1 Willem F. van Eekelen

Müdafiə Təşkilatı  

 

İstənilən hərbi təşkilatın ahənglə çalışması üçün bir neçə məsələyə aydınlıq gəti-

rilməlidir: 

 

1.  Hərtərəfli müdafiə planlaşdıması necə həyata keçiriləcək? 

2.  Əməliyyat rəhbərliyinə kim cavabdehdir? 

3.  Baş Qərargah Rəisinin mövqeyi( və ya ən yüksək rütbəli hərbçiyə verilən ad)? 

4.  Kim  nəzarət funksiyasıni yerinə yetirir? 

5.  Hərbi təşkilatın ümumi maraqlarının ayri-ayrı xidmətlərin maraqların-

danüstün olması prinsipi? 

6.  Nazirliyin mərkəzi təşkilatı və onun qolları arasındakı münasibətlər? 

7.  Hökümətin başqa idarələri ilə  məsləhətləşmələr necə baş verir və hansı 

mövzular müzakirə olunur? 

 

Baş Qərargah Rəisinin (BQR) əlində çox şey mərkəzləşir. Onun müdafiə naziri-

nə  ən yuksək vəzifəli məsləhətçi olması çoxlu funksiyanı daşımağa imkan verir; 

həm idarənin “birləşmiş planlayıcısi” və ən yüksək hərbi komandirı: bu vəzifələrin 

dəqiqliklə ayırd edilməsini və planlaşdırma və əməliyyatlar üçün müavinlərin təyin 

edilməsini tələb edən faktiki olaraq inanılmaz birləşmə. Planlaşdırmanın funksi-

yası, silahlı qüvvələrin ayrı -ayrı qollarıının arzuları arasında prioritetləri müəyyən-

ləşdirmək və təkcə ayrı-ayrı qolların fəaliyyət planına yox,nazirliyin bütöv fəaliy-

yət proqramına daxil edilməsini nəzərdə tutur. Bu planın əsasında büdcə müəyyən 

edilir. Lakin, büdcə ayrılana qədər cari layihələrə real təsir etmək də çox gec ola 

bilər, ancaq bu yanaşma da daimi nəzarətə imkan verən orta müddətli çərçivə proq-

 

17

ramı hazırlamağa imkan vermir. Əgər BQR funksiyası ierarxik hakimiyyət 

yox,sadəcə silahlı qüvvələrin qollarının sədri mənasındadırsa, o zaman onun birləş-

miş planı birləşmələrin planlarının qarışmış planlarından uzağa getməz. Əgər, digər 

tərəfdən, o özünün prioritetlərini müəyyən etmək iqtidarında olarsa –təbii sonda si-

yasi rəhbərlik tərəfindən bəyənilməlidir- onun həmkarları ilə işgüzar münasibətləri 

bıçağın ağzında olar. 

Bu hal münasibətləri çox incə  vəziyyətə  gətirir, çünki BQR əməliyyatda istifadə 

etməyə arzu etdiyi birliklərin döyüş qabiliyyəti, döyüşə göndərilməsi və dayanıqlığı ilə 

bağlı dəyərləndirmələr etməsi üçün aşağıdan gələn məlumatlardan asılıdır. Monolitlik 

bu problemi həll etmək baxımından yardımçı ola bilər, lakin təəssüf ki, silahlı qüvvələ-

rin çoxly sayda qollarında rütbə artımı,uzaq məsafədə olan müdafiə nazirliyinin əmək-

daşları  tərəfindən yox(orada həmən birləşmələrin sadiq zabitləri nazirliyin ümumi 

maraqlarına tabe etdirilməlidirlər), həmən qolların daxilində baş verir. 

