər başqa əlamətə görə də fərqlənir. 



Belə əlamətə misal olaraq hadisələrin qeydə alınmasının dövriliyini göstərmək olar. 

Müşahidə dövriliyə görə iki yerə bölünür: 1) cari (fasiləsiz); 2) fasiləli.  Cari müşahidəyə 

misal olaraq doğum, ölüm, kəbin və boşanma hallarının qeydə alınmasını, məhsul 

buraxılışının uçota alınmasını və s. göstərmək olar.  Fasiləli müşahidə isə vaxtaşırı, ya da 

ehtiyacdan asılı olaraq aparılır.  

  Statistik müşahidənin bu və ya digər növünün təcrübədə tətbiqi məsələsi, öyrənilən 

ictimai hadisənin xüsusiyyətindən, müvafiq məlumata olan ehtiyacdan asılı olaraq həll 

edilir. İctimai həyatda baş verən hadisə və proseslərin əksəriyyəti cari müşahidənin 

aparılmasını tələb edir. Bununla bərabər, bir sıra hadisələr üzrə cari uçot aparmaq xeyli 

vaxt tələb etdiyi üçün əlverişli deyildir. Digər tərəfdən bəzi ictimai hadisələr haqda cari 

uçotun təşkilinə ehtiyac yoxdur. Məsələn, əhalinin sinfi, milli, yaş tərkibi və s. əlamətlər 

üzrə cari uçotun təşkilinə ehtiyac yoxdur. Bu kimi ictimai hadisələr üzrə dövri və 

birdəfəlik müşahidə aparmaq məqsədəuyğundur.  Statistik müşahidə öyrənilən 

hadisənin vahidlərinin əhatə olunmasına görə də təsnifləşdirilir. Vahidlərin əhatə 

olunmasına görə statistik müşahidə iki yerə bölünür: 1) Başadan-başa müşahidə; 2) 

Başdan-başa olmayan müşahidə.  Öyrənilən obyektin bütün vahidləri uçota alınarsa, 

buna başdan-başa (ümumi) myşahidə deyilir. Başdan-başa müşahidəyə misal olaraq 

bütün mü əssisələrdə məhsul istehsalı, işçilərin sayı, əhalinin və mal-qaranın uçota 

alınmasını göstərmək olar.  Obyektin vahidlərinin bir hissəsi uçota alınarsa, buna başdan-

başa olmayan (qeyri-ümumi) müşahidə deyilir.  Başdan-başa olmayan (qeyri-ümumi) 

müşahidənin aşağıdakı növlə

ə müşahidə

əsas kütlənin müşahidə

monoqrafiya müşahidə

ə

əsi.  


  

 Statistik məlumatları müxtəlif üsullarla toplamaq olar. Ən mühüm üsullardan 

aşağıdakıları göstərmək olar: btlavasitə müşahidə, sənəd üsulu və sorğu üsulu.  

Bilavasitə müşahidə üsulunda statistika sənədləri statistika orqanlarının və yaxud digər 

təşkilatların nümayəndəlri tərəfindən ictimai hadisəni şəxsən sayması, ölçməsi və 

çəkməsi əsasında doldurulur. Bilavasitə müşahidə üsuluna misal olaraq əhalinin şəxsi 

təsərrüfatında olan mal-qaranın siyahıyaalınmasından sonra aparılan nəzarət gəzintisini, 

bağların və giləmeyvə kollarının, vaqonların siyahıyaalınmasını göstərmək olar. Bu 

müşahidə üsulu yaxşı təşkil edilərsə, toplanılan statistik məlumatın düzgün olmasını 

təmin etmək olar. Çünki müşahidənin bu üsulunda təlimatlandırılmış, hazırlıqlı kadrlar 

iştirak edirlər.  Sənədli müşahidə üsulunda məlumatlar müxtəlif sənədlər əsasında 

toplanılır. Ayrı-ayrı mü əssisə, idarə və təşkilatların statistik hesabatlarının tərtibi başlıca 

olaraq sənəd üsuluna əsaslanır. Statistik hesabatlar, adətn, ilk uçot sənədələri əsasında 

tərtib edilirlər.  Statistik məlumatların qeydə alınması üsullarından biri də sorğu 

üsuludur. Sorğu üsulunun üç növü vardır: şifahi sorğu, özünüqeydəalma və müxbir üsulu.  



