16-§. Grafika grafika( yunonchachizuv,yozma) yozuv va uning turlari haqidagi bolim

16-§. GRAFIKA

Grafika( yunonchachizuv,yozma) yozuv va uning turlari haqidagi bolim.

Harf asosiy grafik vositadir. Har bir nutq tovushi uchun olingan shartli shakl harf deyiladi. Yozuvda ishlatiladigan va qatiy tartibda joylashtirilgan harflar yigindisi alifbo deyiladi.

Hozirgi ozbek tilida (rus grafikasi asosidagi ozbek yozuvida) 33 harf 2 belgi bolib, shulardan 6 tasi unli (a,i,e, u,o,o) 4 tasi yo-lashgan unli, 23 tasi undosh harf. Ozbek tilida 25 ta undosh tovush bolib, 23 ta harf bilan ifodalanadi.( ikki tovush yozma ifodasiga ega emas: j-juma,jurnal; ng-tong, senga).

x va h undoshlari alohida fonemalardir.

i bilan boshlanuvchi sozlarning birinchi boginida x yoziladi: ix-tiyor, ix-cham, ix-los, ix-tisoslik; qolgan boginlarida kelsa h yoziladi: il-hom, i-ho-ta, is-loh;

e bilan boshlanuvchi sozlar tarkibida asosan h yoziladi: ehson, ehtirom, ehrom, ehtiyot, ehtiyoj.

x va h ayrim sozlarda mano farqlashga xizmat qiladi: xol (dog)-hol (ahvol); xam (egik)-ham (yuklama); shox (daraxt shoxi)-shoh (podshoh); rux (metall)- ruh (arvoh);

Ayrim sozlarda yonma-yon kelgan ikkita bir xil undoshdan biri tushirilsa, soz xato hisoblanmaydi, faqat soz manosi ozgaradi; qattiq-qatiq; silla-sila; tilla-tila; mashshoq-mashoq; choqqi-choqi; ushshoq-ushoq;

Siyla, biyron, ziyrak sozlarida y undoshi tushirilganda soz xato hisoblanmaydi, mano ozgaradi: sila, biron, zirak.

belgisi.

belgisi tovush ifodalamaydi:

belgisi unli tovushdan keyin kelsa, unlini choziqroq talaffuz etish uchun xizmat qiladi: mano, marifat, talimot.

belgisi undoshdan keyin kelsa, keyingi boginni ajratish uchun xizmat qiladi: masud, masul, jurat, suniy.

belgisi mano farqlash uchun ham xizmat qiladi: sher (hayvon)-sher (ijod mahsuli); qala (ish harakat)-qala (qarorgoh); tana (vujud)- tana (minnat); nasha (osimlik)- nasha (zavq); sanat (fel)-sanat (ot); surat (tasvir)-surat (tezlik); tarif (toifa)- tarif (sifatlash);

Hozirda ikki xil yozuvdan foydalanilmoqda. Ozbek xalqi VII asrlargacha runik, uygur, sogd, moniy, braxma yozuvlaridan foydalangan. XV asrda arab yozuvi bilan bir qatorda uygur yozuvi qollangan. VIII asrda 1929 yilgacha arab yozuvi; 1929-1940 yillarda lotin yozuvi; 1940 yildan hozirga qadar kirill yozuvidagi rus alifbosidan foydalanilmoqda.

Lotin yozuviga otish togrisidagi qaror 1993 yil 2 sentyabrda qabul qilindi. 1993 yil 2 sentyabrdagi qarorga muvofiq lotin alifbosi 31 ta harf va bitta tutuq belgisi (apostrof) dan iborat deb belgilandi. Keyinchalik, 1995 yil 6-7 may qaroriga muvofiq bu alifboga ozgartirishlar kiritildi. Unga kora alifbo 26 ta harf va 3 ta harf birikmasidan (Ch, Sh, Hg) iborat (jami: 29 ta harf) deb belgilandi. Lotin alifbosiga otish dastlab 2000 yilgacha bolgan muddatda belgilandi. Ozgartirish haqidagi qarorga asosan 2005 yilgacha, deb uzaytirildi.

Lotin alifbosi

Aa

Bb

Dd

Ee

Ff

Gg

Hh

Ii

Jj

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Kk

Ll

Mm

Nn

Oo

Pp

Qq

Rr

Ss

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Tt

Uu

Vv

Xx

Yy

Zz

Oo

Gg

Shsh

19

20

21

22

23

24

25

26

27

Chch

NGng

28

29

Lotin yozuvi asosidagi O’zbek tilining asosiy imlo qoidalari 1995 yil 24 avgustda qabul qilindi. Undagi asosiy qoidalar quyidagilar:

1. Undoshlar (ayrim) soz ortasi va oxirida qoshaloq kelishi mumkin; grammatika, metall, kilogramm. Qoshimcha qoyilganda biri tushadi: metalni.

2. Ayrim sozlarda I, II, III shaxs egalik qoshimchasi qoshilganda y (u) tovushi qoshib aytiladi va yoziladi: parvouim, mavqeying obroyimiz, mavzuyingiz, parvoyi.