Növbəti sual aşağıdakından ibarətdir:  BQR -ə qarşı kim əsas oyunçu kimi du-

rur? O nazirliyin baş katibidir, yoxsa maliyyə  və büdcələmə  işlərinə  məsul rəsmi 

şəxsdir? Və hansı  səviyyədə son qərar qəbul ediləcək?  Funksional və  əməliyyat  

xətlərinin kəsişdiyi sistemlərə uyğun olan matrisanın spesifikliyi ilə əlaqədar müx-

təlif cavablar verilir. Hər bir birləşmənin içərisində əməliyyatların, əsgəri qüvvələ-

rin, hərbi avadanlıq və maliyyə  nəzarəti funksiyalarının öz  xüsusi əhatə dairəsi 

vardır və birləşmə ştabı rəisinin səlahiyyətlərinin funksional xətlə mərkəzdən gələn 

göstərişlərlə uzlaşması haqda qərar qəbul edilməlidir. Niderlandiya bir çox onillik-

lər  ərzində matrisa formalı  hərbi nazirlikdən  əziyyət çəkmişdir.  Bu cür forma 

bütün maraqlı tərəflər arasında limitsiz müzakirələrə aparırdı və hansı qərara gəlin-

məsini də müəyyən edə bilmirdi. 

 

İslahatlar Dalğası 

 

1991 -ci ildən başlayaraq,demək olar ki, bütün Avropa ölkələrində islahatlar 

dalğasi bir- biri ilə yan-yana gedirdi. Hər bir dalğa çağırış modelinin sonuna gətir-

di. Üç fərqli dalğa ayırd edilə biıər

3

: 

 

1. 

Əsasən maliyyə xərcləri və “sülh dövründən istifadə” ilə  əsaslandırı-

lan 1990-1995 silahlı qüvvələrin ixtisar edilməsi dalğası.Hərbi xidmət vaxtı azal-

dıldı, ağır hərbi texnika ya satıldı, ya da məhv edildi,kazarmalar bağlandı. 

2. 

Keçmiş Yuqoslaviyadakı müharibələrin və Küveyt böhranının təsiri 

ilə NATO orientasiyalı beynəlmiləlləşmə  və peşəkarlaşma mərhələsi 1996-

2000/01. Bu dövr üçün ordunun konseptual və strateji transformasiyası yeni 

                                                            

3

 Karl Haltiner və Paul Klein The European armed Forces in Transition, Peter Lang, 

Frankfurt am Main,2005 

 

18

şəraitdə meydana gələn geniş çeşidli məsələlərin həlli ilə üzləşmə və həmçinin,  

yeni hərbi imkanlar  və orduya çağırışın xarakterinin dəyişməsi ilə müşaiyət 

olunmuşdur. Həm coğrafi mənada, həm də funksional baxımdan milli hərbi stra-

tegiyalar daha geniş təhlükəsizlik strategiyalarınin xeyrinə olaraq mənasını itirdi. 

Sülh Naminə Tərəfdaşlıq “iştirak vasitəsilə təhlükəsizlik” anlamını bütöv qitəyə 

yaydı. Çağırışçıların sayı silahlı qüvvələrın ehtiyaclarına lazim olan sayı aşma-

sına baxmayaraq hamının xidmət etməli olması və bu yükü daşıması arqumen-

tləri çağırışın tamamilə dayandırıması fikirlərinin qarşısını aldı. 

3. 

2000/01 ci ildən başlayan və indiki zamanda da davam edən üçüncü 

dalğa, çoxtərəfli peşəkarlaşma ilə bərabər struktur modullaşdırması və çevikləş-

dirmə  məqsədi güdür. ABŞ “ Hərbi  İşlərin  İnqilabı”(Revolution of Military 

Affairs) təşəbbüsünü başlamış və bu ad altında şəbəkə mərkəzli müharibəyə yö-

nəlmiş transformasiya doktrinası yaratmışdır. NATO-nun Norfolkda olan əsas 

komanda obyekti “Müttəfiqlərin Komanda Transformasiyası” (Allied Command 

Transformation)adı altında vahid strateji komandaya çevrilmişdır. O doktrinanın 

bütov İttifaq boyunca yayılmasını təşviq edir. Bu təşəbbüsün yerinə yetirilməsi 

2003 –cü il İraq böhranından başlayaraq və yeni, vurğulanan forma olan “ aya-

ğın torpaqda olması” yanaşması ilə azaldı, digər tərəfdən heç kim müasir texno-

logiyanın hərbi əməliyyatlara tətbiqinin dəyərini şübhə altına almır. 