Şifahi sorğu üsuluna ekspedisiya üsulu da deyilir. Bu üsulla daha çox məlumat əldə 

etmək mümkündür, çünki məlumatın qeydə alınmasını xüsusi təlimat keçmiş hazırlıqlı 

kadrlar həyata keçirirlər. Əhalinin siyahıyaalınması əsasən şifahi sorğu üsulu əsasında 

aparılır.  Özünüqeydəalma üsulunda statistika sənədləri soruşulan şəxslərin özləri 

tərəfindən doldurulur. Statistika orqanlarının nümayəndələri müvafiq sənədləri 

soruşulan şəxslərə əvvəlcədən paylayır, onlara sənədlərdəki suallara necə cavab yazmağı 

izah edir və mü əyyən vaxtdan sonra həmin sənədləri toplayır.  Müxbir üsulunda sual 

vərəqələri yerlərdə olan könüllü müxbirlərə göndərilir. Müxbirlər vərəqələrdə qoyulmuş 

suallara cavab yazaraq statistka orqanlarına, yaxud həmin vərəqəni göndərən təşkilata 

qaytarırlar.

 

Müəssisələrdə baş verən hadisə və proseslərin xüsusi sənədlərdə qeyd 



olunmasına ilk uçot deyilir. Belə sənədlər ilk uçot sənədləri adlanır.  İlk uçot məlumatı 

mü əssisələrin fəaliyyətinə gündəlik rəhbərliyi  həyata keçirmək üçün lazımdır. İlk uçot 

mü əssisə, idarə və təşkilatların cari və illik hesabatlarını tərtib etmək üçün əsasdır. 

Ümumiyyətlə, mü əssisələrdə statistika və mühasibat uçotu ilk uçot əsasında aparılır.  

Hesabatlar dövrün əhatə olunması və məlumatın verilmə müddətinə görə cari və illik 

hesabata bölünürlər. Gündəlik, həftəlik, aylıq, rüblük hesabatlara cari hesabatlar deyilir. 

İl üçün verilən hesabata illik hesabat deyilir. Ən dolğun, geniş məlumat illik hesabatda 

verilir. 

  Hesabatın qoyuluşuna bilavasitə rəhbərliyi DSK və onun yerli orqanları həyata keçirir .    

             XÜSUSİ TƏŞKİL EDİLİMŞ STATİSTİK MÜŞAHİDƏ  

  

 Mühüm məlumat mənbəyinin biri də xüsusi təşkil edilmiş statistik müşahidədir. Xüsusi 



statistika müşahidəsi özünün təşkili xarakterinə görə hesabatlardan əhəmiyyətli 

dərəcədə fərqlənir. Xüsusi təşkil edilmiş müşahidəyə misal olaraq mal-qaranın, əhalinin, 

bağların, üzümlüklərin, məktəblərin və s. siyahıya alınmasını göstərmək olar.  Əhalinin 

siyahıya alınması xüsusi statistik müşahidənin ən qədim növüdür. SSRİ-də əhalinin 

siyahıyaalınması 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 və 1989-cu illərdə aparılmışdır. 

Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra isə 1999-cu və 2009-cu illərdə siyahıyaalma 

həyata keçirilmişdir. Əhalinin siyahıya alınması əhalini sayı, onun yerləşməsi, cinsi, yaşı, 

milli tərkibi, təhsil dərəcəsi, ailə tərkibi, məşğuliyyəti, ictimai qrupları və digər əlamətləri 

haqqında dolğun, dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir.  

  

YEKUNLAŞDIRMA HAQQINDA ANLAYIŞ  



  

Statistika müşahidəsi nəticəsində müşahidə edilən obyektin (hadisə və proseslərin) hər 

bir vahidini müxtəlif əlamətlər üzrə xarakterizə edən məlumat toplanır. Məsələn, 

əhalinin siyahıyaalınması nəticəsində ölkədə yaşayan ayrı-ayrı şəxslər haqqında bir sıra 

əlamətlər üzrə (cinsi, yaşı, milliyyəti, təhsili, ana dili və s. haqqında) məlumat toplanır. Bu 

məlumatlar ilkin materialdır və onlar rus statistiki A.A.Kaufmanın ifadəsi ilə desək, 

statistik bina tikmək üçün lazım olan daş, kərpic, truba,  qum və s. rolunu oynayır. 

Adətən, ayrı-ayrı vahidlər haqqında toplanmış məlumat, daha böyük məqsədə nail 




olmaq üçün - müşahidə edilən obyekti xarakterizə etmək üçün vasitə rolunu oynayır. 

Toplanmış bu məlumatı ayrıayrılıqda nəzərdən keçirməklə, müşahidə edilən obyekti 

xarakterizə etmək, hadisənin inkişaf qanunauyğunluğunu dərk etmək olmaz. Bunun 

üçün həmin məlumatı yekunlaşdırmaq, sistemləşdirmək, başqa sözlə desək, 

ümumiləşdirmək lazımdır. Məsələn, əhali haqqında toplanmış məlumat işlənməzsə, 

ümumiləşdirilməzsə onun sayında və tərkibində baş vermiş dəyişikliklər haqqında heç bir 

nəticə çıxarmaq olmaz. Ölkənin əhalisini bu məlumat əsasında xarakterizə etmək üçün 

həmin məlumatı sistemləşdirmək və əhalinin sayını bir sıra əlamətlər üzrə 

müəyyənləşdirmək, yəni yekun məlumat əldə etmək lazımdır. 