Xudo, mavzu, dohiy sozlari III shaxsda xudosi, mavzusi, dohiysi tarzida yoziladi. Orzu sozi: orzum, orzung, orzusi tarzida boladi.

3. g,g bilan tugagan sozga jonalish kelishigi qoshimchasi qoshilganda quyidagicha yozish saqlanadi: barg-ga-bargga: chog-ga-chogga: bog-ga-bogga.

4. Qoshimcha qisqartma otlarga qoshib yoziladi: OzMUning. Yonma-yon kelgan ikki qisqartma ajratib yoziladi: OzR FA

5. Birikmadan yuzaga kelgan qoshma otlar qoshib yoziladi: sozboshi, mingboshi

6. Juft sozlar orasida -u,-yu yuklamalari boglovchi vazifasida kelsa, yuklama chiziqcha bilan yoziladi: dost-u dushman, yer-u osmon.

7. Yuzma-yuz, rang-barang (yuzma-yuz, rang-barang) tarzidagi sozlar ham chiziqcha bilan yoziladi.

8. Kirill alifbosida 3 yuklama (-mi, -oq, -gina) qoshib, qolgani ajratib yozilar edi. Lotin yozuvida esa 4 yuklama (-mi, -oq, -gina, -ov) qoshib, qolgani ajratib yoziladi.

9. Arabcha raqamlardan keyin tartibni bildiruvchi chiziqcha qoyiladi: 60-yillar: 1999- yilning 1-sentabri

10. Qoshma fellar doimo ajratib yoziladi: sotib ol, tasdiq qil.

11. Yildan yilga, kundan kunga tipidagi sozlarda chiziqcha qoyilmaydi (kirill alifbosida qoyiladi: kundan-kunga, yildan-yilga). kopdan kop, yangidan yangi: (kopdan kop, yangidan yangi)

12. Biratola, birvarakayiga, biroq, birmuncha, buyon sozlari qoshib yoziladi

13. Joy nomlarida atoqli ot tarkibidagi sifatlovchi ham bosh harfda yoziladi: shimoliy Kavkaz.

14. Xalqaro tashkilotlar, davlatlar, oliy tashkilotlar, mansab (oliy)lar tarkibidagi har bir soz bosh harf bilan yoziladi: Ozbekiston Respublikasi, Ozbekiston Respublikasi Prezidenti, Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti.

15. Bazi atoqli otlarning faqat birinchi sozi bosh harf bilan yoziladi: Ozbekiston Milliy tiklanish partiyasi, Fanlar akademiyasi.

16. Sherning har bir misrasi bosh harf bilan boshlanadi , degan qoida lotin alifbosidagi imlo qoidalariga kiritilmagan.

17. Tartib raqami qavsda berilsa (1) 2) a) b)), jumla kichik harfdagi soz bilan boshlanadi.

18. Inisiallar, Boing- 767, 5- A sinf kabi birikmalar bogin kochirishda bir satrda yoziladi (boginga ajratilmaydi).

19. s undoshi soz boshida, soz oxirida, old qoshimchadan keyin, undoshdan keyin kelsa S yoziladi: sirk, shpris, antisiklon, kvars, konsert;

s undoshi unlidan keyin kelsa ts yoziladi: militsiya, litsey.

20. Rus tili orqali ozlashgan ayrim sozlarning yozilishi quyidagicha: oktabr, sentabr, budjet, lustra, flaga, dirijor, schotchik, uchot, aluminiy, boks, molekular, yubilar.

21. ь belgisi yozilmaydi: palto, albom, yanvar; -o, -i dan oldin kelsa u yoziladi: батальон- batalyon, Ильин-ilyin.

22. ’ belgisi o’rnida asosan ’_(tutuq belgisi, apostrof) qo’yiladi: ma’no, da’vo, san’at.

‘ (tutuq belgisi) unlidan keyin kelsa, shu unlini choziqroq talaffuz etishga, takidlashga xizmat qiladi: marifat, namatak.

( tutuq belgisi ) undoshdan song kelsa, ozidan keyingi boginni ajratishga xizmat qiladi: surat, masuliyat, masud, sanat.

( tutuq belgisi ) S va hni Sh harf birikmasidan farqlash uchun ham ishlatiladi: ashov ,Ishoq.

Rus tilidan va rus tili orqali ozlashgan sozlarda belgisi yozilmaydi: razyezd, podyezd (razezd, podezd).

23. Ruscha h harfi orniga ozbek kirill alifbosida sh yoki shch harflari yozilar edi, ozbek lotin alifbosida sh yoziladi (faqat meshshan sozida ikkita sh yoziladi): obshina, yamshik.

1989 yil 21 oktyabrda ozbek tiliga davlat tili maqomi berildi. 1995 yil dekabrda bu qonun qayta korilib, uning yangi tahriri tasdiqlandi.

Kirill alifbosi asosidagi ozbek alfavitiga ozbek tiliga xos bolgan 4 ta harf (tovush) qoshilgan: o, q, g, h. Bu tovushlar lotin alifbosida ham oz ifodasini topgan.