 

Haltiner və Kleyn 30-a yaxın Avropa ölkəsində sorğu keçirərək, bu ölkələrin təəc-

cüblü dərəcədə ümumi istiqamət və arzu ifadə etdikləri nəticəyə gəlmışdir. Onların ha-

mısı Avropa cəmiyyətini demilitarizasiya etmək üçün hərbi məqsədlərə sərf olunan eh-

tiyatlar və insan əmsalının azaldılması istiqamətində bir nöqtədə birləşirlər. Silahlı qüv-

vələrin siyasi mövqeyi uyğun olaraq dəyişir və onların xidməti vəzifələrinin sülhü 

təmin etmək olduğu haqda konsensus cəmiyyətdə yenidən dəstək almayana qədər, so-

sial mövqeləri təzyiq altında qalır. Bir -birini əvəz edən islahat dalğalarına baxaraq hər 

iki müəllif  silahlı qüvvələrin gələcək mövqeyi üçün  birinci dərəcəli mühümlük kəsb 

edən çoxsaylı  müşahidə olunan fərqli cərəyanları üzə çıxarır: 

-silahlı qüvvələrin polis qüvvələrinə  və beynəlmiləlləşməyə doğru yuvarlanan 

istiqaməti; 

-cəmiyyətlərin demilitarizasiyaya doğru istiqaməti; 

-silahlı qüvvələrdə feminizasiyaya doğru istiqamət, xüsusilə  də müharibədən 

kənar hərbi əməliyyatlar üçün; 

-ordunun mülkiləşməsi və hərbiləşdirilməsi istiqaməti; 

-mülki-hərbi uçurumun dərinləşməsi istiqaməti; 

-ixtisarlarla, çağırışın azalması ilə, peşəkarlaşma ilə əlaqəli nəzarətin bərpa edil-

məsi istiqaməti və bu da öz növbəsində  siyasi və  hərbi rəhbərlik arasında artan 

gərginliyə səbəb ola bilər. 

 

19

Bu istiqamətlərin çoxu özü-özünü izah edir, ancaq dördüncü cərəyan, yəni mül-

kiləşmə və hərbiləşmə daha geniş izahata ehtiyac duyur. Burada o nəzərdə tutulur 

ki, bir tərəfdən ordu çox-funksiyalı  təşkilat kimi artan istiqamətdə iqtisadi və 

maliyyə kriteriyası sayılan məhsuldarlığı önə  çəkir və logistik məsələlərdə mülki 

təcrübədən istifadə edir. Gözətçi funksiyaları özəl təhlükəsizlik şirkətlərinə ötürü-

lür və özəl iaşə xidmətləri bütöv briqadaları yeməklə təmin edir. Əksinə, əsil hərbi 

döyüş qabiliyyətləri kiçildilmiş  təşkilatı özəklərdə yerləşdirilir və onlar da özləri-

nin məxsusi oynayacağı rolları və hərbi keyfiyyətlərini inkişaf  etdirir.  Bu hal or-

dunun cəmiyyətdə izolə edilməsinə də apara bilər  və bu da öz növbəsində  təkcə 

Şərqi Avropada yox, həm də Qərbi Avropada silahlı qüvvələr üzərində demokratik 

nəzarətin olmasını daha da əhəmiyyətli edər. 

 

Fərqli Modeller 

 

Demokratik cəmiyyətdə siyasətin üstünlüyü danılmazdır, lakin onun əməldə həyata 

keçirilməsi  geniş mənada fərqlənir. Müdafiə nazirliyi özü-özlüyündə bir mikrodünya-

dır. Bir çox hallarda silahlı qüvvələr üçün təhcizatçı təşkilat kimi hərəkət edən və çox 

şeyi peşəkar ordunun öhdəsinə buraxan müdafiə nazirliyinin dəyişən geo- politik və-

ziyyətə və yeni siyasi prioritetlərə uyğunlaşması hələ uzun zaman alacaqdır. Ordu üçün 

gələcək, əlbəttə, keçmişdə olduğu kimi olmayacaq. Bizimlə üz-üzə dayanan yeni təhlü-

kələr və daxili və xarici təhlükəsizlik arasındakı sərhədlərin örtüşdüyü bir zamanda hər 

şey köklü dərəcədə yeni vəziyyətə uyğunlaşdırılmalıdır. 

Dünyadakı müdafiə nazirliklərinin  əsas funksiyalari müqayisə mövzusudur. 