  

Ölkə əhalisinin sayını, şəhər və kənd əhalisinin sayını, əhalinin yaş qrupları üzrə sayını, 



kişi və qadınların sayını, əmək qabiliyyətlilərin sayını və s. müəyyən etmək üçün 

yekunlaşdırmadan istifadə edilir. Onun nəticəsində ölkənin əhalisi haqqında aydın 

təsəvvür əldə etmək olar. Beləliklə, sosial-iqtisadi hadisələrin tipik xüsusiyyətlərini və 

qanunauyğunluqlarını aşkar etmək üçün ilkin statistika materiallarının sistemləşdirilməsi 

və işlənilməsi statistika materiallarının yekunlaşdırılması adlanır. Yekunlaşdırma, statistik 

tədqiqat  işinin müşahidədən sonra ikinci mərhələsidir və bunun nəticəsində hadisə və 

proseslər rəqəml ər vasitəsilə izah edilir (aydınlaşdırılır). Statistika yekunlaşdırması sözün 

geniş və məhdud mənasında başa düşülür. Geniş mənada yekunlaşdırma statistika 

materiallarının müvafiq əlamətlər üzrə qruplara ayrılmasından, statistika məcmuyunu 

bütövlükdə və onun ayrı-ayrı qruplarını xarakterizə edən göstəricilər sisteminin 

işlənilməsindən, qrup və ümumi yekunların hesablanmasından, onun nəticələrinin 

statistika cədvəllərində, sıralarında və qrafiklərdə təsvirindən ibarətdir. Yekunlaşdırmanı 

aparmazdan əvvəl statistika müşahidəsi nəticəsində toplanmış məlumat yoxlanılmalıdır. 

Məlumat öyrənilən hadisənin vahidlərinin tam əhatə olunması və onun keyfiyyəti 

nöqteyi-nəzərindən yoxlanılmalıdır. Yekunlaşdırma statistik tədqiqatın vəzifəsinə uyğun 

olaraq, əvvəlcədən tərtib edilmiş proqram əsasında aparılır. Proqramda hər şeydən əvvəl 

yekunlaşdırmanın xəbəri və mübtədası təyin edilir.  Mübtədada təşkil ediləcək qruplar 

göstərilir. Hər bir qrupu və bütövlükdə statistika məcmuyunu xarakterizə edən 

göstəricilər sistemi xəbəri təşkil edir.   Ümumiyyətlə proqramın əsas məzmununu 

yekcins qrupları təşkil etmək üçün əlamətin seçilməsi, qrupların sayının müəyyən 

edilməsi, iş cədvəlinin maketinin qurulması, statistika məcmuyunu bütövlükdə və onun 

ayrı-ayrı qruplarını xarakterizə edən göstəricilər sistemi təşkil edir.  Proqram işlənərkən 

statistika məlumatlarını istifadə edənlərin tələbləri hərtərəfli nəzərə alınmalıdır. 

Proqramın tərtibində, yekunlaşdırmanın nəticəsindən  

 istifadə edənlər də iştirak etməlidirlər. Onun proqramında ayrı-ayrı işlərin hansı 

müddətdə yerinə yetirilməsi və onların cədvəldə, statistika məcmuələrində və s. təsvir 

edilməsi ilə əlaqədar olan tədbirlər şərh edili 

2.Statistika materiallarının qruplaşdırılması.Statistika cədvəlləri və qrafika.   

  PLAN:  



1.Satistik məlumatın qruplaşdırma əlamətinin  seçilməsi, qrup və fasilələrin təşkili prinsipləri.  

2.Tipik,quruluş,analitik,çoxölçülü və təkrar qruplaşdırma,onların aparılma qaydaları.  

3.Statistik  qrafiklər və cədvəllər  

Statistika materiallarının  yekunlaşdırılmasında qruplaşdırma mühüm yer tutur. Yekunlaşdırma 

prosesində bir qayda olaraq statistika materialları sıraya düzülür, sistemləşdirilir, mühüm əlamətlər üzrə 