Onların hamısı əsgəri heyət və hərbi avadanlıq məsələləri; kəşfiyyat; digər müdafiə 

nazirlikləri ilə münasibətlər; texnoloji inkişaf və geo- politik dəyişimi nəzərdə tutan 

orta və uzun –müddətli planlaşdırma  prosesləri ilə  məşğul olmalıdirlar. Silahlı 

qüvvələrin heyətləri yığılmalı, təlim keçirilməli və hərbi avadanlıqla təmin edilməli 

və onlar ölkə xarici hərbi missiyalarda olduqları zaman maddi və mənəvi cəhətdən 

dəstəklənməli və dəyişilməlidirlər. Sülhməramli missiyalar xarici siyasətin alətinə 

çevrilir, ölkələr artıq onların sülh məramlı əməliyyatlara verdikləri konkret töhvə-

lərlə ifadə olunan həmrəylik və problemi daşımaq kriteriyaları ilə qiymətləndirilir. 

Parlamentlərin xarici siyasət və mudafiə siyasətinə müdaxiləsinin dərəcəsindən 

asılı olaraq, əsgərlərin xarici missiyalara göndərilməsi parlamentin də mövzusuna 

çevrilir və bu da onların siyasi və hərbi baxımdan missiyalarını əsaslandırmaq üçün 

debatlarda yeni mövzular açır. 

Bütövlükdə, bir çox NATO ölkəsində gedən praktikaya baxan zaman biz görürük 

ki, BQR –nin rolu getdikcə güclənir. Bu yazı ölkələrin institutlaşmış qərar-qəbul etmə-

ni təkmilləşdirmək üçün tətbiq etdikləri fərqli modelləri ətrafli çatdırmağa çalışır. 

 

 

20

• 

Almaniya 

 

Bu prosesi ən yavaş aparan Almaniya olmuşdur. Bu da tarixi səbəblərdən 

doğur. Onlar Baş  Qərargahı yenidən canlandırmamaq üçün ən yüksək hərbi 

zabiti Baş Müfəttiş adlandirdılar. Faktiki olaraq o müfəttişlik yox nazirliyin baş 

planlaşdırma zabiti kimi hərəkət edirdi. Onun əməiyyat aparmaq səlahiyyəti 

yox idi və ierarxik olaraq qüvvət qollarının komandanlarından yuxarıda dur-

murdu( onlar da müfəttiş adlanırdı). Lakin silahlı qüvvələrin təşkilatı strukturu 

ilə bağlı göstərişlər verə bilirdi. Onun nüfuzu Kollegiyumda iştirak etməsindən 

doğurdu  və Kollegiyum müdafiə naziri, parlamentin iki dövlət katibindən, döv-

lət katibi rütbəsində olan iki mülki məmurdan, planlaşdırma idarəsinin direkto-

ru və informasiya direktorundan ibarət idi. 

2000-ci ildə onun vəzifəsi gücləndirilərək Einzatzrat –ın sədri vəzifəsinə 

yüksəldi. Einzatzrat-a qüvvət qolları müfəttişləri,nazirlik nəzdindəki beş mülki 

idarənin rəhbərləri daxil idi və  sədrin səlahiyyətinə Bundesver –in əməliyyat 

tədbirlərini planlaşdırmaq tapşırığı verildi. İcra, xüsusi öhdəliklə, sülh məramlı 

əməliyyatlar aparmaq üçün birbaşa müdafiə nazirli qarşısında məsul olan Pot-

sdamda qurulmuş yeni Einzatsfurrungskommando  adlı birgə  qərargah tərəfin-

dən həyata keçiriləcəkdir. Onun tərkibində üç yüzdən artıq zabit və mülki 

məmur vardır və General-leytenant tərəfindən komandanlıq edilir. Bu qərargah 

üç qüvvət qolunun hərbi qüvvələrinə komandanlıq edir. Qüvvət qollarının mü-

fəttişləri artıq  əməliyyat aparmaq məsuliyyəti daşımırlar,lakin öz qüvvələrinin 

hazırlığına, təliminə və hərbi avadanlıqla təmin olunmasına məsuldurlar.  Qüv-

vət qolarının planlaşdırma idarələrinin üzvlərinin dəyişdirilməsi müddəti də 

azalmışdır.  