öz tərkib hissələrinə ayrılır və bunun əsasında statistika məcmuyu təşkil olunur. Bunun nəticəsində 

statistika məlumatını, onun xarakterizə etdiyi sosial-iqtisadi hadisəni dərk ediləcək şəklə salmaq 

mümkün olur.  Statistika məcmusu vahidlərinin onlara xas olan mühüm əlamətlər üzrə hissələrə 

ayrılmasına qruplaşdırma deyilir. Qruplaşdırma kütləvi statistika məlumatlarının işlənməsinin və 

təhlilinin elmi əsasını təşkil edir. Məlumdur ki, sosial-iqtisadi hadisələr, əsasən kəmiyyətcə və keyfiyyətcə 

bir-birindən fərqlənən küllü miqdarda vahidlərdən ibarətdir. Həmin vahidləri müəyyən əlamətlər üzrə 

yekcins qruplara ayırmadan sosial-iqtisadi hadisəni dərk  etmək olmaz. Məsələn, əhalinin siyahıya 

alınmasında əhali haqqında bir çox əlamətlər üzrə məlumatlar toplanır. Əhalinin ümumi sayını sadəcə 

olaraq mü əyyən etsək, bu, əhalini hərtərəfli xarakterizə etmək üçün heç də kifayət etməz. Bunun üçün 

onun ümumi sayını müəyyən etməklə bərabər, cinsi, yaş qrupları, məşğuliyyəti, təhsili, yaşayış yeri 

haqqında göstəricilər əldə etmək lazımdır ki, bu da əhalinin həmin əlamətlər üzrə qruplaşdırılması 

nəticəsində mümkün olur. Qruplaşdırma metodu hadisə və proseslərin tipik xüsusiyyətlərini müəyyən 

etmək, onların inkişaf qanunauyğunluqlarını dərk etmək üçün statistik təhlilin digər metodlarının 

tətbiqinə əsas yaradır. O, tədqiqat prosesindəki öz roluna görə, təbiət elmlərində sınağın funksiyasına 

uyğun funksiyanı yerinə yetirir. Ayrı-ayrı əlamətlər və ya onların kombinasiyası üzrə qruplaşdırma 

hadisənin qanunauyğun  

  

Qruplaşdırma metodunun mühüm məsələlərindən biri qruplaşdırma əlamətinin seçilməsidir. Statistika 



materiallarının işlənməsinin nəticəsi qruplaşdırma əlamətinin düzgün seçilməsindən çox asılıdır. Müxtəlif 

üsullarla qruplaşdırdıqda eyni bir material bir-birinə tamamilə zidd nəticələr vermiş olur. Buna görə də 

qruplaşdırma əlaməti öyrənilən hadisənin hərtərəfli nəzəri təhlili əsasında müəyyən edilməlidir. 

Hadisənin mahiyyətinin və inkişafının hərtərəfli nəzəri-iqtisadi təhlili ona yönəldilməlidir ki, tədqiqatın 

vəzifə və məqsədinə uyğun olaraq qruplaşdırma mühüm əlamətlər üzrə aparılsın. Qruplaşdırma əlaməti 

konkret şəraitdən və vaxtdan asılı olaraq seçilməlidir. Konkret şəraitdən asılı olaraq qruplaşdırma 

əlaməti dəyişməlidir, yəni müxtəlif şəraitdə eyni bir tipi ayırdıqda o, xüsusiləşməlidir. Məsələn, indiki 

zamanda sənaye mü əssisələrini onların həcmlərinə görə qruplaşdırdıqda qruplaşdırma əlaməti olaraq, 

istehsal gücünü, əsas fondların dəyərini, sənaye-istehsal heyətinin sayını, istifadə edilən enerji gücünü 

götürmək olar. Əgər əmək tutumlu sahələr üçün qruplaşdırma əlaməti olaraq işçilərin sayını götürmək 

məqsədəuyğundursa, fondtutumlu sahələr üçün istehsal fondlarının dəyərini, enerji tutumlu sahələr 

üçün isə – istifadə edilən elektrik enerjisinin miqdarını götürmək məqsədəuyğundur. Bununla yanaşı 

qeyd etmək lazımdır ki, hadisənin tam xarakteristikasını ancaq əlamətlər sistemindən (göstəricilər 

sistemindən) istifadə etməklə vermək olar. Ancaq əlamətlər sistemi hadisənin inkişafını əks etdirməyə, 

real əlaqələri hərtərəfli aşkar etməyə, hadisələrin ayrı-ayrı tərəflərinin qarşılıqlı əlaqəsini mü əyyən 

etməyə imkan veir.  

 Qruplaşdırmanın vəzifələrindən biri öyrənilən statistika məcmuyunun vahidlərini sosial-iqtisadi tiplərə 

ayırmaqdır. Hadisələri sosial-iqtisadi tiplərə ayırmaq məqsədilə aparılan qruplaşdırmaya tipik 




qruplaşdırma deyilir. Tipik qruplaşdırmaya misal olaraq əhalinin cinsinə, təsərrüfatların mülkiyyət 

formalarına, əhalinin sosial qruplara, işçilərin əməyin xarakterinə görə bölgüsünü və s. göstərmək olar. 