Alman hərbi büdcəsi  Haushalt  direktorluğu tərəfindən bütöv planlaşdırma 

dövrü üçün hazırlanır və o sonra Baş Müfəttiş tərəfindən hərbi təşkilatın bütün 

qolları üçün maliyyə ayrılması təklifləri ilə tamamlanan Bundeswehrplan üçün 

əsas sənədə çevrilir. 

 

• 

Fransa  

 

Ənənəvi olaraq dövlətin daha çox mərkəzi rol oynamasını  dəstəkləyən ölkədə 

gözlənildiyi kimi, Fransa ordusunun Baş Qərargah Rəisi prezident ( ali baş koman-

dan)üçün təkcə  ən mühüm məsləhətci yox, həmçinin, bütün hərbi  əməliyyatların 

komandanıdır. Buraya böhranlı bölgələrə göndərilən qüvvələr,sülhməramlı və hu-

manitar məqsədli əməliyyatlar da daxildir. Bindan əlavə, o mulki hakimiyyətə yar-

dım məqsədi ilə güc işlətmək səlahiyyətinə də malikdir. Onun vəzifələri prezident 

fərmanı ilə formalaşdırılır və ona müdafiə planlaşdirması ilə bağlı mərkəzi rol veri-

 

21

lir. Qüvvət komandanları öz qüvvələrinin  əməliyyatlarda istifadəsi ilə bağlı  hərbi 

planlaşdırma zamanı Baş Qərargah Rəisinə məsləhət verirlər. Lakin onların məsu-

liyyətləri məhduddur və onlar ancaq öz qüvvələrinin davamlılığına və şəxsi heyət 

və avadanlıq baxımından hazırlıqlarına məsuldurlar. Qüvvət qolları komandanları 

“üzvi” məsuliyyət  daşıyır, BQR isə operativ komandanlığa məsuldur. 

Onun güclü operativ hakimiyyətindən fərqli olaraq, BQR –nin büdcəsi ayrı olur 

və qüvvət qollarının büdcəsinin bir hissəsi  olur. Onun özünün ayrıca büdcəsi ol-

mur. Eynilə, onun planlama funksiyası qüvvət qolları ilə əldə edilmiş konsensusdan 

asılı olur və təbii ki, onun hakimiyyətini gücləndirmir. 

Baş Qərargahın 500 civarinda işçisi vardır və o BQR-nin müavini və baş müdafiə 

planlaşdırması( 170 nəfər), əməliyyatlar və beynəlxalq munasibətləri əhatə edən BQR 

–nin üç köməkçisi tərəfindən istiqamətlənir. Bir neçə məsləhətçi (Conceillers) dilplo-

matik, texniki, sağlıq və jandarma məsələləri ilə məşğul olur. Əməliyyat planlaşdırması 

Paris ətrafında birləşmiş qərargahda həyata keçirilir və öz işini aşağıdakı kimi bölür: 

-“a froid” planlaşdırması, mümkün tiplər və bölgələr üzrə ssenarilərın müəyyən 

edilməsi; 

-“a chaud” planlaşdırması,BQR-nin təlimatı üzrə  gərgin böhranlı hadisələr üçün 

operativ planların qurulması; 

-müdafiə nazirliyi nəzdində şəxsi heyətin böhran-qrupuna bağlanması; 

-birgə təlimlərin planlaşdırılması və keçirilməsi və vahid doktrinanın müəyyən edil-

məsi  üçün nəticələr çıxarılması. 

Fransız sistemi nazirin əsas müşaviri olan baş katibin simasında mülki tərəf ilə ta-

razlıq yaratmır. Tarazlıq nazirlə baş nazir və prezident arasında yaranır və hər ikisinin 

ofisində kicik də olsa hərbi komponent vardır. Çoxlu sayda siyasi məsələlər kabinet tə-

rəfindən, bürokratiyanı dəf etmək üçün naziriin kiçik sayda şəxsi işçiləri( onlar həm də, 

pərdə arxası işləri ilə şəffaflığı mürəkkəbləşdirirlər) tərəfindən idarə olunur, 

Büdcələmə a loi de programme vasitəsilə həyata keçirilir və bu proqram qarşıdakı 

beş il üçün xərclər və strateji istiqamət üzrə çərçivə müəyyən edir. Geniş icraat proq-

ramları ayrı-ayrı qanunlarla həyata keçirilir, məsələn,1997- ci ildə çağırış ləğv edildi və 

on səkkiz yaşlılar üçün silahlı qüvvələrlə sosial tanışlıq öhdəliyi qəbul edildi.  