Tipik qruplaşdırmanın metodologiyası öyrənilən hadisələrdə keyfiyyət fərqlərinin nə dərəcədə aydın 

görünməsi ilə müəyyən edilir. Məsələn, sənaye mü əssisələrini məhsulun iqtisadi təyinatına görə 

qruplaşdırdıqda əmək vasitələri və əmək alətləri istehsal edən sahələri, pərakəndə mal dövriyyəsinin 

mak  


 rostrukturunda isə ərzaq və qeyri-ərzaq məhsullarını fərqləndirirlər. Əksər hallarda hadisələr arasındakı 

keyfiyyət fərqi o qədər də aydın görünmür. Məsələn, sənaye sahəsində iri, orta və kiçik müəssisələrin 

seçilməsi metodoloji baxımdan kifayət qədər çətin problemdirHadisələri sosial-iqtisadi tiplərə ayırmaq 

onların bütün əlamətlər üzrə yekcins olması deyildir. Məsələn, kənd təsərrüfatı müəssisələri təsərrüfat 

tipi kimi yekcins, lakin istehsal istiqamətlərinə, əkin sahəsinə, əsas istehsal fondlarının həcminə, gəlirlərin 

həcminə və s. görə bir-birindən fərqlənirlər. Qruplaşdırmanın mühüm vəzifələrindən biri məkan və 

zaman daxilində hadisələrin quruluşunu və quruluşunda baş vermiş dəyişiklikləri konkret rəqəml ərlə 

işıqlandırmaqdan ibarətdir. Eyni tipli statistik məcmuyun vahidlərinin hər hansı əlamətə görə bölgüsünü 

xarakterizə edən qruplaşdırmaya quruluş qruplaşdırması deyilir. Sosial-iqtisadi hadisələrin tədqiqində 

quruluş qruplaşdırmasından geniş istifadə edilir. Quruluş qruplaşdırması öyrənilən hadisələrin 

quruluşunu xarakterizə etməklə bərabər, zaman etibarilə quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri də mü 

əyyənləşdirməyə imkan verir. Əhalinin ginsi, yaş qrupu, yaşayış yeri və s. əlamətlər üzrə qruplaşdırılması 

da quruluş qruplaşdırmasına aiddir. Əhalinin təkrar istehsalını öyrənmək üçün bu əlamətlər üzrə 

qruplaşdırmanın böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, əhalinin yaşa görə qruplaşdırılması onun 

quruluşunu, yəni əhalinin ümumi sayında ayrı-ayrı yaş qruplarının xüsusi çəkisini müəyyən etməyə imkan 

verir. Bu məlumatdan isə əhalinin təkrar istehsalının öyrənilməsində, məktəbəqədər müəssisələrin və 

məktəb şəbəkələrinin planlaşdırılmasında, həmçinin əmək məhsuldarlığının müəyyən edilməsində 

istifadə edilir.  

Qruplaşdırmanın üçüncü mühüm məsələsi sosial-iqtisadi hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqları 

öyrənməkdən ibarətdir. Sosial-iqtisadi hadisələr və onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı əlaqəni 

öyrənmək üçün aparılan qruplaşdırmaya analitik qruplaşdırma deyilir. Qarşılıqlı əlaqədə olan əlamətlər 

təsiredici amil və nəticə əlamətinə ayrılır. Məsələn, müəssisələri əsas fondların həcminə görə 

qruplaşdırıb, hər qrup üzrə bir mü əssisəyə düşən məhsul istehsalı hesablansa, onda əsas fondlar amil 

əlaməti, hər mü əssisəyə düşən məhsul buraxılışı isə nəticə əlaməti olar. Başqa sözlə desək, əsas fondun 

həcmi nəticəyə (məhsul istehsalına) təsir edən amildir. Müəssisələr əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə 

görə qruplaşdırılaraq hər bir qrup üçün məhsulun orta maya dəyəri hesablansa, əmək məhsuldarlığının 

səviyyəsi amil əlaməti, məhsulun orta maya dəyəri isə nəticə əlaməti olar. Eyni bir əlamət bir halda amil, 

digər halda isə nəticə əlaməti ola bilər. Belə ki, əmək məhsuldarlığı ilə maya dəyəri arasındakı əlaqəni 

öyrənərkən əmək məhsuldarlığının səviyyəsi amil əlaməti, əməyin enerji ilə təchiz olunma səviyyəsi ilə 

əmək məhsuldarlığı arasındakı əlaqənin öyrənilməsində isə əmək məhsuldarlığının səviyyəsi nəticə 

əlaməti olur. Amil əlaməti üzrə qruplaşdırma aparıb nəticə əlaməti üzrə nisbi və orta kəmiyyətlər 

hesablanarsa, bu göstəricilər arasındakı qarşılıqlı əlaqə aşkar edilər.   