 

•  Birləşmiş Krallıq  

 

Britaniya sistem bir çox təkmilləşmələrdən keçmişdir.Əsas dəyişiklliklər 1982- 

ci ildəki Falklend müharibəsindın sonra baş verdi. Əvvələr ayrı- ayrı qüvvət qolları 

geniş muxtariyyətə malik idilər və BQR-i onların işini koordinə edirdi və Müdafiə 

üzrə Dövlət Katibi (Müdafiə Naziri)  üçün baş hərbi məsləhətçi kimi xidmət edir-

di.1982- ci ildən sonra nazirlik modernləşdirildi və Baş Qərərgah Rəisinin müavini 

tabelyində   birləşmiş Baş  Qərargah yaradıldı və BQR və Daimi Dövlət Katibinin 

 

22

Müavininin( bu funksiya Avropadakı digər Baş Katib funksiyaları ilə müqayisə 

oluna bilər) birgə rəhbərliynə  verildi.Strategiya,siyasi prioritetlər və ehtiyatlar ay-

rılması kimi bütün məsələlər müdafiə nazirliyi əlində  cəmləndi. On ildən sonra,  

nazirlik içərisində gedən geniş proseslərin fövqündə nazirliyin bölünməsi ilə əlaqə-

dar bu xətlər daha da uzandı. Bütün əməliyyatlarla bağlı  məsələlər, o cümlədən 

qüvvət qolları komandanları  və  “İdarəetmə  və Büdcə Offisinə” bağlı olan bütün 

büdcələmə və idarəetmə öhdəlikləri Baş Qərərgaha verildi. 

1998 ci ildə həyata keşirilən Strateji Müdafiə İcmalı yeni dəyişikliklərə gətirdi. 

Əməliyyatlara rəhbərlik və onun icrasi sadəcə bir şəxsin BQR-nin ixtiyarına veril-

di.BQR-i müdafiə nazirinə və hökümətə baş hərbi məsləhətçi olmaqdan əlavə  qüv-

vət qollarının da ”peşəkar komandanı” vəzifəsini icra edir. İcmal,həmçinin, silahlı 

qüvvələrin siyasi məqsədlərini vurğulamaq baxımindan da əhəmiyətli olmuşdur: 

onlar resurs aparan yox, siyasi məqsədlərə xidmət etməlidir.Resurs məhdudiyyəti 

prioritetler müəyyən etməklə və qarşıya qoyulan tapşırıqlar və tədbirləri bir- birinə 

birləşdirməklə asanlaşdırıldı. 

Hökümət daxilində, Kraliça rəsmi olaraq hərbi ierarxiyanın başında durur. Siya-

sət aparılması Kabinet-in”Müdafiə  və Xarici Siyasət Komitəsi” tərəfindən həyata 

keçirilir. BQR-i Komitənin görüşünə məsləhətçi kimi dəvət edilə bilər. Nazirliyin 

daxilində, Nazir, BQR-i və Daimi Dövlət Katibinin Müavini (baş mülki məmur) 

nazir başda olmaqla birgə  üçbucaq yaradır və BQR və Daimi Dövlət Katibinin 

Müavini eyni səviyyədə nazirdən aşağıda durur. Bu iki qurumun statusunun bəra-

bərliyi praqmatik yönümlü Britaniya üçün az problem yaradır, ancaq bu sistemi di-

gər Avropa ölkələrində  qəbul etmək çətindir. Bu ölkələrdə, həmən rolu ifa edən 

Baş Katib siyasi rəhbərlik üçün əsas məsləhətçi kimi  çıxış etməyə və hərbi məslə-

hətlər vermək hüququnun da olmasına iddia edir. 

Əməliyyat tədbirləri aparmaq üçün BQR-nin Nazirliyin bunkerinin altında yer-

ləşmiş hərbi Böhran İdarəetmə Mərkəzi vardır və ona BQR-nin Hərbi Əməliyyatlar 

üzrə müavini (Deputy Chief of Staff for Commitments) rəhbərlik edir. Onun məq-

sədi siyasi rəhbərliyə böhranın hərbi- strateji və siyasi aspektlərini anlatmaq,siyasi 

qərarlar hazırlamaq və uyğun hərbi qərargahlar üçün aydın istqamətlər müəyyən et-

məkdir. Bu əməliyyatda iştirak edən hərbi hissələr üzərində birbaşa komandanlığı 

nəzərdə tutmur; o adətən Britaniyanın rəhbərliyi altında aparılan Birləşmiş Komandan 

funksiyası daşıyan Birləşmiş  Əməliyyatların Komandanlığı altında Daimi Birləşmiş 

Qərərgaha tapşırılır. Bu birləşmiş, birgə və başqa cür olaraq çox- millətli ola bilir. O, 

həmçinin, Birləşmiş Krallıq qüvvələrinin başqa ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar tərə-

findən rəhbərlik edilən missiyalarında operativ idarəetmə üçün də məsuldur. 

Britaniya sistemi təkcə aydın surətdə siyasi və hərbi aspektləri örtmə  məqsədi 

güdmür, o, həmçinin, sərt ierarxik yanaşmaya da məhdudiyyətlər qoyur və bu 

yanaşma tez –tez başqa ölkələrdə də tətbiq olunur. Qüvvət qollarının komandanla-

 

23

rının nazirə  və  hətta baş nazirə birbaşa çıxış hüquqları vardır. Son nümunə kimi 

BQR-i və onun həmkarlarının Baş Nazirlə görüşüb  İraq müharibəsində  iştirakın 

beynəlxalq hüquqa uyğun olduğunu  izah etmək olmuşdur. Onlar nazirliyin daxilin-

də    Qərərgah Rəislərinin Komitəsində  iştirak edir. Bu görüşlərdə  Daimi Dövlət 

Katibinin Müavini və Xarici İşlər Nazirliyinin nümayəndəsi də iştirak edir. Onların 

əməkdaşlığı nazirliyin eyni mərtəbəsində bütün hərbi rəsmilərin bir yerdə toplaşıb 

görüş keçirməklə ifadə olunur. 

Baş Qərərgah Komtəsinin yanında  planlaşdırma və büdcələmə işləri ilə məşğul 

olan Hərbi İdarəetmə Heyəti yerləşir. O da eyni şəxslərdən ibarətdir, ancaq bu dəfə 

Daimi Dövlət Katibinin Müavini burada sədrlik edir, Hərbi Təhcizatçi  İdarəsinin 

rəisi, Hərbi Logistik İdarəsinin rəisi və Baş Elmi Məsləhətçi də burada iştirak edir. 

Bu iki komitə Müdafiə Şurasının altında çalışır və ora dövət nazirləri və parlament 

katibi müavini və yuxarıda sadalanan çoxlu şəxsiyyətlər daxil olur və Şura nazirlik-

də  ən yüksək rəsmi orqan sayılır. Müdafiə nazirliyinə 5500 nəfər daxildir, mülki 

məmurlar və zabitlər  təqribən bərabər nisbət bölüşürlər. 

 

•  Kanada 

 

Kanada “birgəlik” üzrə öncül olmuşdur. 1964- cü ildə qəbul olunan Millli Müdafiə 

Aktı öz nazirləri və komandanları olan və 200-ə yaxın birləşmələr- arası komitələrlər-

dən təşkil olunan üç ayrı hərbi birləşmələnin mövcudluğuna son qoymuşdur. Hər üç 

birləşmə BQR-nin komandanlığı altına qoyuldu və logistika və təlim birləşdirildi. Tam 

birləşmə 1968- ci ildə də davam etdi və 1972- ci ildə bu inqilab hələ də tamamlanma-

mışdır, hər bir qanad hələ də öz rütbə və hərbu formasını daşıyırdı. 