 Bəzən aparılmış qruplaşdırmanı yenidən qruplaşdırmaq zərurəti meydana çıxır. Əvvəlki qruplar 

tədqiqatın məqsədlərini təmin etmədikdə (məsələn, qruplar çox xırda olduqda) və məlumat müqayisəli 

şəkildə olmadıqda təkrar qruplaşdırmadan istifadə edilir. Əvvəlcədən aparılmış qruplaşdırma əsasında 

yeni qrupların təşkil edilməsinə təkrar qruplaşdırma deyilir. Yeni qrupların təşkili iki üsulla aparıla bilər:  




ələrini dəyişməklə (adətən fasilələri iriləşdirməklə yekunda qrupların xüsusi çəkisini tapmaqla.   

  Bir əlamət üzrə qruplaşdırmada qruplaşdırmalar mürəkkəb sosial-iqtisadi hadisələrin ancaq bir tərəfini 

xarakterizə etməyə imkan verir. Hadisələri dərindən, hərtərəfli öyrənmək üçün həmin hadisəyə təsir 

edən bütün amilləri nəzərə almaq lazımdır. Lakin bir çox amillərin təsirini nəzərə alan yekcins qrupların 

təşkilində bir sıra çətinliklərə rast gəlinir. Belə çətinliklərdən biri öyrənilən məcmudakı vahidlərin sayının 

çox zaman az olması ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar bəzi iqtisadçılar yekcins qrupların təşkilində 

klaster təhlilindən istifadə olunmasını təklif edirlər. Məlumdur ki, bu metodun tətbiqi elektron 

hesablayıcı maşınlardan istifadə edilməsi yolu ilə mümkündür. Son zamanlar amil əlamətlərinin nəticə 

əlamətinə təsirinin təhlilində çoxölçülü qruplaşdırma metodundan istifadə edilir. Bu metod öz sadəliyi ilə 

klaster və korrelyasiya təhlilindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. İqtisadiyyatın inkişafı ona təsir edən 

amillərin hərtərəfli təhlili əsasında istifadə olunmamış ehtiyatların aşkar edilməsi və onların istehsala 

yönəldilməsi yolu ilə təmin edilə bilər. Deməli, hadisələrin dəyişilməsinə təsir edən bütün iqtisadi amillər 

nəzərə alınmalıdır. Bu çoxölçülü qruplaşdırma metodunun vasitəsilə öyrənilir. Bu metod amilləri yekcins 

şəkildə idarə etməyə imkan verir. Çoxölçülü qruplaşdırma metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 

məcmu vahidləri üzrə amil əlamətlərinin natural qiymətlərinin orta kəmiyyətə nisbətlərinin 

hesablanması nəticəsində göstəricilər yekcins şəklə salınır. Sonra məcmu vahidləri üzrə orta nisbi 

göstərici hesablanır. Bunun üçün amil əlamətlərinin nisbi göstəricilərini cəm edib əlamətlərin sayına 

bölmək lazımdır. Orta nisbi göstərici əsasında qruplaşdırma apardıqda, bir neçə amil əlamətinin nəticə 

əlamətinə birgə təsirini müəyyənləşdirmək mümkündür.  . Bu cür hallarda tiplərin təxmini qeyd 

edilməsindən sonra, tiplərin ayrılmasını müəyyən edən əlamətlərin seçilməsini müəyyən etmək vacibdir.   

 verir. Hadisələri sosial-iqtisadi tiplərə ayırmaq onların bütün əlamətlər üzrə yekcins olması deyildir. 

Məsələn, kənd təsərrüfatı müəssisələri təsərrüfat tipi kimi yekcins, lakin istehsal istiqamətlərinə, əkin 

sahəsinə, əsas istehsal fondlarının həcminə, gəlirlərin həcminə və s. görə bir-birindən fərqlənirlər. 

Qruplaşdırmanın mühüm vəzifələrindən biri məkan və zaman daxilində hadisələrin quruluşunu və 

quruluşunda baş vermiş dəyişiklikləri konkret rəqəml ərlə işıqlandırmaqdan ibarətdir. Eyni tipli statistik 

məcmuyun vahidlərinin hər hansı əlamətə görə bölgüsünü xarakterizə edən qruplaşdırmaya quruluş 

qruplaşdırması deyilir. Sosial-iqtisadi hadisələrin tədqiqində quruluş qruplaşdırmasından geniş istifadə 

edilir. Quruluş qruplaşdırması öyrənilən hadisələrin quruluşunu xarakterizə etməklə bərabər, zaman 

etibarilə quruluşda baş vermiş dəyişiklikləri də mü əyyənləşdirməyə imkan verir. Əhalinin ginsi, yaş 

qrupu, yaşayış yeri və s. əlamətlər üzrə qruplaşdırılması da quruluş qruplaşdırmasına aiddir. Əhalinin 

təkrar istehsalını öyrənmək üçün bu əlamətlər üzrə qruplaşdırmanın böyük əhəmiyyəti vardır. Məsələn, 

əhalinin yaşa görə qruplaşdırılması onun quruluşunu, yəni əhalinin ümumi sayında ayrı-ayrı yaş 

qruplarının xüsusi çəkisini müəyyən etməyə imkan verir. Bu məlumatdan isə əhalinin təkrar istehsalının 

öyrənilməsində, məktəbəqədər müəssisələrin və məktəb şəbəkələrinin planlaşdırılmasında, həmçinin 

əmək məhsuldarlığının müəyyən edilməsində istifadə edilir.  

     Qruplaşdırmanın üçüncü mühüm məsələsi sosial-iqtisadi hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqə və 

asılılıqları öyrənməkdən ibarətdir. Sosial-iqtisadi hadisələr və onların əlamətləri arasındakı qarşılıqlı 

əlaqəni öyrənmək üçün aparılan qruplaşdırmaya analitik qruplaşdırma deyilir. Qarşılıqlı əlaqədə olan 

əlamətlər təsiredici amil və nəticə əlamətinə ayrılır. Məsələn, müəssisələri əsas fondların həcminə görə 

qruplaşdırıb, hər qrup üzrə bir mü əssisəyə düşən məhsul istehsalı hesablansa, onda əsas fondlar amil 

əlaməti, hər mü əssisəyə düşən məhsul buraxılışı isə nəticə əlaməti olar. Başqa sözlə desək, əsas fondun 

həcmi nəticəyə (məhsul istehsalına) təsir edən amildir. Müəssisələr əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə 




görə qruplaşdırılaraq hər bir qrup üçün məhsulun orta maya dəyəri hesablansa, əmək məhsuldarlığının 

səviyyəsi amil əlaməti, məhsulun orta maya dəyəri isə nəticə əlaməti olar. Eyni bir əlamət bir halda amil,  

digər halda isə nəticə əlaməti ola bilər. Belə ki, əmək məhsuldarlığı ilə maya dəyəri arasındakı əlaqəni 

öyrənərkən əmək məhsuldarlığının səviyyəsi amil əlaməti, əməyin enerji ilə təchiz olunma səviyyəsi ilə 

əmək məhsuldarlığı arasındakı əlaqənin öyrənilməsində isə əmək məhsuldarlığının səviyyəsi nəticə 

əlaməti olur. Amil əlaməti üzrə qruplaşdırma aparıb nəticə əlaməti üzrə nisbi və orta kəmiyyətlər 

hesablanarsa, bu göstəricilər arasındakı qarşılıqlı əlaqə aşkar edilərBəzən aparılmış qruplaşdırmanı 

yenidən qruplaşdırmaq zərurəti meydana çıxır. Əvvəlki qruplar tədqiqatın məqsədlərini təmin etmədikdə 

(məsələn, qruplar çox xırda olduqda) və məlumat müqayisəli şəkildə olmadıqda təkrar qruplaşdırmadan 

istifadə edilir. Əvvəlcədən aparılmış qruplaşdırma əsasında yeni qrupların təşkil edilməsinə təkrar 

qruplaşdırma deyilir. Yeni qrupların təşkili iki üsulla aparıla bilər:  

ələrini dəyişməklə (adətən fasilələri iriləşdirməklə yekunda qrupların xüsusi çəkisini tapmaqla.  

Bir əlamət üzrə qruplaşdırmada qruplaşdırmalar mürəkkəb sosial-iqtisadi hadisələrin ancaq bir tərəfini 

xarakterizə etməyə imkan verir. Hadisələri dərindən, hərtərəfli öyrənmək üçün həmin hadisəyə təsir 

edən bütün amilləri nəzərə almaq lazımdır. Lakin bir çox amillərin təsirini nəzərə alan yekcins qrupların 

təşkilində bir sıra çətinliklərə rast gəlinir. Belə çətinliklərdən biri öyrənilən məcmudakı vahidlərin sayının 

çox zaman az olması ilə əlaqədardır. Bununla əlaqədar bəzi iqtisadçılar yekcins qrupların təşkilində 

klaster təhlilindən istifadə olunmasını təklif edirlər. Məlumdur ki, bu metodun tətbiqi elektron 

hesablayıcı maşınlardan istifadə edilməsi yolu ilə mümkündür. Son zamanlar amil əlamətlərinin nəticə 

əlamətinə təsirinin təhlilində çoxölçülü qruplaşdırma metodundan istifadə edilir. Bu metod öz sadəliyi ilə 

klaster və korrelyasiya təhlilindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. İqtisadiyyatın inkişafı ona təsir edən 

amillərin hərtərəfli təhlili əsasında istifadə olunmamış ehtiyatların aşkar edilməsi və onların istehsala 

yönəldilməsi yolu ilə təmin edilə bilər. Deməli, hadisələrin dəyişilməsinə təsir edən bütün iqtisadi amillər 

nəzərə alınmalıdır. Bu çoxölçülü qruplaşdırma metodunun vasitəsilə öyrənilir. Bu metod amilləri yekcins 

şəkildə idarə etməyə imkan verir. Çoxölçülü qruplaşdırma metodunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 

məcmu vahidləri üzrə amil əlamətlərinin natural qiymətlərinin orta kəmiyyətə nisbətlərinin 

hesablanması nəticəsində göstəricilər yekcins şəklə salınır. Sonra məcmu vahidləri üzrə orta nisbi 

göstərici hesablanır. Bunun üçün amil əlamətlərinin nisbi göstəricilərini cəm edib əlamətlərin sayına 

bölmək lazımdır. Orta nisbi göstərici əsasında qruplaşdırma apardıqda, bir neçə amil əlamətinin nəticə 

əlamətinə birgə təsirini müəyyənləşdirmək mümkündür.    