Britaniya sistemində olduğu kimi BQR-i və Nazir Müavini adlanan baş mülki 

məmur eyni səviyyədədirlər, lakin BQR-nin Baş Nazirə və Kabinetə birbaşa olaraq 

mühüm hərbi gedişlərlə bağlı məsləhət vermək hüququ vardır. BQR və qüvvət qol-

larının komandanları  və nazir müavini Milli Ordu Qərərgahında yerləşirlər və 

qərargahın hərbçi və mülki olaraq 8500 işçisi vardır.Siyasət və hərbi planlaşdırma 

idarəsinin 300-ə yaxın işçisi vardır. Adi əməliyyatlardan fərqli xaraketrli 

əməliyyatlar birgə komandanlıq tərəfindən aparılır və qüvvələrin yeridilməsinə 

BQR-nin müavini başçılıq edir. 

Hərbi planlaşdırma, BQR və Nazir Müavini tərəfindən “Hərbi İcmal” əsasında bir-

gə hazırlanır və nazir tərəfindən bəyənilir və adətən qarşıdakı on beş  və ya iyirmi il 

üçün nəzərdə tutulur. O strateji mühitin dəyərləndirməsini, Kanadanın müdafiə tələbat-

larını, hökümətin prioritetlərini və büdcə imkanları  və  məhdudiyyətlərini təmin edir. 

Bu analizlərdən yola çıxaraq hərbi tələblər, lazımi hərbi qabiliyyət, onların həyata keçi-

rilməsi variantları və maliyyə, şəxsi heyət və ehtiyatlara təsiri və onların nəticələri mü-

əyyən edilir. Hər iki ildən bir qarşıdakı beş il üçün Hərbi Plan müəyyən edilir və o da 

öz növbəsində qüvvət komandanları üçün iş planının əsasını təşkil edir. 

 

24

Kanada  sisteminin xüsusi xarakteri BQR-nin müavininin iki-şapkalı funksiyası-

dır. O həm BQR-nin, həm də nazir müavinin ofisinin rəhbəridir. Çəkindirmə və ta-

razlıq (Checks and balances) nazir müavini köməkçilərinin və qüvvət komandanla-

rının matrisalarının daxilində olur. Hərbi İdarəetmə Komitəsinin iclası  hər ay nazir 

müavini və BQR-nin sədrliyi altında keçirilir. Eyni hal Gündəlik İcraedici Komitə-

yə də aiddir. Silahlı Qüvvələr Şurası ardıcıl görüşərək BQR-ə komanda və nəzarət 

məsələləri ilə bağlı məsləhətlər verir. Vitse-BQR-nin rəhbərliyi altında Baş İdarəet-

mə Nəzarət Komitəsi  mühüm layihələr üzrə qərarlar hazırlayır. Həm BQR, həm də 

nazir Müavini Nümayəndələr Palatası və Senatın xüsusi komitələri qarşısında şəf-

faflıq və hesabatlılıq üzrə çıxış edir. Rəsmi qaydalar yoxdur. 

Bu dörd ölkənin nümunəsi siyasilərin,zabitlərin və mülki məmurların necə müx-

təlif yollarla öz müdafiə nazirliklərini idarə etmələrini nümayiş etdirdi.Onların ha-

mısı birləşmə və BQR –i üçün geniş səlahiyyətlər istiqamətində gedir. Kanada və 

Böyuk Britaniyada BQR-i və baş mülki məmur arasında nümunəvi  əməkdaşlıq 

mövcuddur. Bütün modellər planlaşdırma, siyasət və icranın önəmli funksiya oldu-

ğunu göstərir. Bir çoxları bu funksiyaların bölünməsini bəyan edirlər, lakin çox 

hallarda onlar arasındakı fərq kağız üzərində göstərilən diaqramın göstərdiyi kimi 

aydın deyil. Təhlükəsizlik sektorunun  polis, kəşfiyyat xidmətləri, sərhəd və sahil 

gözətçi xidməti kimi digər sahələrdə praktika çox fərqlidir. Ancaq onların səmərəli 

olması üçün, silahlı qüvvələr üzərində demokratik nəzarət kontekstində müdafiə və 

təhlükəsizlik sektorunun demokratiyada yeri ilə baglı yenə də bir ortaq kriteriyaya 

gəlmək mümkündür. Yenə də, demokratiyanın müxtəlif formaları var, ancaq onla-

rın hamısı hökümətlərin öz siyasətlərini və əməllərini necə açıqlayıb, izah edib və 

əsaslandıracağı bir mərkəzə söykənir.