                                                 STATİSTİKA CƏDVƏLLƏRİ. STATİSTİK QRAFİKLƏR   

  

                                                    STATİSTİKA CƏDVƏLLƏRİ   



Yekunlaşdırma və qruplaşdırmanın nəticələri statistika cədvəllərində əks etdirilir. Statistika məlumatının 

izahı bir neçə formada, məsələn, mətn, cədvəl və qrafiklər şəklində verilə bilər. Statistika cədvəlləri 

tədqiq olunan ictimai hadisənin rəqəml ərlə təsvirinin və təhlil edilməsinin ən səmərəli formasıdır. 

Statistika cədvəlində yekun məlumatı daha yığcam, aydın, ifadəli və əyani şəkildə görünür. Cədvəllər 

hadisəni daha yaxşı təhlil etməyə, məlumatı müqayisə etməyə geniş imkan verir. Mətn hadisə haqqında 

nəticə çıxartmağa da çətinlik törədir. Cədvəldə göstəricilər arasındakı əlaqə daha asanlıqla müəyyən 

edilir. Statistika cədvəlləri yekunlaşdırılmış və qruplaşdırılmış materialların əlverişli şəkildə verilməsinin 



mühüm vasitəsidir. Statistika cədvəlinin əsas elementləri mübtəda və xəbərdir. Statistik məcmunun 

vahidləri, onların qrupları cədvəlin mübtədasını təşkil edir. Statistika məcmusunu, yəni mübtədanı 

xarakterizə edən göstəricilərə cədvəlin xəbəri deyilir. Statistika cədvəli üfüqi sətirlərdən və şaquli 

sütunlardan ibarətdir. Sətirlər və sütunlar bir-birini kəsən düz xətlərlə ayrılır və onların kəsişən yerlərində  

xanalar əmələ gəlir. Cədvəlin ümumi, yan və yuxarı başlığı olmalıdır. Ümumi başlıq, bir qayda olaraq, 

cədvəlin üstündə yazılır və onun məzmununu xarakterizə edir. Cədvəlin yan başlığı onun sol tərəfində, 

mübtəda hissəsində yazılaraq cədvəlin sətirlərinin məzmununu bildirir. Yuxarı başlıq cədvəlin yuxarı 

hissəsində yazılır və şaquli sütunları xarakterizə edir. Sətirlərin yekun məlumatı cədvəlin sağ tərəfində, 

sütunların yekun məlumatı isə cədvəlin aşağı hissəsində yazılır. Statistika cədvəlinin maketi aşağıdakı 

şəkildədir. Cədvəlin adı (ümumi başlıq)   

   

Xəbər   


   

Mübtəda   

Sütunların başlığı (yuxarı başlıq)   

   


A 1 2 3 4 5         Xanaların         Nömrələri   

   


Sətirlərin  adları (yan başlıqlar)   

            Xana                      Sətirlərin                         yekunu                                                             Sütunlar                            

Sütunların yekunu   

   


Mübtədasının xarakterinə görə, statistika cədvəlləri sadə, qruplu və quraşıq cədvəllərə ayrılır.   

   


Mübtədasında müşahidə vahidlərinin, xronoloji tarixlərin, yaxud ərazi bölgülərinin siyahısı verilən 

cədvələ sadə cədvəl deyilir. Eyni zamanda müşahidə vahidlərinin siyahısı və ərazilərin adları verilən 

cədvəllər də sadə cədvəl adlanır. Cədvəlin növü onun qurulma məqsədinə əsasən mü əyyən edilir. Sadə 

cədvəllər öyrənilən hadisənin tipini, quruluşunu və hadisələr arasındakı qarşılıqlı əlaqəni aşkar etməyə 

imkan vermir. Bu cəhətdən qruplu və quraşıq cədvəllər böyük imkana malikdir. Mübtədasında bir əlamət 

üzrə təşkil edilmiş qruplar olan cədvələ qruplu statistik cədvəl deyilir. Qruplu statistik cədvələ misal 

olaraq ……… ildə Azərbaycan Respublikasının əhalisinin yaşayış yerinə görə qruplaşdırılmasını göstərmək 

olar.   


   

  



  

   



Yüklə 0,79 Mb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin